1, 2. (a) Etẹwẹ na ko yin ninọmẹ mítọn matin Biblu? (b) Etẹwẹ na zọ́n bọ mí na mọaleyi sọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ?

BE A sọgan yí nukun homẹ tọn do pọ́n lehe ogbẹ̀ towe na ko te eyin Biblu ma tin ya? Ayinamẹ dagbe he a sọgan nọ hodo egbesọegbesọ lẹ ma na tin. A ma na mọ gblọndo nujọnu tọn na kanbiọ delẹ he gando Jiwheyẹwhe, ogbẹ̀ po sọgodo po go. Podọ, a ma na yọ́n lehe Jehovah yinuwa hẹ whẹndo gbẹtọvi tọn do wayi.

² Pẹdido wẹ dọ mí ma yin jijodo ninọmẹ awubla tọn mọnkọtọn mẹ. Jehovah hẹn Ohó etọn Biblu tin-to-aimẹ na mí. Podọ, e na mí jide dọ owẹ̀n he e bẹhẹn na gbọṣi aimẹ kakadoi. Apọsteli Pita yihodọ sọn Isaia 40:8 mẹ. Nugbo wẹ dọ wefọ ehe ma donù Biblu go tlọlọ, etomọṣo to linlẹn he gbloada de mẹ, owẹ̀n Biblu tọn wẹ ohó gbọdo lẹ to alọdlẹndo. (Hia 1 Pita 1:24, 25.) Na nugbo tọn, mí sọgan mọaleyi sọn Biblu mẹ, titengbe eyin e tin to ogbè he mí sè ganji de mẹ. E ko dẹn bọ mẹhe yiwanna Ohó Jiwheyẹwhe tọn lẹ nọ kẹalọyi nugbo enẹ. To owhe kanweko susu lẹ gblamẹ, gbẹtọ ahundoponọ lẹ ko dovivẹnu taun nado to lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe lẹ tọn basi bosọ hẹn ẹn tin-to-aimẹ to fisusu, mahopọnna dọ enẹ ma bọawu to whepoponu. Yé yinuwa sọgbe hẹ ojlo Jiwheyẹwhe tọn he yindọ “gbẹtọ wunmẹ lẹpo ni yin whinwhlẹngán bo wá oyọnẹn he pegan nugbo tọn kọ̀n.”—1 Tim. 2:3, 4.

3. Etẹwẹ mí na gbadopọnna to hosọ ehe mẹ? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.)

 ³ To hosọ ehe mẹ, mí na gbadopọnna lehe Ohó Jiwheyẹwhe tọn gbọṣi aimẹ do mahopọnna (1) dọ ogbè lẹ nọ diọ, (2) dọ diọdo he wá aimẹ to tonudidọ-liho lẹ wẹ nọ magbe ogbè he na gbayipe hugan tọn, (3) dọ mẹhe basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn lẹ yin nukundiọsọ. Nawẹ mí na mọaleyi sọn dogbapọn ehe mẹ gbọn? E na hẹn pinpẹn-nutọn mítọn na Ohó Jiwheyẹwhe tọn jideji. E nasọ hẹn owanyi mítọn na Dowatọ Biblu tọn lọ siso dogọ, yèdọ mẹhe wleawu etọn na ale mítọn.—Mika 4:2; Lom. 15:4.

4. (a) Nawẹ ogbè lẹ nọ diọ dile ojlẹ lẹ to yìyì gbọn? (b) Etẹwẹ dohia dọ Jiwheyẹwhe mítọn ma nọ homẹnukuntapọn, podọ numọtolanmẹ tẹwẹ enẹ hẹn we nado tindo?

⁴ Ogbè lẹ nọ wá diọ dile ojlẹ to yìyì. Hogbe po hodidọ delẹ po sọgan wá tindo zẹẹmẹ devo pete. Vlavo a sọgan lẹnnupọndo lehe ogbè he a nọ do de ko diọ do ji. Nudopolọ wẹ jọ do Heblugbe po Glẹkigbe po go, yèdọ ogbè he mẹ suhugan owe Biblu tọn lẹ tọn yin kinkando to dowhenu. Heblugbe po Glẹkigbe egbezangbe tọn po gbọnvo taun na dehe nọ yin dido to ojlẹ Biblu tọn mẹ. Enẹwutu, lẹdogbedevomẹ de janwẹ mẹdepope he jlo na mọnukunnujẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ dona hia, etlẹ yin mẹhe sè Heblugbe kavi Glẹkigbe egbezangbe tọn lẹ. Mẹdelẹ ko lẹn nado plọn Heblugbe po Glẹkigbe hohowhenu tọn po nado sọgan hia Biblu to ogbè dowhenu tọn lẹ mẹ. Ṣigba, enẹ sọgan nọma yin alenu na yé dile yé na ko lẹn do. * Mí dopẹ́ dọ Biblu blebu kavi apadewhe etọn ko yin lilẹdo nudi ogbè 3 000 mẹ todin. E họnwun dọ Jehovah jlo dọ gbẹtọ lẹ sọn “akọta lẹpo, hẹnnu lẹpo, [podọ] ogbè lẹpo” mẹ ni tindo dotẹnmẹ hundote lọ nado mọaleyi sọn Ohó etọn mẹ. (Hia Osọhia 14:6.) Be enẹ ma dọ̀n we sẹpọ Jiwheyẹwhe owanyinọ mítọn he ma nọ homẹnukuntapọn lọ dogọ ya?—Owalọ 10:34.

5. Naegbọn King James Version do yin lẹdogbedevomẹ de he jẹna ayidego?

⁵ Ogbè he mẹ Biblu ko yin lilẹdo lẹ lọsu wá diọ dile ojlẹ to yìyì. Lẹdogbedevomẹ Biblu tọn de he e bọawu nado mọnukunnujẹemẹ tlolo he e yin didetọn sọgan nọma wá yinmọ to nukọn mẹ. Lẹnnupọndo apajlẹ Biblu Glẹnsigbe tọn dopo ji. King James Version yin didetọn to tintan whenu to 1611. E wá lẹzun dopo to Biblu Glẹnsigbe tọn he gbayipe hugan lẹ mẹ, podọ e yinuwado Glẹnsigbe ji to aliho ayidego tọn mẹ. * Etomọṣo, King James Version ma na ayidonugo yinkọ Jiwheyẹwhe tọn sọmọ. Wefọ vude mẹ wẹ e yí “Jehovah” zan te, podọ e yí hogbe lọ “OKLUNỌ” he yin kinkan po wekun daho po zan to wefọ Owe-wiwe Heblu tọn devo lẹ mẹ, fie yinkọ Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia te to dowhenu lẹ. Zinjẹgbonu etọn he bọdego lẹ lọsu yí hogbe lọ “OKLUNỌ” he yin kinkan po wekun daho lẹ po zan to wefọ Owe-wiwe Glẹki tọn delẹ mẹ. Gbọnmọ dali, King James Version dohia dọ e sọgbe dọ yinkọ Jiwheyẹwhe tọn ni tin to adà Biblu tọn he nọ yin yiylọdọ Alẹnu Yọyọ lọ mẹ.

6. Naegbọn mí sọgan gọ́ na pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn na Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn he mí tindo wutu?

⁶ Di apajlẹ, susu to aliho hodidọ tọn he yin yiyizan to Biblu Gun Alada mẹ lẹ mẹ masọ nọ yin yiyizan sọmọ ba. Nudopolọ wẹ e yin na lẹdogbedevomẹ Biblu tọn tintan he yin bibasi to ogbè devo lẹ mẹ. Enẹwutu, be mí ma gọ́ na pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn dọ mí tindo Owe Wiwe lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn he sọgbe hẹ aliho hodidọ  tọn egbezangbe tọn to ogbè mítọn mẹ ya? Lẹdogbedevomẹ Biblu tọn ehe blebu kavi apadewhe etọn tin-to-aimẹ to ogbè 150 linlán mẹ, podọ gbẹtọ susu wẹ sọgan mọ ẹn yí to egbehe. Aliho hodidọ tọn he bọawu he yin yiyizan to e mẹ zọ́n bọ Ohó Jiwheyẹwhe tọn sọgan jẹ ahun mítọn mẹ. (Salm. 119:97) E jẹna ayidego dọ Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn gọ̀ yinkọ Jiwheyẹwhe tọn do otẹn he jẹ mẹ to Owe-wiwe lẹ mẹ.

7, 8. (a) Naegbọn Juvi susu to owhe kanweko atọ̀ntọ J.W.M. ma penugo nado mọnukunnujẹ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ mẹ ba? (b) Etẹwẹ Septante Glẹkigbe tọn lọ yin?

⁷ To whedelẹnu, diọdo he wá aimẹ to tonudidọ-liho lẹ wẹ nọ magbe ogbè he na gbayipe hugan tọn. Nawẹ Jiwheyẹwhe hẹn ẹn diun dọ diọdo enẹlẹ ma bẹpla Ohó etọn gbọn? Apajlẹ hohowhenu tọn de gọalọna mí nado mọ gblọndo lọ. Owe 39 tintan Biblu tọn lẹ yin kinkan gbọn Islaelivi kavi Ju lẹ dali. Yewlẹ wẹ “nulila wiwe Jiwheyẹwhe tọn lẹ yin zizedo alọmẹ na” jẹnukọn. (Lom. 3:1, 2) Ṣigba, to nudi owhe kanweko atọ̀ntọ J.W.M., Ju susu masọ sè Heblugbe ba. Etẹwutu? Na Alẹkzandle Daho lọ ko hẹn Ahọluigba Grèce tọn gblodeji gbọn awhàngbigba etọn lẹ dali. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Dile ahọluigba enẹ to kandlẹn, Glẹkigbe wá lẹzun ogbè he suhugan mẹjidugando lọ lẹ tọn nọ do, etlẹ yin Ju he gbàpe gbọn ofi voovo lẹ to ahọluigba lọ mẹ lẹ. Ṣigba, dile Ju susu jẹ Glẹkigbe do ji, e wá vẹawuna suhugan yetọn nado mọnukunnujẹ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ mẹ. Etẹwẹ na didẹ nuhahun lọ?

⁸ To gblagbla owhe kanweko atọ̀ntọ J.W.M. tọn mẹ, owe atọ́n tintan Biblu tọn lẹ yin lilẹ́ sọn Heblugbe mẹ do Glẹkigbe mẹ. Lẹdogbedevomẹ adà Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tọn he pò yin tadona to owhe kanweko awetọ J.W.M. Owe Biblu tọn enẹlẹ to pọmẹ wá yin yinyọnẹn taidi Septante Glẹkigbe tọn. Septante wẹ yin lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tọn blebu tintan he yin yinyọnẹn.

9. Nawẹ Septante gọna lẹdogbedevomẹ tintan lẹ yinuwado mẹhe nọ hia Ohó Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji gbọn? (b) Adà Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tọn tẹwẹ a yiwanna hugan?

⁹ Septante hẹn Owe-wiwe Heblu tọn lẹ hihia bọawuna Juvi he nọ do Glẹkigbe lẹ po mẹdevo lẹ po. Lehe e na ko vivi na yé do sọ nado sè bosọ hia Ohó Jiwheyẹwhe tọn to ogbè he mẹ yé nọ mọnukunnujẹ hugan todin lọ mẹ! To godo mẹ, apadewhe Biblu tọn lẹ yin lilẹdo ogbè devo he gbayipe lẹ mẹ taidi Syriaque, Gothique po Latingbe po. Dile gbẹtọ lẹ to Kandai Wiwe lẹ hia to ogbè he mẹ yé sọgan mọnukunnujẹ de mẹ, ayihaawe ma tin dọ susu yetọn nọ wá yiwanna adà etọn de dile mí nọ wà do to egbehe. (Hia Salmu lẹ 119:162-165.) Na nugbo tọn, Ohó Jiwheyẹwhe tọn gbẹ́ gbọṣi aimẹ mahopọnna dọ ogbè he gbayipe hugan lẹ nọ diọ dile ojlẹ to yìyì.

10. Naegbọn suhugan gbẹtọ lẹ tọn ma tindo dotẹnmẹ nado hia Biblu to ojlẹ John Wycliffe tọn mẹ?

¹⁰ To ojlẹ delẹ mẹ, aṣẹpatọ huhlọnnọ delẹ ko tẹnpọn nado glọnalina gbẹtọ paa lẹ nado tindo Biblu. Ṣigba, gbẹtọ ahundoponọ lẹ ko nọavùnte sọta nukundiọsọmẹ mọnkọtọn. Di apajlẹ, lẹnnupọndo sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ owhe kanweko 14tọ tọn de he nọ yin John Wycliffe ji. E kudeji mlẹnmlẹn dọ mẹlẹpo wẹ dona mọaleyi sọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ. Ṣigba to ojlẹ etọn mẹ, suhugan gbẹtọ paa lẹ tọn to Angleterre ma tindo dotẹnmẹ nado hia Biblu. Etẹwutu? Whẹwhinwhẹ́n dopo wẹ yindọ, mẹsusu ma tindo nugopipe nado họ̀ Biblu, na alọ wẹ yè do nọ basi vọkan etọn lẹ, podọ e sọ nọ biọ akuẹzinzan susu nado zín in jẹgbonu. Humọ, suhugan gbẹtọ lẹ tọn ma sewé. Nugbo wẹ dọ yé sọgan  nọ sè bọ wefọ delẹ nọ yin hihia to amísa. Ṣigba, e na vẹawu dọ yé ni mọnukunnujẹ nuhe yé sè mẹ. Etẹwutu? Na Latingbe mẹ wẹ Biblu (Vulgate) he nọ yin hihia to Ṣọṣi lọ yin kinkando wutu. Amọ́, to ojlẹ nukunmahun Europe tọn mẹ, omẹ paa lẹ masọ nọ do Latingbe sọmọ ba! Nawẹ yè na gọalọna yé nado mọaleyi sọn adọkunnu họakuẹ he Biblu bẹhẹn lẹ mẹ gbọn?—Howh. 2:1-5.

11. Nawẹ Biblu Wycliffe tọn yinuwado gbẹtọ lẹ ji gbọn?

¹¹ To 1382, lẹdogbedevomẹ Biblu tọn he wá yin yinyọnẹn taidi Biblu Wycliffe tọn yin didetọn to Glẹnsigbe mẹ. E yawu gbàpe taun to hodotọ Wycliffe tọn lẹ ṣẹnṣẹn. Na wẹnlatọ tomẹyitọ enẹlẹ he yin yinyọnẹn taidi Lollards lẹ jlo dọ Ohó Jiwheyẹwhe tọn ni jẹ ayiha po ahun omẹ paa lẹ tọn po mẹ wutu, yé nọ zingbejizọnlin po afọ po sọn gbétatò de mẹ jẹ devo mẹ gbọn Angleterre lẹdo pé. Lollards lẹ nọ saba hia adà Biblu Wycliffe tọn lẹ tọn na mẹhe yé dukosọ hẹ lẹ, podọ yé nọ jo vọkan he yin bibasi po alọ po lẹ do na yé. Vivẹnudido yetọn lẹ yí adà ayidego tọn de wà, na yé vọ́ ojlo gbẹtọ lẹ tọn na Ohó Jiwheyẹwhe tọn fọndote.

12. Nawẹ sinsẹ̀ngán lẹ yinuwa hẹ Wycliffe po hodotọ etọn lẹ po gbọn?

¹² Nawẹ sinsẹ̀ngán lẹ yinuwa gbọn? Yé gbẹwanna Wycliffe, Biblu etọn po hodotọ etọn lẹ po. Nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ dohomẹkẹn Lollards lẹ, bo dín vọkan Biblu Wycliffe tọn lẹ vẹkuvẹku bosọ sukúndona dehe yé penugo nado mọ lẹpo. Etlẹ yin to okú Wycliffe tọn godo, ewọ yin lilá di atẹṣitọ. Na nugbo tọn, e ma yọnbasi nado sayana mẹhe ko kú. Etomọṣo, sinsẹ̀ngán lẹ kùn ohú Wycliffe tọn lẹ tọ́n bo fiọ yé, bọ afín etọn yin kinkọndo tọ̀sisa Swift mẹ. Ṣigba, Ṣọṣi ma penugo nado doalọtena nuyiwadomẹji he Ohó Jiwheyẹwhe tọn nọ tindo do mẹhe nọ jlo na hia ẹ bo mọnukunnujẹemẹ lẹ ji. To owhe kanweko he bọdego lẹ mẹ, mẹsusu to Europe podọ to awà aihọn lọ tọn devo lẹ ji jẹ godonọna lẹdogbedevomẹ Biblu tọn po mimá etọn po ji, na gbẹtọ paa lẹ nido mọaleyi sọn e mẹ.

13. Nujikudo tẹwẹ mí tindo, podọ nawẹ ehe nọ hẹn yise mítọn lodo gbọn?

¹³ To egbehe, Klistiani lẹ ma dona nọ lẹndọ azọ́n lẹdogbedevomẹ Septante tọn, Biblu Wycliffe tọn, King James Version tọn, kavi Biblu devo depope tọn yin bibasi to gbọdo glọ gba. Etomọṣo, eyin mí gbadopọnna whenuho lẹdogbedevomẹ ehelẹ po susu  devo he ko yin zinzinjẹgbonu lẹ po tọn, e nọ họnwun dọ: Ohó Jehovah tọn ko gbọṣi aimẹ, kẹdẹdile ewọ dopà etọn do. Be enẹ ma hẹn yise towe lodo dogọ dọ opagbe devo he Jehovah do lẹpo na wá mọ hẹndi ga ya?—Jọṣ. 23:14.

14. Nawẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn nọ hẹn owanyi he mí tindo na ewọ siso deji gbọn?

¹⁴ Gbọnvona dọ mí nọ hẹn yise mítọn lodo dogọ eyin mí gbadopọnna lehe Biblu ko gbọṣi aimẹ dile owhe lẹ to yìyì do, mọwiwà sọ nọ hẹn owanyi mítọn na Jehovah siso deji. * To popolẹpo mẹ, etẹwẹ yin lẹndai tintan he wutu ewọ do wleawuna Ohó etọn? Podọ, naegbọn e do hẹn mí deji dọ e na gbọṣi aimẹ? Na e yiwanna mí, bosọ jlo na plọn mí nado zan gbẹzan he na hẹn ale wá na mí wutu wẹ. (Hia Isaia 48:17, 18.) Na nugbo tọn, na Jehovah yiwanna mí wutu, e sọgbe dọ mílọsu ni yiwanna ẹn bosọ nọ setonuna gbedide etọn lẹ.—1 Joh. 4:19; 5:3.

15. Etẹwẹ mí na gbadopọnna to hosọ he bọdego mẹ?

¹⁵ Na mí yọ́n pinpẹn Ohó Jiwheyẹwhe tọn wutu, e sọgbe dọ mí nọ jlo nado mọaleyi sọn e mẹ to gigọ́ mẹ. Nawẹ mí sọgan mọaleyi sọn Biblu hihia mẹdetiti tọn mítọn mẹ to gigọ́ mẹ gbọn? Etẹwẹ sọgan gọalọna mí nado nọ dọ̀n ayidonugo gbẹtọ lẹ tọn wá Biblu ji to lizọnyizọn lọ mẹ? Nawẹ mẹhe nọ plọnnumẹ sọn oplò ji lẹ sọgan nọ ze mẹpinplọn yetọn sinai do Owe-wiwe lẹ ji gbọn? Mí na mọ gblọndo kanbiọ enẹlẹ tọn to hosọ he bọdego mẹ.