1. Etẹwẹ dọdai Biblu tọn lẹ dehia mí?

ETẸWẸ omẹ Jehovah tọn lẹ na pehẹ to sọgodo he to yakẹ de mẹ? E ma biọ dọ mí ni pàhodọ. Dọdai Biblu tọn lẹ ko de nujijọ ayidego tọn he na gando mímẹpo go lẹ hia mí. Amọ́ na taun tọn, dọdai de tin he gọalọna mí nado mọ nuhe delẹ to gandudu he dohuhlọn hugan to aigba ji lẹ mẹ na wà. Kandai etọn he tin to Daniẹli weta 11 mẹ bẹ whenuho gandudu awe he diọnukunsọ yedelẹ tọn hẹn, yèdọ ahọlu agewaji tọn po ahọlu hùwaji tọn po. Suhugan nuhe dọdai lọ dọ lẹ tọn ko mọ hẹndi, enẹwutu mí sọgan kudeji dọ adà etọn he pò lọsu na mọ hẹndi.

2. Dile e yin didohia to Jenẹsisi 3:15 po Osọhia 11:7 po, gọna 12:17 mẹ do, nugbo tẹlẹ wẹ mí dona hẹn do ayiha mẹ to whenue mí to nuplọn gando dọdai Daniẹli tọn go?

² Nado mọnukunnujẹ dọdai he tin to Daniẹli weta 11 mẹ, mí dona hẹn do ayiha mẹ dọ gandutọ gọna gandudu he tindo nuyiwadomẹji tlọlọ do omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji lẹ kẹdẹ wẹ dọdai lọ to alọdlẹndo. Podọ, dile etlẹ yindọ sọha devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn whè taun yijlẹdo sọha gbẹtọ he to aigba ji lẹpo tọn go, nujijọ ayidego tọn aihọn tọn lẹ nọ saba gando yé go. Etẹwutu? Na yanwle titengbe dopo he Satani po titonu etọn blebu po tindo wẹ nado gbawhàn devizọnwatọ Jehovah po Jesu po tọn lẹ tọn. (Hia Jenẹsisi 3:15 gọna Osọhia 11:7; 12:17.) Humọ, dọdai Daniẹli tọn dona tin to kọndopọ mẹ hẹ dọdai devo he to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ. Na nugbo tọn, mí sọgan mọnukunnujẹ dọdai  Daniẹli tọn mẹ to aliho he sọgbe mẹ kiki eyin mí yí i jlẹdo adà Owe-wiwe tọn devo lẹ go.

3. Etẹ ji wẹ mí na dọhodo to hosọ ehe po dehe bọdego po mẹ?

³ Todin, po nuagokun ehelẹ po to ayiha mẹ, mí na gbadopọnna Daniẹli 11:25-39. Mí na mọ mẹhe ahọlu agewaji tọn po ahọlu hùwaji tọn po yin sọn 1870 jẹ 1991, podọ mí nasọ mọ nuhewutu e do sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe dọ mí ni vọ́ nukunnumọjẹnumẹ mítọn gando adà dọdai ehe tọn de go jlado. To hosọ he bọdego mẹ, mí na dọhodo Daniẹli 11:40–12:1 ji, podọ mí na tá hinhọ́n do nuhe adà dọdai lọ tọn enẹ dehia gando ojlẹ he bẹsọn 1990 wá awhàn Amagẹdọni tọn whenu go ji dogọ. Dile a to hosọ awe ehelẹ plọn, e na yọ́n dọ a ni gbadopọnna apotin lọ “Ahọlu Agbàwhlẹntọ lẹ to Ojlẹ Opodo Tọn Mẹ.” Ṣigba jẹnukọn whẹ́, mí dona yọ́n mẹhe ahọlu awe lọ lẹ to alọdlẹndo to dọdai ehe mẹ.

4. Onú atọ̀n tẹlẹ wẹ na gọalọna mí nado yọ́n mẹhe ahọlu agewaji tọn po ahọlu hùwaji tọn lọ po yin?

⁴ To tintan whenu, tẹnmẹ-yinkọ lọ lẹ “ahọlu agewaji tọn” po “ahọlu hùwaji tọn” po yin nina gandudu he tin to agewaji podọ hùwaji aigba Islaeli tọn lẹ. Naegbọn mí do dọ mọ? Doayi nuhe angẹli he dowẹn Daniẹli dọ go dọmọ: “Yẹn ko wá nado hẹn we mọnukunnujẹ nuhe na jọ do [omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ] go to azán godo tọn lẹ mẹ lọ mẹ.” (Dan. 10:14) Kakajẹ Pẹntikọsti owhe 33 W.M., akọta jọnun Islaeli tọn wẹ yin omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. Ṣigba, bẹsọn whenẹnu sọyi, Jehovah hẹn ẹn họnwun dọ devi nugbonọ Jesu tọn lẹ wẹ emi nọ pọ́n di omẹ emitọn lẹ. Enẹwutu, suhugan dọdai he tin to Daniẹli weta 11 mẹ lẹ tọn ma dlẹnalọdo akọta jọnun Islaeli tọn, ṣigba hodotọ Klisti tọn lẹ. (Owalọ 2:1-4; Lom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Podọ mẹhe ahọlu agewaji tọn po hùwaji tọn lọ po nọtena nọ diọ sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ. Etomọṣo, yé nọ tindo nususu to kọndopọ mẹ. Tintan, ahọlu lọ lẹ nọ tindo nuyiwadomẹji do omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji to aliho ayidego tọn mẹ. Awetọ, aliho he mẹ yé nọ yinuwa hẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ te nọ dohia dọ yé gbẹwanna Jiwheyẹwhe nugbo lọ, Jehovah. Podọ, atọ̀ntọ, ahọlu lọ lẹ nọ whlẹnagbà hẹ yedelẹ.

5. Be mí sọgan dọ dọ ahọlu agewaji tọn po ahọlu hùwaji tọn de po tin sọn owhe kanweko 2tọ W.M. jẹ vivọnu owhe kanweko 19tọ tọn ya? Basi zẹẹmẹ.

⁵ To ojlẹ de mẹ, to owhe kanweko awetọ W.M. mẹ, Klistiani lalo he kẹalọyi nuplọnmẹ kosi tọn bo nọ whlá nugbo he tin to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ wá gọ́ agun nugbo Klistiani tọn mẹ. Sọn whenẹnu kakajẹ vivọnu owhe kanweko 19tọ tọn, pipli devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn he yin tito-basina de ma tin to aigba ji. Klistiani lalo lẹ wá sù taun taidi ogbé lẹ, ehe zọ́n bọ e vẹawu nado yọ́n Klistiani nugbo lẹ. (Mat. 13:36-43) Naegbọn nugbo ehe yinyọnẹn do yin nujọnu? Na e dohia dọ nuhe Biblu dọ gando ahọlu agewaji tọn po hùwaji tọn po go ma gán dlẹnalọdo gandutọ kavi ahọluduta he paṣẹ bẹsọn ojlẹ de mẹ to owhe kanweko 2tọ whenu jẹ vivọnu owhe kanweko 19tọ tọn lẹ. Pipli omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn he yin tito-basina de ma tin he yé na yangbé etọn. * Ṣigba, mí sọgan donukun dọ ahọlu agewaji tọn po  ahọlu hùwaji tọn po na vọ́ sọawuhia to vivọnu owhe kanweko 19tọ tọn. Naegbọn mí do dọ mọ?

6. Whetẹnu wẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ sọgan vọ́ yin yinyọnẹn whladopo dogọ? Basi zẹẹmẹ.

⁶ Bẹsọn 1870, omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ jẹ yinyin tito-basina ji taidi pipli de. Owhe enẹ mẹ wẹ Charles T. Russell po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po do klasi Biblu pinplọn tọn de ai. Mẹmẹsunnu Russell po gbẹdohẹmẹtọ vivẹ́ etọn lẹ po yinuwa taidi wẹnsagun he dọdai dohia dọ e “jla aliho de do” whẹpo Ahọluduta Mẹsia lọ tọn do yin didoai. (Mal. 3:1) Omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ sọgan yin yinyọnẹn whladopo dogọ! Be gandudu aihọn tọn depope tin to ojlẹ enẹ mẹ he na yinuwado devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji to aliho ayidego tọn mẹ ya? Mì gbọ mí ni pọ́n.

7. Mẹnu wẹ yin ahọlu hùwaji tọn lọ kaka biọ Wẹkẹ-Whàn I lọ mẹ?

⁷ Sọn 1870, Grande-Bretagne lẹzun ahọluigba daho hugan to aigba ji, bosọ tindo awhànpa huhlọnnọ hugan lọ. Ahọluigba enẹ yin alọdlẹndo taidi azò pẹvi de he gbawhàn azò atọ̀n devo lẹ tọn, yèdọ France, Espagne, po Pays-Bas po. (Dan. 7:7, 8) Podọ Grande-Bretagne wẹ yin ahọlu hùwaji tọn kaka biọ Wẹkẹ-Whàn I lọ mẹ. To ojlẹ ehe dopolọ mẹ, États-Unis d’Amérique lẹzun otò he tindo adọkun hugan to aihọn mẹ, podọ e basi alẹnu sinsinyẹn de hẹ Grande-Bretagne.

8. Mẹnu wẹ yin ahọlu hùwaji tọn lọ to azán godo tọn lẹ gblamẹ?

⁸ To Wẹkẹ-Whàn I whenu, États-Unis po Grande-Bretagne po kọ̀n yede dopọ bo wleawuna awhànpa huhlọnnọ de. To ojlẹ enẹ mẹ, Grande-Bretagne po États-Unis he tin to aṣẹpipa etọn glọ dai po lẹzun Huhlọn  Aihọn Tọn He Yin Anglo-Amérique. Dile Daniẹli dọ dọdai etọn do, ahọlu ehe ko bẹ “awhànpa he sù tlala bo yin huhlọnnọ de” pli. (Dan. 11:25) To azán godo tọn lẹ gblamẹ, Anglo-Amérique wẹ yin ahọlu hùwaji tọn lọ. * Ṣigba, mẹnu wẹ yin ahọlu agewaji tọn lọ?

9. Whetẹnu wẹ ahọlu agewaji tọn lọ vọ́ sọawuhia, podọ nawẹ Daniẹli 11:25 mọ hẹndi gbọn?

⁹ Ahọlu agewaji tọn lọ vọ́ sọawuhia to 1871, yèdọ owhe dopo to whenue Russell po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po ko do pipli Biblu pinplọn tọn de ai godo. To owhe enẹ mẹ, Otto von Bismarck yí adà titengbe de wà na Ahọluigba Allemagne tọn nido yin didoai. Ahọlu Prusse tọn Wilhelm I lẹzun ahọluigbagán tintan Allemagne tọn, podọ e de Bismarck taidi nukọntọ gandudu ehe tọn. * To owhe he bọdego lẹ gblamẹ, Allemagne yí otò susu to Aflika podọ to Ohù Pacifique tọn ji bo paṣẹ do yé ji, bosọ jẹ agbàwhlẹn hẹ Grande-Bretagne ji. (Hia Daniẹli 11:25.) Ahọluigba Allemagne tọn wleawuna awhànpa huhlọnnọ de, podọ ewọ wẹ otò awetọ to aihọn mẹ he tindo awhànpa hùji tọn daho hugan lọ. Allemagne yí awhànpa enẹlẹ zan nado funawhàn sọta kẹntọ etọn lẹ to wẹkẹ-whàn tintan whenu.

10. Nawẹ dọdai Daniẹli 11:25b, 26 tọn mọ hẹndi gbọn?

¹⁰ Daniẹli sọ dọ dọdai nuhe na jọ do Ahọluigba Allemagne tọn po awhànpa he e wleawuna po go tọn. Dọdai lọ dohia dọ ahọlu agewaji tọn lọ ‘ma na nọte.’ Etẹwutu? “Na yé na kàn ayiha gigẹdẹ lẹ sọta ẹ wutu. Mẹhe nọ dù núdùdù dojó etọn lẹ wẹ nasọ hẹn aijijẹ etọn wá.” (Dan. 11:25b, 26a) To ojlẹ Daniẹli tọn mẹ, mẹhe nọ dù “onú dojó ahọlu tọn lẹ” bẹ ahọluzọnwatọ he to “sinsẹ̀nzọn wà na ahọlu” lẹ hẹn. (Dan. 1:5) Mẹnu lẹ wẹ dọdai lọ to alọdlẹndo tofi? E dlẹnalọdo ahọluzọnwatọ nukundeji Ahọluigba Allemagne tọn lẹ, ehe bẹ awhàngán ahọluigbagán lọ tọn lẹ po ayinamẹtọ awhànfunfun tọn etọn lẹ po hẹn, yèdọ mẹhe gọalọ to nukọn mẹ nado doalọtena gandudu monarchie tọn (gandudu he mẹ mẹdopo wẹ nọ paṣẹ te) lọ. * Gbọnvona dọ dọdai lọ dohia dọ ahọluigba lọ na jai, e sọ dọ kọdetọn awhàn he na wá aimẹ to ewọ po ahọlu hùwaji tọn po ṣẹnṣẹn tọn. Gando ahọlu agewaji tọn go, dọdai lọ dọmọ: “Na nuhe dù awhànpa etọn, e na yin zizasẹ bọ susu to yé mẹ na yin hùhù.” (Dan. 11:26b) Kẹdẹdile e yin didọdai do, to wẹkẹ-whàn tintan lọ whenu, awhànpa Allemagne tọn yin “zizasẹ” bọ mẹsusu yin “hùhù” nugbonugbo. Awhàn enẹ mẹ wẹ gbẹtọ susu yin hùhù te hugan to whenuho gbẹtọvi tọn mẹ.

11. Etẹwẹ ahọlu agewaji tọn po hùwaji tọn po wà?

¹¹ Gando ojlẹ he na jẹnukọnna Wẹkẹ-Whàn I lọ go, Daniẹli 11:27, 28 basi zẹẹmẹ dọ ahọlu agewaji tọn lọ po hùwaji tọn po na “sinai to tafo dopolọ kọ̀n bo na to lalodo.” E sọ dohia dọ ahọlu agewaji tọn lọ na bẹ “adọkunnu susugege” yì. Nuhe jọ pẹẹ niyẹn. Allemagne po Grande-Bretagne po dọna ode awetọ dọ yé jlo jijọho, ṣigba to whenue awhàn lọ gbajẹgbonu to 1914, e wá họnwun dọ lalo wẹ yé do na yede. Podọ owhe susu jẹnukọnna 1914,  Allemagne jẹ adọkun dogọ, bo lẹzun otò awetọ he do adọkunnu hugan to aihọn mẹ. Enẹgodo, Allemagne funawhàn sọta ahọlu hùwaji tọn bo ṣíawhàn, ehe yin hẹndi dọdai Daniẹli 11:29 po 30a po tọn.

12. To wẹkẹ-whàn tintan whenu, etẹwẹ ahọlu agewaji tọn po hùwaji tọn po wà?

¹² Bẹsọn 1914, ahọlu awe lọ lẹ ko hẹn avùnhiho yetọn sọta ode awetọ podọ sọta omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ sinyẹn deji. Di apajlẹ, to wẹkẹ-whàn tintan whenu, gandudu Allemagne tọn po Grande-Bretagne tọn po dohomẹkẹn devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn he gbẹ́ nado funawhàn lẹ. Podọ gandudu États-Unis tọn wle mẹhe to anadena azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ lẹ do gànpamẹ. Homẹkẹndomẹ ehe yin hẹndi dọdai he tin to Osọhia 11:7-10 mẹ tọn.

13. To owhe 1930 lẹ gblamẹ podọ to wẹkẹ-whàn awetọ whenu, etẹwẹ ahọlu agewaji tọn wà?

¹³ Enẹgodo to owhe 1930 lẹ gblamẹ, podọ titengbe to wẹkẹ-whàn awetọ whenu, ahọlu agewaji tọn yangbé omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn matin lẹblanu. To whenue tonudọgbẹ́ Nazi tọn jẹ anadena Allemagne ji, Hitler po hodotọ etọn lẹ po hẹnalọdotena azọ́n omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn. Nukundiọsọmẹtọ lẹ hù omẹ Jehovah tọn kanweko susu lẹ bo do fọtọ́n susu yetọn hlan opá yasanamẹ tọn lẹ mẹ. Daniẹli ko dọ dọdai nujijọ enẹlẹ tọn jẹnukọn. Ahọlu agewaji tọn penugo nado ‘hẹn fiwiwe lọ flu’ bo “de avọ́nunina gbesisọ mẹ tọn lọ sẹ̀” gbọn mẹdekannujẹ he devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ tindo nado pà oyín etọn to gbangba hihòyi to aliho sinsinyẹn mẹ dali. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler he yin nukọntọ Allemagne tọn tlẹ whlé dọ emi na sukúndona omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ to Allemagne.

14. Mẹnu wẹ yin ahọlu agewaji tọn lọ to wẹkẹ-whàn awetọ godo? Basi zẹẹmẹ.

¹⁴ To wẹkẹ-whàn awetọ godo, gandudu Communiste Union soviétique tọn jẹ aṣẹpa ji do otò susu he e ko hòyí sọn Allemagne si lẹ ji, podọ e lẹzun ahọlu agewaji tọn lọ. Taidi gandudu aṣẹglanglan-panamẹtọ Nazi tọn, Union soviétique lọsu tindo wangbẹna sinsinyẹn na mẹdepope he nọ ze sinsẹ̀n-bibasi Jiwheyẹwhe nugbo lọ tọn do otẹn tintan mẹ hugan tonusise mlẹnmlẹn na otò lọ.

15. Etẹwẹ ahọlu agewaji tọn lọ wà to Wẹkẹ-Whàn II godo?

¹⁵ Ojlẹ vude to Wẹkẹ-Whàn II godo, ahọlu agewaji tọn yọyọ lọ, he yin Union soviétique po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po, jẹ ogbé omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn yàn ji. Sọgbe hẹ dọdai he tin to Osọhia 12:15-17 mẹ, ahọlu lọ hẹnalọdotena azọ́n yẹwhehodidọ tọn mítọn bo bẹ omẹ Jehovah tọn fọtọ́n susu lẹ hlan kanlinmọgbenu. Na nugbo tọn, to azán godo tọn lẹ gblamẹ, ahọlu agewaji tọn lọ ko fọ́n homẹkẹn he taidi “tọ̀sisa” de dote nado doalọtena azọ́n omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn, ṣigba e ma pà ẹ. *

16. Nawẹ Union soviétique hẹn dọdai he to Daniẹli 11:37-39 mẹ di gbọn?

¹⁶ Hia Daniẹli 11:37-39. Dile dọdai enẹ dohia do, ahọlu agewaji tọn lọ ma tindo “sisi depope na Jiwheyẹwhe otọ́ etọn lẹ tọn.” Gbọnna? Union soviétique dovivẹnu nado hù aṣẹ na huhlọn he pipli sinsẹ̀n tọn lẹ tindo, po yanwle lọ po nado sukúndona yé. Nado jẹ  yanwle ehe kọ̀n, gandudu Union soviétique tọn ko de gbedide de tọ́n sọn 1918 gbọ́n, ehe zọ́n bọ nuplọnmẹ lọ dọ Jiwheyẹwhe de ma tin bẹjẹeji to wehọ lẹ mẹ. Nawẹ ahọlu agewaji tọn ehe “na gigo yẹwhe fibẹtado lẹ tọn” gbọn? Gandudu Union soviétique tọn zan akuẹ he yinukunkẹ nado wleawuna awhànpa etọn gọna awhànfunnu nuzanusẹvaun tọn fọtọ́n susu lẹ nado basi hihọ́na otò lọ. Ahọlu agewaji tọn lọ po hùwaji tọn po wá bẹ awhànfunnu susugege pli nado hù gbẹtọ liva susu lẹ!

17. Etẹwẹ yin “awuhiọnu he nọ hẹn vọjijẹ wá lọ”?

¹⁷ Ahọlu agewaji tọn nọgodona ahọlu hùwaji tọn nado wà onú titengbe de; yé “ze awuhiọnu he nọ hẹn vọjijẹ wá lọ dai.” (Dan. 11:31) Plidopọ Akọta lẹ tọn wẹ yin “awuhiọnu” enẹ.

18. Naegbọn Plidopọ Akọta lẹ tọn do yin alọdlẹndo taidi “awuhiọnu” de?

¹⁸ Plidopọ Akọta lẹ tọn yin alọdlẹndo taidi “awuhiọnu” de, na e nọ sọalọakọ́n dọ emi penugo nado wà nude he Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn kẹdẹ wẹ sọgan wà, enẹ wẹ nado hẹn jijọho wá aihọn mẹ. Podọ dọdai lọ dọ dọ awuhiọnu lọ “nọ hẹn vọjijẹ wá,” na Plidopọ Akọta lẹ tọn na yí adà titengbe de wà nado hẹn vasudo wá sinsẹ̀n lalo lẹpo ji wutu.—Pọ́n apotin lọ “Ahọlu Agbàwhlẹntọ lẹ to Ojlẹ Opodo Tọn Mẹ.”

19, 20. (a) Naegbọn mí dona yọ́n otàn ehe? (b) Kanbiọ tẹwẹ mí na mọ gblọndo na to hosọ he bọdego mẹ?

¹⁹ Mí dona yọ́n otàn ehe, na e dohia dọ sọn 1870 jẹ 1991, dọdai Daniẹli tọn gando ahọlu agewaji tọn lọ po hùwaji tọn lọ po go mọ hẹndi. Enẹwutu, mí gán tindo yise dọ adà dọdai lọ tọn he pò nasọ mọ hẹndi ga.

²⁰ To 1991, Union soviétique jai. Enẹwutu, mẹnu wẹ yin ahọlu agewaji tọn lọ to egbehe? Hosọ he bọdego na gblọndo kanbiọ enẹ tọn.