1. Nujikudo tẹwẹ Malta tindo gando nọvisunnu etọn go? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.)

MALTA, yèdọ họntọn podọ devi vivẹ́ Jesu tọn de to aluẹmẹ. Nọvisunnu etọn Lazalọsi wẹ kú. Be nude tin he sọgan de awubla etọn pò ya? Gbau. Jesu na ẹn jide dọmọ: “Nọvisunnu towe na fọ́n.” Enẹ sọgan ko nọma de awubla Malta tọn lẹpo sẹ̀; etomọṣo e kẹalọyi jidenamẹ Jesu tọn. E dọmọ: “N’yọnẹn dọ e na fọ́n to fọnsọnku whenu to azán godo tọn gbè.” (Joh. 11:20-24) E kudeji dọ enẹ na jọ to sọgodo. Enẹgodo, Jesu wà azọ́njiawu de. E hẹn Lazalọsi gọwá ogbẹ̀ to azán enẹ dopolọ gbè.

2. Naegbọn a na jlo nado tindo nujikudo Malta tọn nkọ?

² Mí ma tindo dodonu depope nado donukun dọ, Jesu kavi Otọ́ etọn na wà azọ́njiawu ehe nkọ de na mílọsu lẹ to egbehe. Ṣigba taidi Malta, be a kudeji dọ mẹyiwanna towe de na fọnsọnku to sọgodo ya? E sọgan yin alọwlemẹ towe, onọ̀, otọ́, kavi mẹjitọ daho yiwanna de he yin matintọ. Kavi vlavo a to aluẹmẹ na okú ovi towe de tọn. A to jijlo vẹkuvẹku nado gbò mẹvivẹ towe enẹ fán, nado dọho hẹ ẹ, podọ nado konu hẹ ẹ. Homẹhunnu wẹ e yin dọ taidi Malta, a tindo whẹwhinwhẹ́n dagbe nado dọ  dọ, ‘N’yọnẹn dọ mẹyiwanna ṣie na fọ́n to fọnsọnku whenu.’ Etomọṣo, e na yọ́n dọ Klistiani dopodopo ni lẹnnupọndo nuhewutu nujikudo enẹ do sinai do dodonu dolido de ji.

3, 4. Nawẹ nuhe Jesu ṣẹṣẹ wà sọgan ko hẹn nujikudo Malta tọn lodo dogọ gbọn?

³ E na vẹawu dọ Malta he nọ nọ̀ fie madẹn do Jelusalẹm ni mọ lehe Jesu fọ́n visunnu asuṣiọsi de tọn sọnku do, to fie sẹpọ Naini to Galili. Ṣigba, e yọnbasi dọ ewọ ni sèhó gando nujijọ lọ go. Podọ, nudopolọ wẹ gando viyọnnu Jailu tọn he Jesu hẹngọwa ogbẹ̀ lọ go. Mẹhe tin to owhé viyọnnu lọ tọn gbè lẹ “yọnẹn dọ e ko kú.” Etomọṣo, Jesu hẹn alọ viyọnnu he ko kú lọ tọn go bo dọmọ: “Ovi, fọ́n!” Podọ, e fọ́n to afọdopolọji. (Luku 7:11-17; 8:41, 42, 49-55) Malta po nọviyọnnu etọn Malia po yọnẹn dọ Jesu sọgan hẹnazọ̀ngbọnamẹ. Enẹwutu, yé mọdọ eyin ewọ tin to finẹ dai wẹ, Lazalọsi ma na ko kú. Ṣigba, todin he họntọn vivẹ́ Jesu tọn ko kú, etẹwẹ yé sọgan donukun lo? Doayi e go dọ Malta dọ dọ Lazalọsi na gọwá ogbẹ̀ to sọgodo, “to azán godo tọn gbè.” Naegbọn e sọgan tindo nujikudo enẹ? Podọ, naegbọn a sọgan kudeji dọ fọnsọnku sọgodo tọn de na tin, ehe whenu mẹyiwanna towe lẹ na fọ́n te ga?

⁴ Whẹwhinwhẹ́n dagbe lẹ tin nado tindo nujikudo enẹ. Dile mí na to dogbapọnna delẹ to yé mẹ, a sọgan mọ nudelẹ to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ, ehe a ma nọ saba lẹndọ yé tindo kanṣiṣa hẹ todido dolido towe nado vọ́ mẹyiwanna towe de mọ.

5. Etẹwẹ yidogọna nujikudo Malta tọn dọ Lazalọsi na fọnsọnku?

⁵ Doayi e go dọ Malta ma dọ dọ: ‘N’tindo todido dọ nọvisunnu ṣie na fọ́n.’ E dọmọ: “N’yọnẹn dọ e na fọ́n.” Malta tindo nujikudo enẹ, na e yọnbasi dọ e ko sè otàn azọ́njiawu he wá aimẹ whẹpo Jesu tlẹ do bẹ lizọnyizọn etọn jẹeji lẹ tọn wutu. E na ko sèhó gando yé go to jọja whenu to whégbè podọ to sinagọgu mẹ. Kandai atọ̀n delẹ he tin to Owe-wiwe gbọdo lẹ mẹ sọgan ko wá linlẹn mẹ na ẹn.

6. Azọ́njiawu ayidego tọn tẹwẹ Elija wà, podọ nawẹ enẹ yinuwado Malta ji gbọn?

⁶ Azọ́njiawu fọnsọnku tọn tintan wá aimẹ to whenue Jiwheyẹwhe na huhlọn yẹwhegán etọn Elija nado wà azọ́njiawu lẹ. To Zalefati, yèdọ tòpẹvi Fenike tọn de he to huto, asuṣiọsi wamọnọ de do johẹmẹ hia yẹwhegán lọ. Enẹgodo, Jiwheyẹwhe wà azọ́njiawu bọ linfin po amì po ma vọ̀ do nawe lọ, ehe zọ́n bọ ewọ po visunnu etọn po ma kú huvẹ. (1 Ahọ. 17:8-16) To nukọn mẹ, visunnu etọn wá bẹ azọ̀n bo kú. Elija gọalọna ẹn. Dile Elija ze alọ do oṣiọ lọ ji, e hodẹ̀ dọmọ: “Jiwheyẹwhe . . . jaale, gbọ ogbẹ̀ ovi ehe tọn ni gọwá.” Podọ e sọ yinmọ! Jiwheyẹwhe siọ Elija bọ ovi lọ gọwá ogbẹ̀. Enẹ wẹ azọ́njiawu fọnsọnku tọn tintan he yin kinkandai to Biblu mẹ. (Hia 1 Ahọlu lẹ 17:17-24.) Matin ayihaawe, Malta na ko sèhó gando nujijọ ayidego tọn ehe go.

7, 8. (a) Basi zẹẹmẹ nuhe Eliṣa wà nado de awufiẹsa nawe de tọn sẹ̀ tọn. (b) Etẹwẹ azọ́njiawu Eliṣa tọn dohia gando Jehovah go?

⁷ Yẹwhegán Eliṣa, mẹhe yin mẹjẹmẹtẹnmẹ Elija tọn wẹ wà azọ́njiawu fọnsọnku tọn awetọ he go Owe-wiwe lẹ donù. Nawe Islaelivi nukundeji de he nọ nọ̀ Ṣunẹmi do johẹmẹ hia Eliṣa to aliho vonọtaun mẹ. Gbọn yẹwhegán lọ gblamẹ, Jiwheyẹwhe suahọ nawe wẹnsinọ ehe po asu etọn he ko poyọnho lọ po bọ yé ji visunnu de. To owhe delẹ godo, visunnu lọ kú. Yí nukun homẹ tọn do pọ́n awubla sinsinyẹn onọ̀ lọ tọn. Po gbekọndopọ asu etọn tọn po, e zingbejizọnlin na nudi kilomẹtlu 30 yì Eliṣa dè  to Osó Kalmẹli kọ̀n. Yẹwhegán lọ dọna devizọnwatọ etọn Gehazi nado jẹnukọnna yé yì Ṣunẹmi. Gehazi ma penugo nado hẹn visunnu lọ gọwá ogbẹ̀. Enẹgodo, onọ̀ he to awubla mẹ lọ po Eliṣa po zọnpọ wá.—2 Ahọ. 4:8-31.

⁸ To whenue Eliṣa jẹ owhé he gbè oṣiọ lọ te to Ṣunẹmi, e hodẹ̀. Gbọn azọ́njiawu dali, visunnu he kú lọ gọwá ogbẹ̀, podọ e vọ́ onọ̀ etọn he gọ́ na ayajẹ taun todin lọ mọ! (Hia 2 Ahọlu lẹ 4:32-37.) Nawe lọ sọgan ko flin odẹ̀ he Hanna he ko yin wẹnsinọ pọ́n ga hò, to whenue e plan Samuẹli yì gòhọtúntún mẹ dọmọ: “Jehovah . . . nọ hẹnmẹ biọ Yọdò mẹ, bosọ nọ fọ́n omẹ.” (1 Sam. 2:6) Na nugbo tọn, Jiwheyẹwhe fọ́n visunnu lọ dogbẹ̀ nugbonugbo to Ṣunẹmi, bo gbọnmọ dali do nugopipe Etọn nado fọ́n gbẹtọ sọnku hia.

9. Adà tẹwẹ Eliṣa yiwà to fọnsọnku atọ̀ntọ he go Biblu donù mẹ?

⁹ Ṣigba, nujijọ ojlofọndotenamẹ tọn he gando Eliṣa go lẹ ma fó do finẹ. E wà sinsẹ̀nzọn taidi yẹwhegán na owhe 50 linlán, enẹgodo e “bẹ azọ̀n he wá hù i to godo mẹ.” To whenue Eliṣa ko yin dìdì bọ oṣiọ etọn pò ohú kẹdẹ, ogbẹ́ kẹntọ lẹ tọn de wá aigba lọ ji. Islaelivi delẹ to aliji jei oṣiọ dawe de tọn dì gbé. Dile yé to whlẹndo ji nado họ̀ngán sọn alọ kẹntọ lẹ tọn mẹ, yé ze mẹkúkú lọ dlan yọdò de mẹ, fie ohú Eliṣa tọn lẹ tin te. Mí hia dọ: “Whenue oṣiọ dawe lọ tọn jẹ ohú Eliṣa tọn lẹ ji, dawe lọ gọwá ogbẹ̀ bo ṣite.” (2 Ahọ. 13:14, 20, 21) Yí nukun homẹ tọn do pọ́n nuhe kandai fọnsọnku tọn ehelẹ na ko zẹẹmẹdo na Malta! E họnwun dọ Jiwheyẹwhe tindo huhlọn do okú ji. Sọ lẹnnupọndo nuhe kandai ehelẹ zẹẹmẹdo na hiẹ lọsu ji. Matin ayihaawe, yé dona hẹn we kudeji dọ huhlọn Jiwheyẹwhe tọn klo taun, bo madodogbó.

10. Etẹwẹ Pita wà na yọnnu Klistiani de he kú?

¹⁰ To Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, mí sọ hia dọ afọzedaitọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tin to otẹn he mẹ azọ́njiawu fọnsọnku tọn delẹ wá aimẹ te. Azọ́njiawu fọnsọnku tọn he Jesu wà sẹpọ Naini podọ to owhé Jailu tọn gbè do enẹ hia. Fọnsọnku devo wá aimẹ gbọn apọsteli Pita gblamẹ, yèdọ fọnsọnku nawe Klistiani de tọn he nọ yin Dọlka (Tabita). Pita wá fie oṣiọ nawe lọ tọn yin titẹ́ do. Whenue Pita dọnsẹpọ oṣiọ lọ, e hodẹ̀. Enẹgodo, e dọmọ: “Tabita, fọ́n!” Nawe lọ sọ gọwá ogbẹ̀, podọ Pita ‘do e hia Klistiani hatọ lẹ gbẹ̀te.’ Nujijọ ehe namẹ nujikudo, sọmọ bọ “mẹsusu sọ yise to Oklunọ mẹ.” Yé sọgan dekunnu gando Oklunọ go, podọ na taun tọn gando nugopipe Jehovah tọn nado fọ́n oṣiọ sọnku go.—Owalọ 9:36-42.

11. Etẹ go wẹ Luku dotozọ́nwatọ lọ doayi to whenue e gbeje dẹpẹ de pọ́n godo, podọ nawẹ nujijọ enẹ yinuwado mẹdevo lẹ ji gbọn?

¹¹ Mẹdevo lẹ yin kunnudetọ jọnun fọnsọnku devo tọn. To ojlẹ de mẹ, apọsteli Paulu pli hẹ mẹdelẹ to abò aga tọn de mẹ to Tloa, fie to agewaji-whèyihọ Turquie tọn todin. Paulu dọho kakajẹ zánhomẹ. Dẹpẹ de he nọ yin Eutiku sinai to fleṣenu bo to todoai. Ṣigba, amlọn yí i bọ e flẹ sọn petlezìn atọ̀ntọ ji wá kọmẹ. Vlavo Luku dotozọ́nwatọ lọ wẹ yin omẹ tintan he dọnsẹpọ Eutiku bo gbeje e pọ́n: E ma yindọ Eutiku gbleawu vude bosọ bu do ede poun wẹ gba—e kú wẹ! Paulu jẹte wá odò bo gbò oṣiọ lọ fán, enẹgodo e dọho he paṣamẹ de dọmọ: “Ewọ ko gọwá ogbẹ̀.” Lehe enẹ na ko yinuwa sisosiso do mẹhe yí nukun do mọ nujijọ lọ lẹ ji do sọ! Na yé yí nukun do mọ bọ Paulu fọ́n oṣiọ de sọnku wutu, yé “yin homẹmiọnna hugan nuhe yè sọgan jlẹ.”—Owalọ 20:7-12.

12, 13. Po fọnsọnku he ji mí ko dọhodo lẹ po, kanbiọ tẹlẹ ji wẹ mí dona lẹnnupọndo?

¹² Kandai he yin nùdego to aga lẹ dona hẹn we tindo nude he Malta tindo. Enẹ wẹ jidide lọ dọ Jiwheyẹwhe podọ Gbẹ̀namẹtọ mítọn tindo nugopipe lọ nado hẹn mẹhe ko kú de gọwá ogbẹ̀. Ṣigba, ojlofọndotenamẹnu wẹ dọ devizọnwatọ nugbonọ Jiwheyẹwhe tọn delẹ taidi Elija, Jesu kavi Pita tin to nujijọ lọ lẹ tẹnmẹ, whenue Jehovah wà azọ́njiawu ehelẹ. Amọ́, be mẹhe kú to ojlẹ he mẹ azọ́njiawu lẹ ma yin wiwà te lẹ na wá yin finfọnsọnku ya? Eyin dọ Jiwheyẹwhe ma wà azọ́njiawu fọnsọnku tọn lẹ to ojlẹ de mẹ, be sunnu po yọnnu nugbonọ lẹ po sọgan donukun dọ Jiwheyẹwhe na wá fọ́n oṣiọ lẹ sọnku to sọgodo ya? Be yé sọgan tindo numọtolanmẹ Malta tọn nkọ, mẹhe dọmọ: “N’yọnẹn dọ [nọvisunnu ṣie] na fọ́n to fọnsọnku whenu to azán godo tọn gbè” ya? Ṣigba, naegbọn Malta sọgan tindo nujikudo mọnkọtọn, podọ naegbọn hiẹ lọsu sọgan wàmọ?

¹³ Na nugbo tọn, wefọ susu wẹ tin to Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn mẹ he dohia dọ devizọnwatọ nugbonọ Jehovah tọn lẹ yọnẹn dọ ojlẹ fọnsọnku tọn de to nukọn ja. Gbọ mí ni gbadopọnna vude to yé mẹ.

14. Etẹwẹ otàn Ablaham tọn sọgan plọn mí gando fọnsọnku go?

¹⁴ Lẹnnupọndo nuhe Jiwheyẹwhe dọna Ablaham dọ ni wà na Isaki ji, yèdọ gudutọ he e to nukundo sọn ojlẹ dindẹn die lọ. Jehovah dọmọ: “Yẹn vẹ̀ we, plan Isaki visunnu towe dopo gee lọ, mẹhe hiẹ yiwanna tlala, . . . bosọ yí i do sanvọ́ . . . taidi avọ́nunina mimẹ̀ de.” (Jen. 22:2) Yí nukun homẹ tọn do pọ́n numọtolanmẹ he nuhe yin bibiọ to e si enẹ na ko hẹn ẹn tindo. Jehovah ko dopà dọ gbọn kúnkan Ablaham tọn gblamẹ wẹ akọta lẹpo na yin didona te. (Jen. 13:14-16; 18:18; Lom. 4:17, 18) Humọ, Jehovah dọ dọ dona lọ na wá “gbọn Isaki gblamẹ.” (Jen. 21:12) Ṣigba, nawẹ ehe sọgan jọ gbọn eyin Ablaham yí Isaki do sanvọ́? To gbọdo glọ, Paulu basi zẹẹmẹ dọ Ablaham yise dọ Jiwheyẹwhe penugo nado fọ́n Isaki sọnku. (Hia Heblu lẹ 11:17-19.) Biblu ma dọ dọ Ablaham lẹndọ eyin emi setonu, Isaki na gọwá ogbẹ̀ to gànhiho kleun de, azán dopo, kavi osẹ dopo poun godo gba. Ablaham sọgan nọma yọ́n whenue visunnu etọn na yin hinhẹngọwa ogbẹ̀ te. Ṣigba, e deji dọ Jehovah na fọ́n Isaki sọnku.

15. Todido tẹwẹ tọgbo Jobu dohia dọ emi tindo?

¹⁵ Tọgbo Jobu lọsu donukun fọnsọnku sọgodo tọn de. E doayi e go dọ eyin atin tata de yin sinsánliai, e sọgan vọ́ tọ́nkun bo  jọ atin yọyọ devo. E ma ka nọ yinmọ na gbẹtọ. (Jobu 14:7-12; 19:25-27) Eyin gbẹtọ kú, e ma sọgan vọ́ fọ́n sọn yọdò mẹ na ede bo gọwá nọgbẹ̀. (2 Sam. 12:23; Salm. 89:48) Enẹ ma zẹẹmẹdo dọ Jiwheyẹwhe ma sọgan fọ́n gbẹtọ sọnku gba. Na nugbo tọn, Jobu kudeji dọ Jiwheyẹwhe na de ojlẹ de he mẹ e na flin emi te. (Hia Jobu 14:13-15.) Jobu ma sọgan yọ́n whenue ehe na jọ te to sọgodo. Etomọṣo, e deji dọ Mẹhe dá gbẹtọ sọgan flin emi, podọ e na wàmọ bo nasọ fọ́n emi sọnku.

16. Tulinamẹ tẹwẹ angẹli de na yẹwhegán Daniẹli?

¹⁶ Sunnu nugbonọ devo he Owe-wiwe Heblu tọn lẹ dọho etọn wẹ Daniẹli. E sẹ̀n Jiwheyẹwhe po nugbonọ-yinyin po na owhe susu, podọ Jehovah nọgodona ẹn. To ojlẹ de mẹ, angẹli de dowẹn tudohomẹnamẹ tọn de Daniẹli, yèdọ “omẹ họakuẹ tlala” ehe, dọ “jijọho ni tin” hlan ẹn, podọ ewọ ni “yin huhlọnnọ.”—Dan. 9:22, 23; 10:11, 18, 19.

17, 18. Opagbe tẹwẹ yin didona Daniẹli gando sọgodo etọn go?

¹⁷ Daniẹli ko tindo nudi owhe 100 bo ko sẹpọ vivọnu gbẹzan etọn tọn. Ewọ sọgan ko to nulẹnpọn do nuhe to tepọn ẹn to sọgodo ji. Be Daniẹli na yin hinhẹngọwa ogbẹ̀ ya? Gbau! To vivọnu owe Daniẹli tọn, mí mọ jide he Jiwheyẹwhe na ẹn dọmọ: “Na hiẹ tọn, zindonukọn kakajẹ opodo. Hiẹ na gbọjẹ.” (Dan. 12:13) Dawe yọnhonọ lọ Daniẹli, yọnẹn dọ oṣiọ lẹ to gbigbọjẹ, bọ “tito ma tin, oyọnẹn ma tin, podọ nuyọnẹn ma tin to Yọdò mẹ.” To ojlẹ kleun de godo, Daniẹli na biọ ninọmẹ mọnkọtọn mẹ. (Yẹwh. 9:10) Ṣigba, ewọ gbẹ́ tindo todido de. Opagbe sọgodo tọn de yin didona ẹn.

¹⁸ Owẹ̀n he yin didona Daniẹli lọ gbẹ́ zindonukọn dọmọ: “A na fọ́n na mimá towe to opodo azán lẹ tọn.” Azán he gbè ehe na jọ kavi lehe e na dẹnsọ ma yin didọna ẹn. Daniẹli na wá kú bo na gbọjẹ. Ṣigba, hodidọ lọ dọ ewọ na wá ‘fọ́n na mimá etọn’ to sọgodo, to alọdlẹndo opagbe fọnsọnku tọn he họnwun de, ehe na mọ hẹndi—ojlẹ dindẹn to okú etọn godo. Enẹ na jọ “to opodo azán lẹ tọn.” Biblu Fọngbe tọn lilẹ́ opagbe he yin didona Daniẹli dole: “A . . . na fọnṣite, bo na wá yí ajọ̀ towe to vivọnu.”

19, 20. (a) Nawẹ nuhe mí gbadopọnna kakajẹ din lẹ tindo kanṣiṣa hẹ nuhe Malta dọna Jesu gbọn? (b) Etẹwẹ mí na gbadopọnna bọdego?

¹⁹ E họnwun dọ owhẹ̀ Malta tọn whẹ́n nado kudeji dọ nọvisunnu nugbonọ etọn Lazalọsi na “fọ́n to fọnsọnku whenu to azán godo tọn gbè.” Opagbe he yin didona Daniẹli gọna nujikudo he Malta yí do na gblọndo Jesu, dona vọ́ jide na Klistiani lẹ to egbehe. Fọnsọnku de na tin.

²⁰ Nujijọ jọnun hohowhenu tọn he mí gbadopọnna lẹ dohia dọ fọnsọnku yọnbasi—oṣiọ lẹ sọgan yin hinhẹngọwa ogbẹ̀. Podọ sunnu po yọnnu po he sẹ̀n Jiwheyẹwhe lẹ donukun dọ fọnsọnku de na wá aimẹ to ojlẹ de mẹ to sọgodo. Ṣigba, be kunnudenu de tin dọ eyin opagbe fọnsọnku tọn de yin dido, ojlẹ susu sọgan juwayi whẹpo e nido mọ hẹndi ya? Eyin e tin, be whẹwhinwhẹ́n devo sọ niyẹn nado to nukọnpọnhlan ojlẹ fọnsọnku tọn de taidi Malta. Amọ́, whetẹnu wẹ enẹ na jọ? Mì gbọ mí ni gbadopọnna adà ehelẹ to hosọ he bọdego mẹ.