Naegbọn Mí Do Hudo Todido Tọn?

ETẸWẸ gán ko jọ eyin Daniel, dẹpẹ he bẹ kansẹẹ-zọ̀n bo yin nùdego to homẹbibiọ hosọ he jẹnukọn tọn mẹ lọ gbẹ́ hẹn todido etọn go gligli dai wẹ? Be e na ko gán sọn kansẹẹ lọ si wẹ ya? Be e na gbẹ́ pò togbẹ̀ to egbé wẹ ya? E yọnbasi dọ mẹhe tlẹ nọ yí zohunhun do dọho gando ale he todido nọ hẹnwa namẹ go lẹ lọsu ma gán dọ kọdetọn lọ po nujikudo po. Ehe do onú titengbe de hia mí. Mí ma dona nọ tindo pọndohlan he zẹ̀pá gando todido go. Todido ma yin amasin kavi pọngbọ nuhahun mítọn lẹpo tọn.

To whenue linlin-họsa CBS News tọn kanhose doto Nathan Cherney, doto lọ na avase dọ to whenue yè to nukunpedo mẹhe to awutujẹ badabada lẹ go, owùnu wẹ e yin nado nọ tindo linlẹn he zẹ̀pá gando todido go. E dọmọ: “Mí ko mọ pọ́n to ninọmẹ delẹ mẹ, bọ asu delẹ nọ dowhẹ asi yetọn lẹ dọ yé ma to ayihamẹlẹnpọn do lehe e jẹ do, kavi dọ yé ma to pọndohlan dagbe tindo gando ninọmẹ lọ go.” Doto Cherney sọ yidogọ dọ: “Aliho nulẹnpọn tọn ehe lẹpo ko zọ́n bọ mẹdelẹ nọ lẹndọ mẹlọsu wẹ nọ duto azọ̀n ji, podọ eyin awutunọ de ma penugo bo wàmọ, yè nọ lẹndọ ewọ lọsu wẹ ma vánkan nado yí ede sọn azọ̀n lọ si. Pọndohlan mọnkọ ma sọgbe paali.”

Na nugbo tọn, mẹhe to azọ̀n sinsinyẹn jẹ bo to kúdonu lẹ nọ taidi mẹhe to awhàngbenu bọ nuṣikọna pete de. E họnwun dọ mẹhe yiwanna yé lẹ ma na jlo gbede nado nọ dowhẹ yé bo hẹn awufiẹsa sinsinyẹn yetọn jideji. Enẹwutu, be mí dona wá tadona kọ̀n dọ todido go hinhẹn ma yin nujọnu sọmọ wẹ ya?

Paali. Di apajlẹ, dotozọ́n wunmẹ he Cherney plọn ma yin nado nọ penukundo awutunọ lẹ go bo hẹnazọ̀ngbọna yé kavi whlẹn ogbẹ̀ yetọn gán tlọlọ gba, amọ́ nado nọ hẹn gbẹninọ bọawuna awutunọ lẹ bosọ hẹn ayajẹ wá na yé dile yé na to ahidi hẹ azọ̀n lọ dẹnsọ. Doto he nọ wà azọ́n etọn nkọ lẹ kọngbedopọ mlẹnmlẹn ga dọ alọgigọna awutunọ de nado nọ tindo linlẹn dagbe lẹ bo vò sọn ahun mẹ yin nujọnu taun, eyin azọ̀n lọ tlẹ ko hò mẹlọ pete. Kunnudenu susu wẹ dohia dọ todido sọgan hẹn kọdetọn mọnkọ wá, etlẹ yin humọ.

Todido Yin Nujọnu Taun

W. Gifford-Jones, he yin doto de bosọ nọ na linlin gando dotozọ́nwiwa go dọ dọ: “Aliho azọ̀nhẹngbọnamẹ tọn daho de wẹ todido yin.” E gbadopọnna dodinnanu voovo he ko yin bibasi nado yọ́n obá he mẹ godoninọna awutunọ he to kúdonu lẹ to numọtolanmẹ-liho yin nujọnu jẹ. E taidi dọ godonọnamẹ mọnkọ mimọyi nọ zọ́n bọ yè nọ hẹn todido go bo nọ ze ayiha do nudagbe lẹ ji. Dodinnanu de he yin bibasi to 1989, dohia dọ awutunọ he yè gọalọna nado hẹn todido po pọndohlan dagbe po go lẹ nọgbẹ̀ na ojlẹ susu dogọ, amọ́ e vẹawu nado wá tadona dopolọ kọ̀n po dodinnanu agọe tọn lẹ po. Etomọṣo, dodinnanu lẹ dohia hezeheze dọ awutunọ he nọ mọ godonọnamẹ yí to numọtolanmẹ-liho lẹ ma nọ jiya apọṣimẹ tọn sọ mẹhe ma mọ godonọnamẹ mọnkọ yí lẹ, bo masọ nọ sè vivẹ́ sọ yé.

Lẹnnupọndo dodinnanu devo ji, he yin bibasi nado yọ́n lehe nukundido ninọmẹ dagbe kavi ylankan lẹ nọ nuyiwa do mẹhe to ahun-zọ̀n he nọ yin maladies coronariennes jẹ lẹ ji do, yèdọ azọ̀n de he nọ bẹpla okàn he mẹ ohùn nọ sà gbọn to ahun mẹ lẹ. Yè yí sọwhiwhe do basi dodinnanu do sunnu 1 300 linlán ji nado yọ́n nukun yé nọ yí do pọ́n ogbẹ̀, eyin vlavo yé nọ donukun nudagbe kavi ylankan. To whenue yè wá pọ́n yé to owhe ao godo, yè doayi e go dọ omẹ 12 to kanweko ji to sunnu enẹlẹ mẹ wẹ bẹ ahun-zọ̀n wunmẹ de (maladie coronarienne). To sunnu lọ lẹ mẹ, mẹhe nọ donukun nuylankan lẹ sù dibla yì donu awe mẹhe nọ donukun nudagbe lẹ tọn. Laura Kubzansky, he nọ gọalọ nado plọnnumẹ do agbasalilo po walọ dagbe po ji to Wehọmẹ Dotozọ́nwiwa Tọn he to Harvard, basi zẹẹmẹ dọmọ: “Kunnudenu susu wẹ nọgodona linlẹn lọ dọ ‘ayiha zizedo nudagbe lẹ ji’ nọ yidogọna agbasalilo mẹtọn, podọ suhugan kunnudenu enẹlẹ tọn wẹ sinai do numimọ mẹdetiti tọn lẹ kẹdẹ ji,—amọ́ dodinnanu ehe wẹ bẹ delẹ to kunnudenu lẹnunnuyọnẹn tọn dolido tintan lẹ mẹ hẹn, he nọgodona linlẹn enẹ to whẹho ahun-zọ̀n lẹ tọn mẹ.”

Dodinnanu delẹ ko dohia dọ, na nugbo tọn, mẹhe nọ lẹndọ ninọmẹ agbasalilo tọn emitọn ylan taun lẹ ma nọ yawu jẹgangan to mẹzizẹ dotowhé tọn de godo, sọ mẹhe nọ do pọndohlan dagbe gando agbasalilo yetọn go lẹ. Mẹdelẹ tlẹ lẹndọ jididọ́ to gbẹ̀mẹ po nukundido nudagbe lẹ po do kanṣiṣa de. Tẹnpọn de yin bibasi nado yọ́n lehe linlẹn dagbe kavi ylankan tintindo gando yọnhowhe go nọ yinuwado mẹhomẹ lẹ ji do. Yè wleawuna nukinkan kleunkleun delẹ nado dohia dọ yọnhowhe nọ zọnpọ hẹ numimọ po nuyọnẹn susu tintindo po, bọ nukinkan ehelẹ wá yin zizedonukọnna mẹhomẹ lẹ nado pọ́n. Ehe dozolanmẹna yé bọ to ojlẹ kleun de godo, yé jẹ zọnlinzin ji po huhlọn po. Na nugbo tọn, yé vọ́ huhlọn mọyi taun, taidi dọ yé do mahẹ to aihundida lanmẹyiya tọn de mẹ na osẹ 12 wẹ nkọ!

Naegbọn numọtolanmẹ delẹ taidi todido, nukundido nudagbe lẹ, po nulẹ pinpọnhlan to aliho he sọgbe mẹ po sọgan yidogọna dagbemẹninọ mítọn? E yọnbasi dọ lẹnunnuyọnẹntọ lẹ po doto lẹ po lọsu ma ko mọnukunnujẹ apọ̀n po agbasa gbẹtọ tọn po go ganji sọmọ nado na gblọndo tangan de. Etomọṣo, weyọnẹntọ he basi dodinnanu do whẹho lọ ji lẹ sọgan pà linlẹn yetọn lẹ dọ sọgbe hẹ nukunnumọjẹnumẹ yetọn. Di apajlẹ, mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn de he nọ plọnnumẹ do agbasakàn lẹ ji na ayinamẹ dọ: “Ayajẹ po todido tintindo po nọ wà dagbe namẹ taun. E nọ zọ́n bọ yè nọ to homẹhunhun ji, bo ma nọ do lẹnpọn sọmọ, podọ to ninọmẹ mọnkọ lẹ mẹ, agbasa mẹtọn nọ to jogún-jogún. Dopo to nuhe mẹlẹ lọsu sọgan wà na yede nado tindo agbasalilo dagbe lẹ mẹ niyẹn.”

Linlẹn ehe sọgan taidi nuyọyọ pete na delẹ to doto, mẹhe nọ gbadopọnna walọyizan gbẹtọvi tọn lẹ po lẹnunnuyọnẹntọ lẹ po mẹ, ṣigba na Biblu plọntọ lẹ, ehe ma yin nuyọyọ de paali. Sọn nudi owhe 3 000 die, Ahọlu Sọlomọni nuyọnẹntọ lọ yin gbigbọdo nado kàn nuhe e lẹn dọmọ: “Amasin dagbe de wẹ ahun he gọ́ na ayajẹ yin, ṣigba, ayiha he jẹflumẹ nọ hẹnmẹ gbọjọ.” (Howhinwhẹn lẹ 17:22) Doayi jlẹkajininọ he sọawuhia tofi go. Wefọ lọ ma dọ dọ ahun he gọ́ na ayajẹ wẹ yin amasin kavi pọngbọ nuhahun lẹpo tọn, kakatimọ e dọ poun dọ “amasin dagbe de” wẹ enẹ yin.

Na nugbo tọn, e sọgbe nado kanse dọ, Eyin amasin wẹ todido yin dai, doto tẹwẹ na gbẹ́ nado kàn ẹn na awutunọ lẹ? Humọ, ale he todido tintindo nọ hẹnwa ma nọte do dagbemẹninọ to agbasa-liho ji.

Nukundido Nudagbe lẹ, Todido, Gọna Ogbẹ̀ Towe

Dodinnanutọ lẹ ko mọdọ mẹhe nọ donukun nudagbe lẹ nọ mọaleyi to aliho susu mẹ, na yé nọ hẹn pọndohlan dagbe go wutu. Yé nọ saba wazọ́n ganji to wehọmẹ, to agbasazọ́n mẹ, podọ etlẹ yin to aihundida lanmẹyiya tọn lẹ whenu. Di apajlẹ, yè basi dodinnanu de to pipli yọnnu he nọ daihun lanmẹyiya tọn lẹ tọn de ṣẹnṣẹn. To tẹnpọn de whenu, anademẹtọ yetọn lẹ basi kandai obá he mẹ dopodopo yetọn nọ hlọnhú jẹ tọn to gigọ́ mẹ. Bọ to otẹn enẹ dopolọ mẹ, dodinnanutọ lọ lẹ na ayidonugo yọnnu ehelẹ bo yí sọwhiwhe do gbeje obá he mẹ yé nọ hẹn todido go jẹ pọ́n. To godo mẹ, yè wá mọdọ nugopipe yọnnu lọ lẹ tọn nado nọ hẹn todido go nọ do obá he mẹ yé sọgan hlọnhú jẹ hia, hugan nugopipe agbasa mẹ tọn he anademẹtọ yetọn lẹ basi kandai dọ yé tindo lẹ. Naegbọn todido do nọ yinuwadomẹji to aliho sinsinyẹn mọnkọ mẹ?

Dogbigbapọnna nuhe nukundido ninọmẹ ylankan lẹ bẹhẹn, ko gọalọ nado mọnukunnujẹ nususu mẹ dogọ. To owhe 1960 lẹ gblamẹ, dodinnanutọ delẹ doayi nuhe yé ma donukun de go to nuyiwa kanlin lẹ tọn mẹ, podọ yé dlẹnalọdo nuyiwa ehe di “awuwiwlena linlẹn nugomape tọn.” Yé sọ mọdọ awugbopo enẹ sọgan gando gbẹtọ lẹ go ga. Di apajlẹ, taidi tẹnpọn de, yè ze gbẹtọ delẹ do awhágbe sinsinyẹn de nù, bo dọna yé dọ yé sọgan tẹnpọn nado doalọtena awhágbe lọ gbọn butọ́n voovo delẹ zínzín to aliho tangan de mẹ dali. Bọ yé ka penugo nado doalọtena ẹn nugbo.

Todin, yè vọ́ tẹnpọn dopolọ basi na pipli devo bosọ biọ nudopolọ to yelọsu si—amọ́ yé zín butọ́n voovo lẹ kaka bọ e ma pà yé. Dile mì gán ko doayi e go, mẹsusu to pipli awetọ ehe mẹ ko wleawuna linlẹn nugomape tọn lẹ. Podọ, yé whleawu taun nado doalọ to adà tẹnpọn lọ tọn he bọdego lẹ mẹ. Yé magbe to yede mẹ dọ nudepope he emi na wà bọdego, na yin osin bado pápá nẹgbé. Etomọṣo, mẹhe to pipli awetọ ehe mẹ bo nọ donukun nudagbe lẹ magbe ma nado wleawuna linlẹn nugomape tọn mọnkọ.

Doto Martin Seligman he doalọ to tẹnpọn tintan whenu tọn enẹlẹ mẹ, wá jẹ dodinnanu basi ji to gigọ́ mẹ do nukundido nudagbe lẹ po nukundido nuylankan lẹ po ji. E yí sọwhiwhe do gbadopọnna aliho nulẹnpọn tọn voovo he mẹhe nọ tindo numọtolanmẹ nugomape tọn lẹ nọ saba wleawuna lẹ. E wá tadona kọ̀n dọ, nulinlẹnpọn do nuylankan he gán wá jọ lẹ ji nọ glọnalinamẹ nado vánkan to gbẹ̀mẹ kavi tlẹ gán hù awàkan namẹ nado yinuwa. To bladopọ mẹ, Seligman dọ gando pọndohlan he mẹhe nọ donukun nuylankan lẹ nọ tindo po kọdetọn he enẹ nọ hẹnwa po go dọmọ: “Dodinnanu he n’bayi na owhe 25, hẹn ẹn họnwun na mi dọ, taidi mẹhe nọ donukun nuylankan lẹ, eyin mí do aṣa lọ nado nọ kudeji dọ mílọsu wẹ ze míde do nuhahun mẹ, dọ ninọmẹ lọ ma to tepọn, podọ dọ e to bibẹpla nuhe mí nọ wà lẹpo, ninọmẹ mítọn nasọ ylanhu lehe e na ko yindo eyin mí ma ko lẹnnupọn to aliho mọnkọ mẹ dai.”

Dile mí dọ do jẹnukọn, tadona he kọ̀n mí wá ehelẹ sọgan taidi nuyọyọ na mẹdelẹ to egbehe, amọ́ Biblu plọntọ lẹ ko nọ sè onú mọnkọ lẹ whẹwhẹ. Doayi nue howhinwhẹn ehe dọ go dọmọ: “Eyin hiẹ gbọjọ to azán ayimajai tọn gbè, huhlọn towe ma na sọtẹ́n.” (Howhinwhẹn lẹ 24:10) Mọwẹ, Biblu dohia gblegede dọ gbigbọjọ, gọna linlẹn agọ̀ lẹ tintindo sọgan zọ́n bọ a ma na do huhlọn nado yinuwa. Ṣigba, etẹwẹ a sọgan wà nado duto ayilinlẹn lọ nado nọ donukun nuylankan lẹ ji, bo ze ayiha do nudagbe lẹ ji bosọ hẹn todido go to gbẹ̀mẹ?

[Yẹdide]

Todido sọgan hẹn ale mayọnjlẹ lẹ wá na we