1, 2. (a) Avùnnukundiọsọmẹnu tẹwẹ mẹjitọ lẹ nọ pehẹ, podọ nawẹ yé sọgan dudeji gbọn? (b) Onú ẹnẹ tẹlẹ wẹ mí na gbadopọnna todin?

ASU po asi po de to France dọmọ: “Míwlẹ tindo yise to Jehovah mẹ, ṣigba enẹ ma zẹẹmẹdo dandan dọ ovi mítọn lẹ na tindo yise.” Yé dọ dọ: “Yise ma yin nude he yè nọ dugu etọn. Vudevude wẹ ovi mítọn lẹ nọ wleawuna ẹn.” Mẹmẹsunnu Australie-nù de wlan dọmọ: “E yọnbasi dọ alọgigọna ovi towe nado wleawuna yise wẹ yin avùnnukundiọsọmẹnu daho hugan he a na pehẹ. A dona yí azọ́nwanu he tin-to-aimẹ lẹpo zan. A sọgan lẹndọ emi ko na gblọndo he hẹn pekọ wá na kanbiọ ovi towe tọn. Ṣigba, e nasọ fọ́n kanbiọ dopolọ dote to whedevonu! Gblọndo he hẹn pekọ wá na tlintlindo dindin ovi towe tọn to egbé sọgan nọma yinmọ na ẹn to osọ. E sọgan biọ dọ a ni nọ vọ́ hodọ hẹ ẹ do hosọ delẹ ji whẹwhẹ.”

² Taidi mẹjitọ de, be a nọ mọ to whedelẹnu dọ emi ma pegan nado hẹn azọngban emitọn nado plọn ovi lẹ bo deanana yé nado wá lẹzun sunnu po yọnnu po he tindo yise lẹ di wẹ ya? Nado dọ hójọhó, po nuyọnẹn gbẹtọvi tọn po, depope to mí mẹ ma sọgan hẹn azọngban enẹ di! (Jel. 10:23) Ṣigba, e sọgan pà mí eyin mí nọ ganjẹ anademẹ Jiwheyẹwhe tọn go. Mì gbọ mí ni gbadopọnna onú  ẹnẹ he sọgan gọalọna ovi towe lẹ nado wleawuna yise: (1) Dovivẹnu nado yọ́n yé ganji. (2) Nọ plọnnu yé sọn ahun mẹ. (3) Nọ yí apajlẹ dagbe lẹ zan. (4) Nọ fahomẹ bo nọ hodẹ̀.

3. Nawẹ mẹjitọ lẹ sọgan hodo apajlẹ Jesu tọn to mẹpinplọn mẹ gbọn?

³ Jesu ma dibu nado kanhose hodotọ etọn lẹ gando nuyise yetọn go. (Mat. 16:13-15) Nọ hodo apajlẹ etọn. E na yọ́n hugan dọ ninọmẹ he mẹ ovi towe lẹ voawu te wẹ a ni nọ kàn nuhe yin numọtolanmẹ yetọn lẹ biọ te. Ehe bẹ hodidọ hẹ yé do whẹho depope he go yé sọgan tindo ayihaawe gando ji. Mẹmẹsunnu owhe 15 mẹvi de to Australie wlan dọmọ: “Papa nọ saba dọho hẹ mi do yise ṣie ji bo nọ hẹn mi lẹnnupọn. E nọ kanse mi dọmọ: ‘Etẹwẹ Biblu dọ?’ ‘Be a yí nuhe e dọ sè ya?’ ‘Naegbọn a do yí enẹ sè?’ E nọ jlo dọ ma na gblọndo to hogbe ṣie titi lẹ mẹ kakati nado vọ́ nuhe ewọ kavi Mama dọ lẹ dọ poun. To whenue n’whẹ́n, gblọndo ṣie lẹ dona siso dogọ.”

4. Naegbọn a dona nọ yí nukun nujọnu tọn do pọ́n kanbiọ ovi towe tọn lẹ? Na apajlẹ de.

⁴ Eyin ovi de tindo ayihaawe gando nuplọnmẹ de go, dovivẹnu ma nado gblehomẹ kavi yinuwa taidi dọ a to avùnlọyina dewe wẹ nkọ. Yí homẹfa do hẹn ẹn lẹnnupọndo whẹho lọ ji. Otọ́ de domọ: “Nọ yí nukun nujọnu tọn do pọ́n kanbiọ ovi towe tọn lẹ. Ma nọ yí nukunpẹvi do pọ́n kanbiọ etọn lẹ blo, podọ ma nọ dapana whẹho de, na e vẹawuna we nado dọhodeji poun wutu blo.” Na nugbo tọn, e na yọ́n nado nọ pọ́n kanbiọ ahundopo tọn ovi towe tọn lẹ hlan taidi ohia de dọ whẹho lẹ nọ duahunmẹna ẹn bọ e jlo na mọnukunnujẹnumẹ. Etlẹ yin to whenue Jesu tindo owhe 12, e nọ kàn kanbiọ sisosiso lẹ sè. (Hia Luku 2:46.) Jọja owhe 15 mẹvi de to Danemark flin dọmọ: “To whenue n’dọ dọ n’nọ kanse dee eyin sinsẹ̀n nugbo lọ mẹ janwẹ mí te, mẹjitọ ṣie lẹ yinuwa po homẹfa po—dile etlẹ yindọ yé sọgan ko hànu gando go e. Yé na gblọndo kanbiọ ṣie lẹpo tọn po Biblu po.”

5. Nawẹ mẹjitọ lẹ sọgan dohia dọ emi ma nọ yí nukunpẹvi do pọ́n yise ovi yetọn tọn gbọn?

⁵ Dovivẹnu nado yọ́n ovi towe lẹ ganji, yèdọ linlẹn, numọtolanmẹ, po ahunmẹdunamẹnu yetọn lẹ po. Ma lẹn gbede dọ yé tindo yise na yé nọ yì opli Klistiani tọn lẹ bo nọ tindo mahẹ to sinsẹ̀nzọn kunnudegbe tọn mẹ hẹ we wutu poun blo. Dike nuwiwa egbesọ tọn mìtọn lẹ ni nọ bẹ hodidọ do gbigbọnu lẹ ji hẹn. Nọ hodẹ̀ hẹ ovi towe lẹ podọ do ota yetọn mẹ. Dovivẹnu nado yọ́n nudepope he nọ whlé yise yetọn pọ́n bo gọalọna yé nado duto onú enẹlẹ ji.

6. Eyin mẹjitọ lẹ nọ do nugbo Biblu tọn do ahun yetọn titi mẹ, nawẹ enẹ na hẹn yé zun mẹplọntọ dagbe lẹ gbọn?

⁶ Taidi mẹplọntọ de, Jesu nọ jẹ ahun lẹ mẹ, na e yiwanna Jehovah, Ohó Jiwheyẹwhe tọn, po gbẹtọ lẹ po wutu. (Luku 24:32; Joh. 7:46) Owanyi mọnkọtọn na gọalọna mẹjitọ lẹ nado jẹ ahun ovi yetọn lẹ tọn mẹ. (Hia Deutelonomi 6:5-8; Luku 6:45.) Enẹwutu, mẹjitọ lẹ emi, mì nọ plọn Biblu po owe mítọn lẹ po ganji. Mì nọ tindo ojlo to nudida lẹ mẹ podọ to hosọ he nọ dọhodo yé ji to owe mítọn lẹ mẹ. (Mat. 6:26, 28) Enẹ na zọ́n bọ mì na hẹn oyọnẹn mìtọn sudeji, hẹn pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn mìtọn na Jehovah siso dogọ bo nasọ pegan dogọ nado plọn ovi mìtọn lẹ.—Luku 6:40.

7, 8. Eyin nugbo Biblu tọn gọ́ ahun mẹjitọ de tọn mẹ, etẹwẹ na yin kọdetọn lọ? Na apajlẹ.

⁷ Eyin nugbo Biblu tọn gọ́ ahun towe mẹ, a na yin whinwhàn nado dọhodeji hẹ whẹndo towe. Ma nọ wà ehe to whenue a to awuwlena opli lẹ kavi to sinsẹ̀n-bibasi whẹndo tọn kẹdẹ whenu blo, ṣigba to whedepopenu. Humọ, hodọdopọ mọnkọtọn lẹ dona yin apadewhe hodọdopọ egbesọegbesọ tọn he  nọ wá to jọwamọ-liho kakati nido yin mẹhẹn po huhlọn po tọn. Asu po asi po de to États-Unis nọ dọho gando Jehovah go to whenue whẹndo lọ to nudida lẹ pọ́n kavi to núdù. Mẹjitọ lọ lẹ dọmọ: “Mí nọ flinnu ovi mítọn lẹ gando owanyi po nuyọnẹn po he Jehovah yí do wleawuna nulẹpo na mí go.” Asu po asi po de to Afrique du Sud nọ dọhodo lehe jinukun lẹ nọ tọ́nkun bo nọ wú do ji hẹ viyọnnu yetọn awe lẹ to whenue yé to azọ́nwa hẹ yé to jipa mẹ. Mẹjitọ lọ lẹ dọmọ: “Mí nọ gọalọna viyọnnu mítọn lẹ nado wleawuna sisi sisosiso na ogbẹ̀ podọ nado mọ lehe e gẹdẹ bosọ jiawu do sọ.”

⁸ To Australie, to whenue otọ́ de po ovi etọn he tindo nudi owhe ao po yì dla onú hoho-sẹdotẹn de pọ́n, otọ́ lọ yí dotẹnmẹ enẹ zan nado hẹn yise ovi lọ tọn to Jiwheyẹwhe mẹ podọ to nudida lẹ mẹ lodo. Otọ́ lọ dọmọ: “Mí mọ yẹdide nudazi hùmẹ tọn hohowhenu tọn delẹ tọn. Nujiawu wẹ e yin na mí dọ kanlin enẹlẹ he masọ tin ba, yọnwhanpẹ, dabla, bosọ yin kanlin jọ kanlin lẹ—bọ to egbehe mí sọgan mọ lehe yé te do. Enẹwutu, eyin nutogbẹ̀ paa lẹ diọ vudevude bo lẹzun nutogbẹ̀ he gẹdẹ lẹ wẹ, naegbọn nudida hohowhenu tọn enẹlẹ ko gẹdẹ sọn dowhenu? Nuhe n’plọn sọn e mẹ yinuwado ji e taun bọ n’má ẹ hẹ visunnu ṣie.”

9. Naegbọn apajlẹ lẹ do nọ plọnnumẹ taun, podọ nawẹ onọ̀ de do ehe hia gbọn?

⁹ Jesu nọ saba yí apajlẹ he nọ hẹnmẹ lẹnnupọn, nọ jẹ ahun mẹ bo nọ gbọṣi ayiha mẹ lẹ zan. (Mat. 13:34, 35) Yọpọvu lẹ nọ tin to jejeji nado plọnnu. Enẹwutu, mẹjitọ lẹ emi, mì nọ voawu nado yí apajlẹ lẹ zan to mẹpinplọn mìtọn mẹ. Nuhe onọ̀ de to Japon wà niyẹn. To whenue visunnu etọn awe lẹ tindo owhe ṣinatọ̀n po ao po, e plọnnu yé gando jẹhọn voovo he tin lẹ po lehe Jehovah yí sọwhiwhe do wleawuna yé do po go. Nado wàmọ, e yí yìnnọsìn, sukle, po café po na yé. Enẹgodo, e biọ to dopodopo yetọn si nado basi café na emi. Onọ̀ lọ basi zẹẹmẹ dọmọ: “Yé yí sọwhiwhe do to bibasi i. To whenue n’kàn nuhewutu yé do yí sọwhiwhe do to bibasi i sè yé, yé dọ dọ emi jlo dọ café lọ ni nọ lehe n’nọ yiwanna do pẹpẹ wutu wẹ. N’basi zẹẹmẹ na yé dọ mọdopolọ wẹ Jiwheyẹwhe yí sọwhiwhe do kọ̀n jẹhọn voovo lẹ dopọ do na dagbe mítọn.” Apajlẹ enẹ sọgbe hẹ owhe yetọn bo plọnnu yé hugan hodidọ poun. E họnwun dọ yé ma wọn nuplọnmẹ enẹ gbede!

10, 11. (a) Apajlẹ tẹwẹ a sọgan yizan nado gọalọna ovi towe nado wleawuna yise to Jiwheyẹwhe mẹ? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.) (b) Apajlẹ tẹlẹ wẹ a mọdọ yè sọgan yizan po kọdetọn dagbe po?

¹⁰ A tlẹ sọgan basi kandai nudànu voovo he a na yizan nado dà núdùdù de tọn nado gọalọna ovi towe nado wleawuna yise to Jiwheyẹwhe mẹ. Gbọnna? To whenue a dà núdùdù lọ fó, do lehe kandai ehe hihodo yin nujọnu do hia ẹ. Enẹgodo, ze atin-sinsẹ́n de na ẹn, vlavo yovozẹn de bo kanse e dọ: “Be a yọnẹn dọ onú voovo lẹ wẹ wleawuna yovozẹn ehe lọsu ya?” Podọ má yovozẹn lọ do awe bo ze okún etọn dopo na ẹn. A sọgan  basi zẹẹmẹ na ẹn dọ okún lọ mẹ wẹ onú voovo he de yovozẹn lọ tọ́n lẹ yin awuwle do, amọ́ e sọ jiawu hugan kandai he gọalọ nado dà núdùdù lọ. A sọgan kanse dọ: “Eyin mẹde wẹ basi kandai nudànu lọ lẹ tọn, mẹnu wẹ wleawuna kandai nuhe wá dekọtọn do yovozẹn ehe mẹ lẹ tọn lo?” Na ovi he ko whẹ́n de, a sọgan basi zẹẹmẹ dọ onú voovo he nọ de yovozẹn lọ kavi atin lọ blebu tọ́n lẹ yin awuwlena do nuvikun gududu tọn (ADN) yovozẹn lọ tọn mẹ. Mì omẹ awe lẹ tlẹ sọgan pọ́n apajlẹ delẹ to weda 10 jẹ 20tọ alọnuwe lọ Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie mẹ.

¹¹ Mẹjitọ susu nọ yiwanna hodidọ do hosọ debọdo-dego lọ “Hasard ou conception?” he nọ sọawuhia to Réveillez-vous! mẹ lẹ ji hẹ ovi yetọn lẹ. Kavi yé nọ yí hosọ ehe zan taidi dodonu de nado plọn onú paa lẹ ovi flinflin yetọn lẹ. Di apajlẹ, asu po asi po de to Danemark yí agahun lẹ jlẹdo ohẹ̀ lẹ go. Yé dọmọ: “Agahun lẹ taidi ohẹ̀ lẹ nkọ. Ṣigba, be agahun lẹ sọgan doazìn bo flé agahun pẹvipẹvi lẹ ya? Be ohẹ̀ lẹ nọ tindo nuhudo agahun-jlẹtẹn tọn wẹ ya? Podọ, be nudidọ agahun tọn taidi hàngbe ohẹ̀ tọn wẹ ya? Eyin mọ wẹ, mẹnu wẹ yọnnuin hugan—mẹhe basi agahun kavi Mẹhe dá ohẹ̀ lẹ?” Zẹẹmẹ mọnkọtọn lẹ po kanbiọ dagbe lẹ po sọgan gọalọna ovi de nado wleawuna “nugopipe nulẹnpọn tọn” po yise po to Jiwheyẹwhe mẹ.—Howh. 2:10-12.

12. Nawẹ apajlẹ lẹ sọgan gọalọna ovi lẹ nado wleawuna yise to Biblu mẹ gbọn?

¹² Apajlẹ dagbe lẹ sọgan sọ hẹn yise ovi towe tọn lodo to nugbo-yinyin Biblu tọn mẹ. Di apajlẹ, pọ́n Jobu 26:7. (Hia.) Nawẹ a sọgan dohia dọ wefọ ehe yin gbigbọdo gbọn? Kakati nado basi zẹẹmẹ poun, naegbọn a ma na hẹn ovi towe lẹnnupọn? Donù e go dọ Jobu nọgbẹ̀ ojlẹ dindẹn whẹpo zomọ numọdohlan olá tọn lẹ do yin bibasi. A sọgan biọ to ovi towe si nado do lehe e sọgan vẹawuna mẹdelẹ nado yise dọ aigba blibata ehe na nọma sin nudepope ji do hia. Ovi lọ sọgan yí bọlu kavi agán de do basi zẹẹmẹ ehe nado dohia dọ nuhe ji huhlọn nudọnwado tọn sọgan yinuwado lẹpo wẹ dona sin nude ji. Nuplọnmẹ mọnkọtọn na gbọṣi ayiha ovi towe tọn mẹ dọ Jehovah ko hẹn nugbo delẹ tin to Biblu mẹ hoho whẹpo gbẹtọvi lẹ do wá mọnukunnujẹemẹ.—Nẹh. 9:6.

13, 14. Nawẹ mẹjitọ lẹ sọgan gọalọna ovi yetọn lẹ nado mọ nujọnu-yinyin nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn lẹ tọn gbọn?

¹³ Nujọnu taun wẹ e yin dọ a ni gọalọna ovi towe lẹ nado mọ nujọnu-yinyin nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn lẹ tọn. (Hia Salmu lẹ 1:1-3.) Aliho susu mẹ wẹ a sọgan wàmọ te. Di apajlẹ, a sọgan dọna ovi towe lẹ nado yí nukun homẹ tọn do pọ́n dọ yé jlo na nọ lopo he to olá de ji bo dona de mẹdevo lẹ nado nọ lopo lọ ji hẹ yé. Enẹgodo kanse yé dọ, “Jẹhẹnu tẹlẹ wẹ mẹdopodopo dona tindo eyin mẹhe to pipli lọ mẹ lẹpo na nọ jijọho mẹ bo tindo haṣinṣan dagbe hẹ ode awetọ?” A sọgan sọ dọhodo anademẹ nuyọnẹn tọn he tin to Galatianu lẹ 5:19-23 mẹ lẹ ji.

¹⁴ Aliho mẹhẹnlẹnnupọn tọn enẹ sọgan plọn ovi towe lẹ onú titengbe awe. Tintan, nujinọtedo Jiwheyẹwhe tọn lẹ nọ yidogọna jijọho po kọndopọ nujọnu tọn po. Awetọ, Jehovah to nuplọn mí todin nado wleawuna mí na ogbẹ̀ to aihọn yọyọ lọ mẹ. (Isa. 54:13; Joh. 17:3) A sọgan de numimọ de sọn owe mítọn lẹ mẹ nado hẹn nuagokun ehelẹ họnwun. E sọgan yin sọn hosọ debọdo-dego lọ “Biblu Nọ Diọ Gbẹzan Mẹtọn” mẹ to Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn mẹ. Kavi eyin mẹhe ko basi diọdo ayidego tọn nado hẹn homẹ Jehovah tọn hùn de to agun mìtọn mẹ, a sọgan basi oylọna ẹn nado kọnawudopọ hẹ mì na e nido pìntàn etọn. Otàn mọnkọtọn lẹ nọ hẹn nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn lẹ tin to ogbẹ̀!—Heb. 4:12.

15. Etẹwẹ dona yin yanwle towe tintan to whenue a to ovi towe lẹ plọn?

 ¹⁵ Nuagokun lọ die: To whenue a to ovi towe lẹ plọn, ma nọ yin hẹngogonọ blo. Nọ kàn ayiha voovo lẹ. Nọ hẹn yé lẹnnupọn, nọ hẹn owhe yetọn do ayiha mẹ. Dike nupinplọn lọ ni nọ hẹn awuvivi wá na yé, bo nọ hẹn yise yetọn lodo. Otọ́ de dọmọ: “Agbọ́ ni ma nọ pé we gbede nado dín aliho yọyọ lẹ nado dọhodo hosọ he ji mì ko dọhodo wayi lẹ ji blo.”

16. Naegbọn homẹfa do yin nujọnu to ovi lẹ pinplọn whenu? Na apajlẹ de.

¹⁶ Mí tindo nuhudo gbigbọ Jiwheyẹwhe tọn nado wleawuna yise he lodo. (Gal. 5:22, 23) Taidi atin-sinsẹ́n de, e nọ biọ whenu na yise nido whẹ́n. Enẹwutu, a dona do homẹfa po linsinsinyẹn po hia to ovi towe lẹ pinplọn mẹ. Otọ́ de he nọ nọ̀ Japon bo tindo ovi awe dọmọ: “Nuhe yẹn po asi ṣie po nọ wà poun wẹ yindọ mí nọ na ayidonugo susu ovi mítọn lẹ. Sọn whenue yé gbẹ́ pò to ovu taun, gbọnvona opli-zan mítọn lẹ, n’nọ yí nukunwhiwhe 15 zan egbesọegbesọ nado plọnnu hẹ yé. Nukunwhiwhe fọtọ̀n ma nọ sù gbau na mí podọ na yewlẹ lọsu.” Nugopọntọ lẹdo tọn de wlan dọmọ: “To whenue n’yin jọja aflanmẹ de, kanbiọ kavi ayihaawe susu lẹ wẹ fọndote to ahun ṣie mẹ. Dile ojlẹ to yìyì, n’wá mọ gblọndo na susu yetọn to opli lẹ ji, to oplọn whẹndo tọn kavi mẹdetiti tọn whenu. Enẹ wẹ zọ́n bọ e do yin nujọnu dọ mẹjitọ lẹ ni saa to nuplọn ovi yetọn lẹ zọnmii.”

17. Naegbọn apajlẹ dagbe mẹjitọ lẹ tọn do yin nujọnu, podọ nawẹ asu po asi po de ze apajlẹ mọnkọtọn dai na viyọnnu yetọn lẹ gbọn?

¹⁷ Na nugbo tọn, nude he yin nujọnu taun wẹ apajlẹ yise tọn towe. Ovi towe lẹ na doayi nuhe a nọ wà go, podọ e họnwun dọ e na yinuwado yé ji to aliho dagbe mẹ. Enẹwutu, mẹjitọ lẹ emi, mì zindonukọn nado to yise mìtọn hẹn lodo. Mì dike ovi mìtọn lẹ ni mọ lehe Jehovah yin omẹ nujọnu tọn na mì do. To whenue asu po asi po de to Bermudes to ojlẹ magbọjẹ tọn lẹ mẹ, yé nọ hodẹ̀ hẹ ovi yetọn lẹ dọ Jehovah ni deanana yé, podọ yé nọ na tuli ovi yetọn lẹ lọsu nado hodẹ̀ ga. Yé dọmọ: “Mí sọ nọ dọna viyọnnu mítọn mẹho dọ ‘Deji mlẹnmlẹn do Jehovah go, hẹn alọnu towe ján to sinsẹ̀nzọn Ahọluduta lọ tọn mẹ, podọ ma hanú zẹjlẹgo blo.’ To whenue e mọ kọdetọn lọ, e nọ mọdọ Jehovah wẹ to alọgọna mí. Ehe hẹn yise etọn to Jiwheyẹwhe mẹ podọ to Biblu mẹ siso dogọ taun.”

18. Onú titengbe tẹwẹ mẹjitọ lẹ dona yọnẹn?

¹⁸ Hú popolẹpo, ovi lẹ lọsu wẹ dona wleawuna yise yetọn titi. Taidi mẹjitọ lẹ, mì sọgan do bo húsinna. Amọ́, Jiwheyẹwhe kẹdẹ wẹ sọgan hẹn ẹn whẹ́n. (1 Kọl. 3:6) Enẹwutu, mì nọ biọ gbigbọ etọn to odẹ̀ mẹ bo nọ dovivẹnu sinsinyẹn nado plọn ovi vivẹ́ mìtọn lẹ, na gbọnmọ dali, mì na na onú titengbe de Jehovah he ewọ sọgan dona.—Efe. 6:4.