N’yin jiji to 22 décembre 1929 to Noville, yèdọ gbétatò pẹvi de he mẹ ogle ṣinẹnẹ te sẹpọ Bastogne to lẹdo Ardennes tọn mẹ to Belgique. N’nọ flin nudagbe susu lẹ he wá aimẹ whenue n’to pẹvi bo topọ hẹ mẹjitọ ṣie lẹ to ogle lọ mẹ, fie mí sọ nọ nọ̀ hadopo. Yẹn po nọvisunnu ṣie pẹvi Raymond po nọ yí alọ do finyọ́n yìnnọ-sin oyìn mítọn lẹ tọn egbesọegbesọ, bosọ nọ gọalọ to jibẹwawhé dopodopo whenu. To gbétatò pẹvi mítọn mẹ, mẹlẹpo wẹ nọ dovivẹnu nado gọalọna ode awetọ.

Mẹjitọ ṣie lẹ Emile po Alice po yin Katoliki akonka lẹ. Yé nọ yì Amísa to sẹgbe lẹpo. Amọ́ to nudi 1939, gbehosọnalitọ delẹ he tọ́n sọn Angleterre wá gbétatò mítọn mẹ bo dọna otọ́ ṣie dọ e gán nọ sú akuẹ sọha de nado mọ linlinwe lọ Fọ́n! yí to sunmẹsunmẹ. Otọ́ ṣie yawu doayi e go dọ nugbo lọ wẹ bosọ jẹ Biblu hia ji. Whenue e doalọtena Amísa yìyì, kọmẹnu mítọn he vẹ́ po mí po dai lẹ wá jẹ nukundiọsọ mí ji sinsinyẹn. Yé gbidikọna otọ́ ṣie nado gbọṣi sinsẹ̀n Katoliki tọn mẹ, podọ enẹ hẹn nudindọn sinsinyẹn lẹ wá.

E blawuna mi taun nado mọdọ yé to kọgbidina otọ́ ṣie sinsinyẹn. Enẹ wẹ zọ́n bọ n’biọ alọgọ Jiwheyẹwhe tọn to odẹ̀ ahundopo tọn he go n’donù to bẹjẹeji otàn ehe tọn mẹ. Whenue nukundiọsọmẹ kọmẹnu mítọn lẹ tọn depò, homẹ ṣie hùn taun. N’wá kudeji dọ Jehovah wẹ “Sisètọ odẹ̀ tọn.”

Gandudu Nazi lẹ tọn to Allemagne tọ́nawhàn Belgique to 10 mai 1940, ehe sisẹ́ tòvi susu nado họnyi tògodo. Whẹndo mítọn họnyi hùwaji France tọn. Whenue mí to aliji, mí nọ wá mọ míde to fie awhàn he to yìyì to awhànpa Allemagne po France po tọn lẹ ṣẹnṣẹn lọ sinyẹn te taun lẹ.

 Whenue mí lẹkọwa ogle mítọn mẹ, mí mọdọ suhugan nutindo mítọn lẹ tọn wẹ ko yin finfin. Avún mítọn Bobbie kẹdẹ wẹ pò to finẹ nado dokuavọna mí. Nujijọ mọnkọ lẹ zọ́n bọ n’kanse dee dọ, ‘Naegbọn awhàn po yajiji po do tin?’

To ojlẹ enẹ mẹ, dlapọn Mẹmẹsunnu Emile Schrantz a tọn lẹ wà dagbe na mí taun, yèdọ mẹho agun tọn nugbonọ de he yin gbehosọnalitọ. E yí Biblu do basi zẹẹmẹ nuhewutu yajiji do tin tọn hezeheze, bosọ na gblọndo kanbiọ ṣie devo lẹ tọn gando ogbẹ̀ go. N’wleawuna haṣinṣan sisosiso de hẹ Jehovah, bosọ kudeji dọ Jiwheyẹwhe owanyinọ de wẹ ewọ yin.

Whẹpo awhàn lọ nido tlẹ wá vivọnu, gbẹdido hẹ mẹmẹsunnu lẹ whẹwhẹ wà dagbe na whẹndo mítọn taun. To août 1943, Mẹmẹsunnu José-Nicolas Minet dla mí pọ́n to ogle mítọn mẹ nado na hodidọ de. E kanse dọ: “Mẹnu wẹ jlo na yí baptẹm?” Otọ́ ṣie ze alọ bọ yẹnlọsu wàmọ ga. Mí yí baptẹm to tọ̀sisa pẹvi de mẹ sẹpọ ogle mítọn.

To décembre 1944, awhànpa Allemagne tọn bẹ mẹgbeyinyan daho godo tọn etọn jẹeji sọta otò he to whèyihọ-waji lẹ, ehe wá yin yinyọnẹn lẹdo pé taidi avùnhiho Ardennes tọn. Fie mí nọ nọ̀ ma dẹn do fie avùn lọ yin hihò te, bọ mí họ̀n whlá do dòglọ ohọ̀ mítọn tọn na nudi osun dopo. Gbèdopo he n’tọ́n nado na núdùdù kanlin lẹ, bọmbu flinflin he yin dide delẹ ko flẹ jẹ ogle mítọn mẹ bo gbà họta zínhọ lọ tọn hányán. Awhànfuntọ Amelika tọn de he to kanlinpo he sẹpọ mi de mẹ dawhá hlan mi dọmọ, “Mlọn kọmẹ!” N’họ̀nwezun bo mlọn kọmẹ to apá etọn bọ e ṣinyọ́n ogangbakun etọn na mi nado basi hihọ́na mi.

To awhàn lọ godo, mí dovivẹnu nado nọ kọnawudopọ whẹwhẹ hẹ agun de to Liège he to nudi kilomẹtlu 90 do mí to agewaji. To nukọn mẹ, mí penugo bo do pipli pẹvi nupinplọn tọn de ai to Bastogne. N’jẹ azọ́nwa ji to azọ́nwatẹn takuẹ ṣinṣinyan tọn de bosọ do dotẹnmẹ lọ nado plọn osẹ́n. To godo mẹ, n’wazọ́n to azọ́nwatẹn ahọlu tọn de to lẹdo lọ mẹ. To 1951, mí basi plidopọ lẹdo tọn pẹvi de to Bastogne. Nudi gbẹtọ kanweko wẹ wá otẹn lọ mẹ, bọ mẹmẹyọnnu gbehosọnalitọ zohunhunnọ de he nọ yin Elly Reuter to yé mẹ ga. Kẹkẹ afọ tọn wẹ e kùn na kilomẹtlu 50 nado wá. E ma dẹn bọ mí jẹ  wanyina míde ji bosọ dopà alọwle tọn na míde. Elly ko mọ oylọ-basinamẹ nado yì Wehọmẹ Giliadi Tọn to États-Unis. E kanwehlan tatọ́-tẹnnọ nado basi zẹẹmẹ nuhewutu e do mọdọ emi dona gbẹ́ oylọ-basinamẹ lọ tọn. Mẹmẹsunnu Knorr he to anadena azọ́n omẹ Jehovah tọn lẹ tọn to ojlẹ lọ mẹ yí homẹdagbe do gblọn na ẹn dọ vlavo e gán wá yì Wehọmẹ lọ gbèdopo to pọmẹ hẹ asu etọn. Mí wlealọ to février 1953.

To owhe enẹ dopolọ mẹ, yẹn po Elly po yì Plidopọ Ogbẹ́ Aihọn Yọyọ Tọn he yin bibasi to Yankee Stadium to New York. To whenue mí to dọ́n, n’dukosọna mẹmẹsunnu de he mọ azọ́n dagbe de na mi bosọ basi oylọna mi nado sẹtẹn wá États-Unis. To whenue mí ko hodẹ̀ na Jehovah gando whẹho lọ go godo, yẹn po Elly po basi dide nado gbẹ́ nuzedonukọnnamẹ lọ bo lẹkọyi Belgique nado gọalọna pipli kleun Bastogne tọn he bẹ nudi wẹnlatọ ao hẹn. To owhe he bọdego mẹ, homẹ mítọn hùn dọ mí ji visunnu pẹvi de he nọ yin Serge. Amọ́, e blawu dọ to osun ṣinawe godo, Serge jẹazọ̀n bo kú. Mí dọ awubla mítọn na Jehovah to odẹ̀ mẹ, podọ todido dejidego he mí do gando fọnsọnku go hẹn mí lodo taun.

To octobre 1961, n’penugo bo mọ azọ́n whenu gli tọn de he na na mi dotẹnmẹ nado basi gbehosọnalitọ. Amọ́ to azán enẹ dopolọ gbè wẹ devizọnwatọ alahọ Belgique tọn ylọ mi to alokan ji. E kanse mi eyin e na pà mi nado sẹ̀n taidi devizọnwatọ lẹdo tọn (ehe nọ yin yiylọ todin dọ nugopọntọ lẹdo tọn). N’kanse dọ “Be mí gán sẹ̀n taidi gbehosọnalitọ lẹ jẹnukọn whẹpo do kẹalọyi azọ́ndenamẹ ehe ya?” Obiọ ṣie yin alọkẹyi. To whenue mí ko basi gbehosọnalitọ na osun ṣinatọ̀n godo, mí bẹ azọ́n lẹdo tọn jẹeji to septembre 1962.

To whenue mí ko zan owhe awe to azọ́n lẹdo tọn mẹ godo, mí yin yiylọ wá Bẹtẹli to Bruxelles. Mí jẹ azọ́nwa ji to finẹ to octobre 1964. Azọ́ndenamẹ yọyọ ehe hẹn dona susu lẹ wá na mí. Ojlẹ kleun de to dlapọn Mẹmẹsunnu Knorr tọn wá Bẹtẹli mítọn godo to 1965, e paṣa mi taun dọ n’yin pipà taidi devizọnwatọ alahọ tọn. To nukọn mẹ, yẹn po Elly po yin oylọ-basina nado wá klasi 41​tọ Wehọmẹ Giliadi Tọn. Ohó he Mẹmẹsunnu Knorr dọ to owhe 13 die mọ hẹndi! To gbedewema yíyí godo, mí lẹkọwa Bẹtẹli Belgique tọn.

To owhe lẹ gblamẹ, n’do lẹblanulọkẹyi lọ nado yí azọ́nyinyọnẹn ṣie to osẹ́n-liho zan nado yiavùnlọna mẹdekannujẹ sinsẹ̀n-bibasi tọn mítọn to Europe podọ to fidevo lẹ. (Flp. 1:7) Ehe zọ́n bọ n’dukosọna ahọluzọnwatọ otò voovo 55 linlán tọn, yèdọ fie azọ́n mítọn yin aliglọnna kavi yin alọhẹndotena te. Kakati na ma dọ̀n ayidonugo wá numimọ he n’do to osẹ́n-zọ́nwiwà mẹ ji, n’nọ saba do dee hia taidi “omẹ Jiwheyẹwhe tọn de.” Whelẹponu wẹ n’nọ dín anademẹ Jehovah tọn to odẹ̀ mẹ bo nọ flindọ, “ahun ahọlu [kavi whẹdatọ] de tọn taidi asisa osin tọn lẹ to alọ Jehovah tọn mẹ. E nọ deanana ẹn hlan fidepope he jlo E.”—Howh. 21:1.

 Nujijọ de he yinuwado ji e sinsinyẹn wẹ whenue n’dọhodopọ hẹ dawe de he yin dopo to Dẹ́mẹnu Europe Tọn lẹ mẹ. Whlasusu wẹ n’biọ nado dọhodopọ hẹ ẹ, podọ e wá yigbe to godo mẹ dọ mí na mọ míde. E dọmọ, “Nukunwhiwhe atọ́n wẹ n’na na we, e ma humọ.” N’dokọdò bo jẹ dẹ̀ho ji. Dẹ́mẹnu lọ gblehomẹ bo kàn nuhe wà n’te sè mi. N’jlọkọ̀ bo dọna ẹn dọmọ, “N’dopẹna Jiwheyẹwhe, na dopo to lizọnyizọnwatọ etọn lẹ mẹ wẹ mì yin wutu.” E kanse dọ, “Etẹ na dọ a te?” N’do Lomunu lẹ 13:4 hia ẹ. Sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn wẹ e nọ yì, enẹwutu wefọ Biblu tọn ehe dọ̀n ayidonugo etọn. Etẹwẹ yin kọdetọn lọ? E na mi nukunwhiwhe 30, podọ hodọdopọ mítọn tindo kọdetọn dagbe taun. E tlẹ dọna mi dọ emi do sisi na azọ́n mítọn.

To owhe lẹ gblamẹ, omẹ Jehovah tọn lẹ ko hoavùn susu lẹ to osẹ́n-liho to Europe, na nuhe dù kadaninọ Klistiani tọn, jlọjẹ ovi lẹ go pinpọ́n tọn, takuẹ súsú po nudevo lẹ po. Lẹblanulọkẹyi wẹ e yin na mi nado do mahẹ to whẹho mọnkọ susu lẹ mẹ, bosọ mọ lehe Jehovah na mí kọdetọn dagbe po awhàngbigba po do tlọlọ. Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko duto owhẹ̀ 140 linlán ji to Whẹdatẹn Europe Tọn Na Jlọjẹ Gbẹtọvi lẹ Tọn!

To owhe 1990 lẹ gblamẹ, n’wazọ́n dopọ hẹ Mẹmẹsunnu Philip Brumley he wá sọn tatọ́-tẹnnọ gọna Mẹmẹsunnu Valter Farneti sọn Italie, na mẹmẹsunnu mítọn lẹ nido tindo mẹdekannujẹ dogọ nado basi sinsẹ̀n to Cuba, yèdọ fie azọ́n mítọn yin aliglọnna te. N’kanwehlan azọ́nwatẹn afọzedaitọ Cuba tọn he to Belgique, podọ enẹgodo n’dọhodopọ hẹ ahọluzọnwatọ de he yin dide nado penukundo obiọ mítọn go. To opli tintan he mí basi lẹ whenu, mí ma penugo bo didẹ nuhahun he wutu azọ́n lọ do yin aliglọnna lẹ.

To whenue mí ko dín anademẹ Jehovah tọn to odẹ̀ mẹ godo, mí biọgbè bosọ mọ gbedide lọ yí nado do Biblu 5 000 hlan Cuba. Biblu lọ lẹ jẹ dọ́n ganji bosọ yin mimá na mẹmẹsunnu lẹ, enẹwutu mí mọdọ Jehovah wẹ to didona vivẹnudido mítọn lẹ. Enẹgodo, mí biọgbè nado do Biblu 27500 devo lẹ hlan. Yè sọ na mí gbè ga to gae. Alọgigọna mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu vivẹ́ mítọn lẹ po to Cuba nado mọ vọkan Biblu tọn mẹdetiti tọn de yí hẹn ayajẹ wá na mi taun.

N’ko yì Cuba whlasusu nado gọalọ nado hẹn ninọmẹ azọ́n mítọn tọn pọnte to osẹ́n-liho. To ojlẹ enẹlẹ gblamẹ, n’penugo bo wleawuna haṣinṣan dagbe hẹ ahọluzọnwatọ susu lẹ.

To 1994, gbẹtọ 1 000 000 linlán wẹ yin hùhù to danuwiwa akọ̀ ṣinṣinyan tọn sọta Tutsi lẹ he ylan taun de  whenu to Rwanda. E blawu dọ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu mítọn delẹ po yin hùhù ga. E ma dẹn bọ e yin bibiọ to mẹmẹsunnu delẹ si nado wleawuna alọgọ kọgbọ tọn de na otò lọ.

Whenue pipli mítọn wá Kigali he yin tatọ́-tonọ lọ, mí mọdọ yè ko yí osò do hẹnnugble taun to azọ́nwatẹn lẹdogbedevomẹ tọn po fie yè nọ bẹ agbàn owe lẹ tọn do de po. Mí sè dọ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu susu po wẹ yè yí ajìmẹ do hù po kanyinylan po. Amọ́, mí sọ sèhó gando apajlẹ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu susu lẹ po tọn go he do owanyi nujọnu tọn hia ode awetọ. Di apajlẹ, mí dukosọna mẹmẹsunnu Tutsi de he whẹndo Kunnudetọ tọn he yin Hutu de basi hihọ́na bo whlá ẹ do dòglọ na azán 28. To opli de whenu to Kigali, mí miọnhomẹna mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu 900 linlán po to gbigbọ-liho.

Enẹgodo, mí dasá dogbó bo yì Zaire (he nọ yin République Démocratique du Congo todin) nado yì dín Kunnudetọ Rwanda-nu susu he họnyi opá fibẹtado-dintọ lẹ tọn mẹ sẹpọ tòdaho Goma tọn. Mí ma mọ yé, enẹwutu mí hodẹ̀ bo biọ dọ Jehovah ni deanana mí yì yé dè. Enẹgodo, mí mọ bọ mẹde to zọnlinzin ja mí dè, podọ mí kanse e eyin e yọ́n Kunnudetọ Jehovah tọn de. E gblọn dọmọ: “Gbau, Kunnudetọ wẹ n’yin. Homẹ ṣie na hùn nado plan mì yì wedegbẹ́ kọgbọ tọn lọ dè.” To whenue mí ko basi opli he jlọmẹdote taun de hẹ wedegbẹ́ kọgbọ tọn lọ godo, mí pli hẹ fibẹtado-dintọ 1600 delẹ nado miọnhomẹna yé to gbigbọ-liho bosọ na yé tuli. Mí sọ má nudọnamẹ he to wekanhlanmẹ Hagbẹ Anademẹtọ lọ tọn de mẹ hẹ yé. Mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po yin whinwhàn taun nado sè hogbe jidenamẹ tọn ehelẹ dọmọ: “Mí nọ to dẹ̀ho do ota mìtọn mẹ to whelẹponu. Mí yọnẹn dọ Jehovah ma na gbẹ́ mì dai gbede.” Lehe hogbe Hagbẹ Anademẹtọ lọ tọn enẹlẹ yin nugbo do sọ. To egbehe, Kunnudetọ 30000 linlán wẹ yí ayajẹ do to Jehovah sẹ̀n to Rwanda!

Nudi owhe 58 to alọwle mítọn godo, Elly vivẹ́ ṣie kú to 2011. Jehovah miọnhomẹna mi dile n’to awubla ṣie má hẹ ewọ to odẹ̀ mẹ. N’sọ mọ homẹmiọnnamẹ yí dile n’to wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn má hẹ kọmẹnu ṣie lẹ.

Mahopọnna dọ n’ko do owhe 90 linlán todin, n’gbẹ́ nọ do mahẹ to opli Klistiani tọn lẹ mẹ to osẹ lẹpo mẹ. Homẹ ṣie sọ nọ hùn nado nọ gọalọna azọ́nwatẹn osẹ́n-zọ́nwiwà tọn to alahọ Belgique tọn mẹ tofi, nado má numimọ ṣie lẹ hẹ mẹdevo lẹ, podọ nado na tuli jọja lẹ to whẹndo Bẹtẹli tọn mẹ.

To nudi owhe 84 die, n’hodẹ̀ hlan Jehovah whla tintan. Enẹ wẹ bẹjẹeji gbejizọnlin ayajẹnọ de tọn he ko dọ̀n mi sẹpọ ewọ dogọ hugan gbede pọ́n. Lehe n’yọ́n pinpẹn etọn do sọ dọ Jehovah ko na ayidonugo odẹ̀ ṣie lẹ to gbẹzan ṣie blebu mẹ.—Salm. 66:19. b