HOSỌ OPLỌN TỌN 1
Kudeji Dọ ‘Nugbo Wẹ Ohó Jiwheyẹwhe Tọn’
HOSỌ OWHE TỌN MÍTỌN NA 2023: “Nugbo wẹ ohó towe lẹpo.”—SALM. 119:160.
OHÀN 96 Owe Jiwheyẹwhe Tọn—Adọkun De
BLADOPỌ a
1. Naegbọn mẹsusu lẹ to egbehe ma nọ dejido Biblu go?
MẸSUSU lẹ to egbehe wẹ e nọ vẹawuna nado dejido mẹdevo lẹ go. Yé ma nọ yọ́n mẹhe go yé gán dejido taun. Yé nọ kanse yede eyin onú yetọn nọ duahunmẹna mẹhe yé nọ lẹhlan lẹ nugbonugbo, enẹ wẹ tonudọtọ lẹ, lẹnunnuyọnẹntọ lẹ po ajọwatọ lẹ po. Humọ, yé ma nọ yí nukun nujọnu tọn do pọ́n nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ sọmọ. Abajọ e ma yin nupaṣamẹ dọ mẹlẹ ko hẹn yise bu to owe he sinsẹ̀nnọ ehelẹ nọ to zize pé lọ mẹ, yèdọ Biblu.
2. Sọgbe hẹ Salmu lẹ 119:160, nujikudo tẹwẹ mí gán do?
2 Taidi devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ, mí kudeji dọ “Jiwheyẹwhe nugbo tọn” de wẹ ewọ yin, podọ nuhe na wà dagbe na mí hugan wẹ e nọ jlo to whelẹponu. (Salm. 31:5; Isa. 48:17) Mí yọnẹn dọ mí gán dejido nuhe mí nọ hia to Biblu mẹ lẹ go na “nugbo wẹ ohó [Jiwheyẹwhe tọn] lẹpo” wutu. b (Hia Salmu lẹ 119:160.) Mí kọngbedopọ hẹ nuhe weyọnẹntọ Biblu tọn de dọ, dọmọ: “Nuhe Jiwheyẹwhe dọ depope ma yin lalo, mọ e ma yọnbasi dọ yé ni nọma mọ hẹndi pọ́n gbede. Omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ gán kudo nuhe ewọ nọ dọ lẹ ji na yé nọ dejido Jiwheyẹwhe he ko dọ ẹ lọ go wutu.”
3. Etẹwẹ mí na gbadopọnna to hosọ ehe mẹ?
3 Nawẹ mí gán gọalọna mẹdevo lẹ nado tindo nujikudo dopolọ he mí do gando Ohó Jiwheyẹwhe tọn go gbọn? Mì gbọ mí ni lẹnnupọndo whẹwhinwhẹ́n atọ̀n delẹ ji he wutu mí gán dejido Biblu go. Mí na gbadopọnna lehe nuhe to Biblu mẹ lẹ sọgbe do, lehe dọdai etọn nọ mọ hẹndi do po lehe e dohuhlọn nado diọ gbẹzan gbẹtọ lẹ tọn do po.
OWẸ̀N BIBLU TỌN YIN HIHỌ́-BASINA BOSỌ SỌGBE
4. Naegbọn mẹdelẹ nọ do ayihaawe gando gbesisọ-yinyin Biblu tọn go?
4 Jehovah Jiwheyẹwhe yí sunnu nugbonọ 40 delẹ zan nado kàn owe Biblu tọn lẹ. Amọ́, dopo tata to alọnuwe dowhenu tọn Biblu tọn lẹ mẹ masọ pò to aimẹ to egbehe. c Nuhe mí do lẹpo ma hugan vọkan vọkan devo lẹ tọn. Ehe zọ́n bọ mẹdelẹ nọ kanse yede eyin nuhe mí nọ hia to Biblu mẹ to egbehe lẹ sọgbe pẹpẹ hẹ nuhe yin kinkan to dowhenu lẹ. Be a ko kanse dewe pọ́n lehe mí gán tindo nujikudo mọnkọ gbọn ya?
Vọkan-basitọ azọ́nyọnẹntọ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tọn lẹ dovivẹnu taun nado hẹn ẹn diun dọ vọkan Ohó Jiwheyẹwhe tọn he yé basi lẹ tọn sọgbe (Pọ́n hukan 5)
5. Etẹwẹ e biọ nado basi vọkan Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tọn? (Pọ́n yẹdide he to wepa ji.)
5 Nado basi hihọ́na owẹ̀n gbọdo etọn, Jehovah degbe dọ vọkan etọn lẹ ni yin bibasi. E na anademẹ ahọlu Islaeli tọn lẹ nado basi vọkan Osẹ́n lọ tọn na yede, podọ e de Levinu lẹ nado nọ plọn Osẹ́n enẹ gbẹtọ lẹ. (Deut. 17:18; 31:24-26; Nẹh. 8:7) Whenue Ju lẹ lẹkọ sọn kanlinmọgbenu to Babilọni godo, pipli vọkan-basitọ azọ́nyọnẹntọ delẹ tọn jẹ vọkan Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tọn susu basi ji. (Ẹzla 7:6, Odò.) Sunnu ehelẹ nọ aṣeji taun. To godo mẹ, e ma yin hogbe lẹ kẹdẹ wẹ vọkan-basitọ ehelẹ nọ hia gba, amọ́ etlẹ yin wekun lẹ nado hẹn ẹn diun dọ nuṣiwa depope ma tin. Etomọṣo, na mape gbẹtọvi tọn wutu, nuṣiwa wekinkan tọn flinflin delẹ lìn biọ kandai Biblu tọn mẹ. Amọ́, na vọkan kandai dopolọ tọn susu wẹ nọ yin bibasi wutu, yè nọ wá doayi nuṣiwa enẹlẹ go to godo mẹ. Gbọnna?
6. Nawẹ yè penugo bo doayi nuṣiwa he vọkan Biblu tọn lẹ bẹhẹn lẹ go gbọn?
6 Weyọnẹntọ egbezangbe tọn lẹ tindo aliho dejidego de nado doayi nuṣiwa mẹhe basi vọkan kandai Biblu tọn lẹ tọn go. Etẹ yé nọ wà? Di apajlẹ: Mí ni dọ dọ yè deazọ́nna sunnu 100 nado yí alọ do basi vọkan weda owe de tọn. Dopo to yé mẹ basi nuṣiwa kleun de to vọkan etọn mẹ. Aliho dopo nado mọ nuṣiwa lọ wẹ nado yí vọkan etọn jlẹdo 99 he pò lẹ go. Mọdopolọ, gbọn vọkan Biblu tọn lẹ yiyijlẹdo yede go dali, weyọnẹntọ lẹ nọ penugo nado mọ fie nuṣiwa te kavi fie hogbe lẹ whè te to vọkan delẹ mẹ.
7. Nawẹ vọkan-basitọ Biblu tọn lẹ yí sọwhiwhe do wazọ́n yetọn gbọn?
7 Mẹhe basi vọkan alọnuwe Biblu tọn lẹ tọn lẹ dovivẹnu nado wàmọ po gbesisọ po. Lẹnnupọndo apajlẹ de he do enẹ hia ji. Vọkan blebu Owe-wiwe Heblu tọn he yè yí alọ do kàn he dẹn hugan yin bibasi to owhe 1008 kavi 1009 W.M. Codex de Leningrad wẹ e nọ yin. Amọ́ to agọe, adà vọkan Biblu tọn devo lẹ yin mimọ he ko tin nudi owhe 1 000 jẹnukọnna Codex de Leningrad. Mẹde gán lẹndọ whenue e yindọ vọkan ehelẹ ko yin bibasi whlasusu bosọ yin vivọbasi na owhe 1 000 linlán, vogbingbọn daho na ko tin to nuhe to Codex de Leningrad lọ mẹ po vọkan hoho ehelẹ po ṣẹnṣẹn. Amọ́, onú mọnkọ de ma jọ. Weyọnẹntọ he yí vọkan hoho ehelẹ jlẹdo yọyọ lẹ go lẹ mọdọ owẹ̀n he to Biblu mẹ yin hihọ́-basina bosọ sọgbe dile etlẹ yindọ vogbingbọn flinflin delẹ tin to hogbe he yin yiyizan lọ lẹ mẹ.
8. Vogbingbọn tẹwẹ to vọkan Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ tọn po vọkan owe hoho devo lẹ tọn po ṣẹnṣẹn?
8 Klistiani dowhenu tọn lẹ lọsu basi vọkan Owe-wiwe lẹ tọn. Yé yí sọwhiwhe do basi vọkan owe 27 Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ tọn he yé nọ zan to opli agun tọn yetọn lẹ ji, podọ to lizọnyizọn lọ mẹ. To whenue weyọnẹntọ de yí alọnuwe Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ tọn jlẹdo owe ojlẹ dopolọ mẹ tọn devo lẹ go, e wá tadona kọ̀n dọ: “To paa mẹ, [alọnuwe Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ tọn] susu lẹ wẹ tin to egbehe yijlẹdo owe devo lẹ go, . . . podọ diblayin nuhe to kandai dowhenu tọn lọ mẹ lẹpo wẹ yé nọ bẹhẹn.” Owe de dọmọ: “Mí gán kudeji dọ nuhe mí nọ hia to lẹdogbedevomẹ egbezangbe tọn dejidego [Owe-wiwe Glẹki tọn] lẹ tọn de mẹ yin nudopolọ hẹ nuhe yin kinkan do e mẹ to dowhenu.” (Anatomy of the New Testament.)
9. Sọgbe hẹ Isaia 40:8, nugbo tẹwẹ họnwun gando owẹ̀n Biblu tọn go?
9 Vivẹnu sọwhiwhe tọn he vọkan-basitọ susu lẹ do to owhe kanweko lẹ gblamẹ ko zọ́n bọ Biblu he mí nọ hia bosọ nọ plọn to egbehe sọgbe. d Matin ayihaawe, Jehovah wẹ hẹn ẹn diun dọ owẹ̀n etọn na gbẹtọvi lẹ yin hihọ́-basina bosọ sọgbe. (Hia Isaia 40:8.) Nugbo wẹ dọ mẹdelẹ gán dọ dọ Biblu yin hihọ́-basina ma dohia dọ e yin gbigbọdo sọn Jiwheyẹwhe dè. Enẹwutu, mí ni pọ́n kunnudenu delẹ he dohia dọ Biblu yin gbigbọdo nugbo.
DỌDAI BIBLU TỌN LẸ GÁN YIN JIDEDEGO
Left: C. Sappa/DeAgostini/Getty Images; right: Image © Homo Cosmicos/Shutterstock
Dọdai Biblu tọn lẹ ko mọ hẹndi wayi bosọ to hẹndi mọ to alọnu (Pọ́n hukan 10, 11tọ) f
10. Na apajlẹ dọdai he mọ hẹndi de tọn ehe dohia dọ nuhe 2 Pita 1:21 dọ yin nugbo. (Pọ́n yẹdide lẹ.)
10 Dọdai Biblu tọn susu lẹ ko mọ hẹndi, podọ delẹ to yé mẹ owhe kanweko susu lẹ to whenue yé ko yin kinkandai godo. Whenuho dohia dọ dọdai ehelẹ mọ hẹndi. Ehe ma paṣa mí, na mí yọnẹn dọ Jehovah wẹ Asisa dọdai Biblu tọn lẹ tọn. (Hia 2 Pita 1:21.) Lẹnnupọndo dọdai he gando aijijẹ tòdaho Babilọni hohowhenu tọn go lẹ ji. To owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M., yẹwhegán Isaia yin gbigbọdo nado dọ dọdai dọ yè na gbawhàn tòdaho Babilọni tọn he yin huhlọnnọ to whenẹnu. E tlẹ dọ yinkọ awhàngbatọ lọ tọn, yèdọ Kilusi bosọ dọ dọdai lehe tòdaho lọ na yin yíyí do tọn to aliho he họnwun mẹ. (Isa. 44:27–45:2) Isaia sọ dọ dọdai dọ Babilọni na wá yin vivasudo to godo mẹ bo nasọ gbọ̀gbé mlẹnmlẹn. (Isa. 13:19, 20) Podọ, nuhe jọ pẹẹ niyẹn. Medianu lẹ po Pẹlsianu lẹ po gbàwhan Babilọni tọn to 539 J.W.M., podọ fie tòdaho nukundeji lọ nọ dai ko gbọ̀gbé mlẹnmlẹn todin.—Pọ́n video lọ Biblu Dọ Dọdai Vasudo Babilọni Tọn to zinjẹgbonu alokan ji tọn owe Duvivi Ogbẹ̀ Tọn Kakadoi! tọn mẹ to hóvila 5tọ nupinplọn 3tọ tọn mẹ.
11. Basi zẹẹmẹ lehe Daniẹli 2:41-43 to hẹndi mọ to egbehe do tọn.
11 Dọdai Biblu tọn lẹ ma mọ hẹndi to hohowhenu kẹdẹ gba; yé sọ to hẹndi mọ to nukun mítọn mẹ to egbehe ga. Di apajlẹ, lẹnnupọndo hẹndi ayidego tọn dọdai he Daniẹli dọ gando Huhlọn Aihọn Tọn He Yin Anglo-Amérique go ji. (Hia Daniẹli 2:41-43.) Dọdai lọ dọ po gbesisọ po dọ apadewhe huhlọn aihọn tọn ehe tọn na “dohuhlọn” taidi gànyuu bọ apadewhe etọn na yin “madogánnọ” taidi okò. Ehe ko jọ do mọ pẹpẹ. Grande-Bretagne po Amérique po ko do huhlọn gànyuu tọn nkọ hia whenue yé yí adà de wà nado gbawhàn to Wẹkẹ-Whàn tintan po awetọ po whenu, podọ yé gbẹ́ tindo huhlọn awhànfunfun tọn he sẹhundaga de. Etomọṣo, tòvi yetọn lẹ ko de huhlọn yetọn pò, na yé nọ saba fọngu na jlọjẹ yetọn lẹ gbọn pipli he nọ yiavùnlọna jlọjẹ azọ́nwatọ lẹ tọn po tòvi lẹ tọn po gọna pipli he nọ diọnukunsọ ajọwatọ lẹ po aṣẹpatọ lẹ po lẹ gblamẹ. Weyọnẹntọ de he nọ na ayidonugo tonudidọ dọ to agọe dọ: “Tito gandudu tọn depope ma tin to aihọn lọ mẹ he klan to tonudidọ-liho sọ États-Unis tọn.” Podọ, Grande-Bretagne he yin apadewhe huhlọn aihọn tọn ehe tọn ko klan to aliho ayidego tọn mẹ to owhe agọe tọn lẹ mẹ, na gbemanọpọ susu tin gando kanṣiṣa he otò lọ dona do hẹ otò he to Union Européenne mẹ lẹ go wutu. Kinklan ehelẹ ko dibla hẹn ẹn vẹawu taun na Huhlọn Aihọn Tọn He Yin Anglo-Amérique nado yinuwa po nujikudo po.
12. Nujikudo tẹwẹ dọdai Biblu tọn lẹ nọ na mí?
12 Dọdai Biblu tọn susu he ko mọ hẹndi lẹ nọ hẹn jidide mítọn sinyẹn deji dọ opagbe Jiwheyẹwhe tọn he gando sọgodo go lẹ na mọ hẹndi ga. Mí nọ do numọtolanmẹ dopolọ taidi salmu-kantọ lọ he hodẹ̀ hlan Jehovah dọmọ: “N’tindo ojlo vẹkuvẹku na whlẹngán towe, na ohó towe wẹ todido ṣie.” (Salm. 119:81) Gbọn Ohó etọn Biblu gblamẹ, Jehovah ko yí homẹdagbe do na mí “sọgodo dagbe de po todido de po.” (Jel. 29:11) Todido mítọn gando sọgodo go ma sinai do vivẹnudido gbẹtọvi lẹ tọn ji gba, amọ́ do opagbe Jehovah tọn lẹ ji. Mì gbọ mí ni zindonukọn nado to jidide mítọn to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ hẹn lodo bo nọ yí sọwhiwhe do plọn dọdai Biblu tọn lẹ.
AYINAMẸ BIBLU TỌN LẸ TO ALỌGỌNA GBẸTỌ LIVI SUSU LẸ
13. Sọgbe hẹ Salmu lẹ 119:66, 138, kunnudenu devo tẹwẹ dohia dọ yè gán dejido Biblu go?
13 Nado mọ kunnudenu devo he dohia dọ mí gán dejido Biblu go, lẹnnupọndo kọdetọn dagbe he mẹhe nọ hodo ayinamẹ etọn lẹ nọ tindo lẹ ji. (Hia Salmu lẹ 119:66, 138.) Di apajlẹ, asu po asi po susu he ko dibla basi gbẹdai lẹ tindo ayajẹ todin na yé yí ayinamẹ Biblu tọn lẹ do yizan mẹ wutu. Homẹ ovi yetọn lẹ tọn nọ hùn nado yin pinplọn whẹ́n to whédo Klistiani tọn owanyinọ de mẹ, podọ yé sọ nọ tindo numọtolanmẹ hihọ́ po owanyi po tọn.—Efe. 5:22-29.
14. Na apajlẹ de he dohia dọ nugbo Biblu tọn yíyí do yizan mẹ nọ diọ gbẹtọ lẹ do dagbe ji.
14 Danuwatọ akonka lẹ tlẹ ko diọ gbẹzan yetọn pete na yé yí ayinamẹ Biblu tọn lẹ do yizan mẹ wutu. Lẹnnupọndo lehe ayinamẹ etọn lẹ ko yinuwado gàntọ de he nọ yin Jack e ji do ji. Danuwatọ akonka de wẹ he sọ yin yinyọnẹn taidi dopo to gàntọ he ylan hugan to gàntọ he yè dá kúwhẹ na lẹ mẹ. Amọ́ to gbèdopo, Jack nọ oplọn de tẹnmẹ. Homẹdagbe he mẹmẹsunnu he to anadena oplọn lọ lẹ dohia yinuwadeji sọmọ bọ ewọ lọsu jẹ Biblu plọn ji. Dile e to nugbo Biblu tọn yizan to gbẹzan etọn mẹ, walọyizan etọn podọ etlẹ yin gbẹtọ-yinyin etọn jẹ didiọ ji. To nukọn mẹ, Jack wá lẹzun wẹnlatọ bo yí baptẹm. E nọ dekunnu na gàntọ devo lẹ po zohunhun po gando Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn go, bo tlẹ gọalọna e whè gbau gàntọ-gbẹ́ etọn ẹnẹ nado plọn Biblu ga. Gbeegbe azán lọ pé bọ e na yin hùhù, Jack ko diọ pete. Dopo to whẹ̀yidọtọ etọn lẹ mẹ dọmọ: “Jack ehe masọ yin Jack he n’yọnẹn to owhe 20 die lọ ba. Nuplọnmẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn ko diọ gbẹzan etọn pete.” Dile etlẹ yindọ Jack yin hùhù, matin ayihaawe, apajlẹ etọn dohia hezeheze dọ mí gán dejido Ohó Jiwheyẹwhe tọn go, podọ e sọ dohuhlọn nado diọ gbẹtọ lẹ do dagbe ji.—Isa. 11:6-9.
Ayinamẹ Biblu tọn lẹ ko diọ gbẹzan mẹsusu he wá sọn ninọmẹ voovo lẹ mẹ tọn do dagbe ji (Pọ́n hukan 15tọ) g
15. Nawẹ nugbo Biblu tọn yíyí do yizan mẹ to egbehe nọ dohia dọ omẹ Jehovah tọn lẹ gbọnvo gbọn? (Pọ́n yẹdide lọ.)
15 Na omẹ Jehovah tọn lẹ nọ yí nugbo Biblu tọn lẹ do yizan mẹ wutu, ogbè yetọn topọ. (Joh. 13:35; 1 Kọl. 1:10) Jijọho po pọninọ mítọn po sọ nọ họnwun dogọ titengbe eyin yè yí i jlẹdo aliho he mẹ tonudidọ, akọ̀ po nudevo lẹ po ko hẹn kinklan wá aihọn lọ mẹ te go. Whenue jọja de he nọ yin Jean doayi pọninọ he tin to omẹ Jehovah tọn lẹ ṣẹnṣẹn go, enẹ yinuwadeji sisosiso. Otò Aflika tọn de mẹ wẹ e whẹ́n te. To whenue tòwhan de fọ́n, e biọ awhàn mẹ bo wá họ̀n to nukọn mẹ dedo otò he to yakẹ de mẹ. To finẹ, e dukosọna Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ. Jean dọmọ: “N’plọn dọ mẹhe to sinsẹ̀n nugbo lọ mẹ lẹ ma nọ doalọ to tonudidọ mẹ, bọ kinklan masọ nọ to ṣẹnṣẹn yetọn. Kakatimọ, yé nọ yiwanna ode awetọ wẹ.” E yidogọ dọmọ: “N’do ogbẹ̀ ṣie na avùnlọyiyi na otò ṣie dai wẹ. Amọ́ whenue n’plọn nugbo Biblu tọn, ehe whàn mi nado klan gbezan ṣie do wiwe na Jehovah.” Jean diọ petepete. Kakati nado to avùnho hẹ mẹhe wá sọn ofi devo lẹ, nugbo Biblu tọn he nọ kọ̀n gbẹtọ lẹ dopọ wẹ e nọ má hẹ mẹdepope he e dukosọna. Nugbo lọ dọ ayinamẹ Biblu tọn lẹ nọ diọ gbẹzan mẹhe tlẹ wá sọn ninọmẹ voovo lẹ mẹ tọn yin kunnudenu huhlọnnọ de dọ mí gán dejido Ohó Jiwheyẹwhe tọn go.
ZINDONUKỌN NADO NỌ DEJIDO OHÓ NUGBO JIWHEYẸWHE TỌN GO
16. Naegbọn e do yin dandannu dọ mí ni hẹn jidide mítọn to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ lodo?
16 Dile aihọn ehe fọ́n bo to yinylan deji, jidide mítọn to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ na yin whiwhlepọn. Gbẹtọ lẹ gán tẹnpọn nado fọ́n ayihaawe dote na mí, yèdọ ayihaawe gando gbesisọ-yinyin Biblu tọn go kavi gando asisa he Jehovah de nado nọ deanana sinsẹ̀n-basitọ etọn lẹ to egbehe go. Amọ́, eyin mí kudeji dọ Ohó Jehovah tọn nọ yin nugbo to whelẹponu, yise mítọn ma na whàngo. Mí na “magbe nado nọ setonuna aṣẹdai [Jehovah tọn] lẹ to ojlẹ lẹpo mẹ, kakajẹ opodo.” (Salm. 119:112) “Winyan” ma na nọ hù mí nado dọhona mẹdevo lẹ gando nugbo lọ go podọ nado dotuhomẹna yé nado nọ nọgbẹ̀ sọgbe hẹ ẹ. (Salm. 119:46) Podọ mí na penugo nado doakọnna ninọmẹ he kàn dẹpẹ biọ taun lẹ bo tlẹ yí “homẹfa po ayajẹ po” do doakọnna homẹkẹn.—Kol. 1:11; Salm. 119:143, 157.
17. Etẹwẹ hosọ owhe tọn mítọn flin mí?
17 Lehe mí yọ́n pinpẹn etọn do sọ dọ Jehovah ko de nugbo lọ hia mí! Nugbo enẹ nọ na mí jide, nọ gọalọna mí nado gbọṣi abọẹ bosọ tindo yanwle he họnwun de to aihọn he to titlọ biọ bẹwlu mẹ bo jei dindọn gbé ehe mẹ. E nọ na mí todido gando sọgodo dagbe de go to gandudu Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn glọ. Mì gbọ hosọ owhe tọn mítọn na 2023 ni gọalọna mí nado nọtegli po jide lọ po dọ Ohó Jiwheyẹwhe tọn lẹpo wẹ yin nugbo!—Salm. 119:160.
OHÀN 94 Mí Dopẹ́ Dọ Mí Tindo Ohó Jiwheyẹwhe Tọn
a Wefọ he hẹn yise mẹtọn lodo de wẹ yin dide na owhe 2023 tọn, e dọmọ: “Nugbo wẹ ohó towe lẹpo.” (Salm. 119:160) Ayihaawe ma tin dọ hiẹ lọsu kọngbedopọ hẹ nuhe wefọ lọ dọ. Amọ́, mẹsusu ma yise dọ Biblu yin nugbo, podọ dọ e gán na anademẹ dejidego lẹ. To hosọ ehe mẹ, mí na gbadopọnna kunnudenu atọ̀n delẹ he mí gán yizan nado hẹn gbẹtọ ahunjijlọnọ lẹ kudeji dọ yé gán dejido Biblu po ayinamẹ etọn lẹ po go.
b ZẸẸMẸ HOGBE DE TỌN: Hogbe Heblugbe tọn lọ he yin lilẹdo “lẹpo” to wefọ ehe mẹ zẹẹmẹdo popolẹpo kavi bẹplidopọ nude tọn.
c Hogbe lọ “alọnuwe” to alọdlẹndo kandai hohowhenu tọn de he yin bibasi po alọ po.
d Na nudọnamẹ dogọ gando lehe Biblu yin hihọ́-basina do go, yì jw.org ji bo kàn “Whenuho po Biblu po” do apotin nudindin tọn mẹ.
e Yinkọ delẹ ko yin didiọ.
