1, 2. Nudide titengbe tẹwẹ Ju he nọ nọ̀ Babilọni lẹ dona basi? (Ẹzla 1:2-4)

 AHỌLU de gbedide de tọ́n! Ju he ko yin kanlinmọ to Babilọni na nudi owhe 70 lẹ vò todin nado lẹkọyi otò yetọn mẹ to Islaeli. (Hia Ẹzla 1:2-4.) Jehovah kẹdẹ wẹ gán wà ehe dotana. Naegbọn mí gán dọ mọ? To paa mẹ, Babilọninu lẹ ma nọ tún kanlinmọ yetọn lẹ dote. (Isa. 14:4, 17) Amọ́, yè ko gbawhàn Babilọni tọn, bọ ahọlu yọyọ lọ dọna Ju lẹ dọ yé gán tọ́n sọn otò lọ mẹ. Ehe zọ́n bọ Ju lẹpo titengbe tatọ́ whẹndo tọn lẹ pannukọn nudide de: enẹ wẹ nado tọ́n sọn Babilọni kavi nado gbọṣi finẹ. E ma na ko bọawu nado basi nudide enẹ. Etẹwutu?

² Na susu yetọn ko whẹ́n mẹho wutu, e vẹawuna yé nado basi gbejizọnlin lọ. Podọ na Babilọni wẹ suhugan yetọn yin jiji te wutu, finẹ wẹ yé jẹakọ hẹ hugan. Na yewlẹ, aigba tọgbo yetọn lẹ tọn wẹ Islaeli yin. E taidi dọ Ju delẹ jẹadọkun taun to Babilọni, enẹwutu e gán ko vẹawuna yé nado jo owhé whanpẹnọ yetọn kavi ajọ́ yetọn lẹ do bo wá sawhé do otò he yé ma jẹakọ hẹ de mẹ.

3. Dona tẹwẹ to tepọn pipotọ Ju nugbonọ he lẹkọ jei Islaeli lẹ tọn?

³ To pọndohlan Ju nugbonọ lẹ tọn mẹ, ale he kọlilẹ yì Islaeli na hẹnwa na yé lẹ ma gán yin yiyijlẹdo avọ́sinsan depope he yé gán basi go. Ale daho hugan lọ wẹ sinsẹ̀n-bibasi yetọn. Dile etlẹ yindọ tẹmpli kosi tọn 50 linlán wẹ to Babilọni, tẹmpli Jehovah tọn depope ma to tòdaho enẹ mẹ. Agbà depope ma tin he ji Islaelivi lẹ gán basi avọ́sinsan he Osẹ́n Mose tọn degbe etọn lẹ te, podọ tito yẹwhenọduta tọn depope ma tin nado basi avọ́sinsan enẹlẹ. Humọ, kosi sunnu po yọnnu po he ma tindo sisi na Jehovah kavi na nujinọtedo etọn lẹ sù tlala yijlẹdo omẹ Jehovah tọn lẹ go. Enẹwutu, Ju budisi Jiwheyẹwhe tọ́ lẹ, yèdọ fọtọ́n susu yetọn lẹ wẹ to nukundo nado lẹkọyi otò  yetọn mẹ, fie yé gán vọ́ sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke hẹngọwa te.

4. Alọgọ tẹwẹ Jehovah dopà etọn na Ju he lẹkọ jei Islaeli lẹ?

⁴ Gbejizọnlin zinzin sọn Babilọni wá Islaeli ma bọawu, e gán yí nudi osun ẹnẹ. Amọ́ Jehovah dopà dọ nuhe gán glọnalina yé nado lẹkọwa lẹpo wẹ na yin didesẹ. Isaia wlan dọmọ: “Mì jla aliho Jehovah tọn lọ do! Mì de alihogbó jijlọ de gbọn danfafa ji na Jiwheyẹwhe mítọn. . . . Aigba he ma jlọ lẹ dona lẹzun jijlọ, podọ aigba kanṣankanṣan lẹ dona lẹzun dankló he to flala de.” (Isa. 40:3, 4) Yí nukun homẹ tọn do pọ́n ehe: alihogbó he jlọ de gbọn danfafa ji. Dona nankọ die ehe na yin na mẹhe to gbejizọnlin lọ zin lẹ! E na ko bọawuna yé hugan nado zingbejizọnlin gbọn alihogbó he jlọ de ji hugan nado to vivẹ́ sè dile yé to tejẹ bo to aga hẹ gbọn osó lẹ, okọ́ta lẹ kavi agbàdo lẹ mẹ. E nasọ yá na yé hugan.

5. Yinkọ tẹwẹ yin nina alihogbó yẹhiadonu tọn he tlọ́n Babilọni wá Islaeli lọ?

⁵ To egbehe, alihogbó jọnun susu wẹ nọ do yinkọ kavi sọha tangan de. Alihogbó yẹhiadonu tọn he go Isaia donù lọsu tindo yinkọ de. Mí hia dọmọ: “Alihogbó de nasọ tin to finẹ, mọwẹ, aliho de he na yin yiylọdọ Aliho Wiwe-Yinyin tọn. Mẹhe yin mawé de ma na nọ zingbejizọnlin gbọn e ji.” (Isa. 35:8) Etẹwẹ opagbe ehe zẹẹmẹdo na Islaelivi lẹ to ojlẹ lọ mẹ? Podọ etẹwẹ e zẹẹmẹdo na mílọsu to egbehe?

6. Naegbọn aliho ehe do yin yiylọdọ wiwe?

⁶ “Aliho Wiwe-Yinyin tọn” lọ—yinkọ dagbedagbe nankọ die na alihogbó de! Naegbọn aliho lọ do yin yiylọdọ wiwe? Dotẹnmẹ ma na yin nina “mẹhe yin mawé de,” enẹ wẹ Ju depope he magbe nado doalọ to fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn, boṣiọ-sinsẹ̀n kavi ylando sinsinyẹn devo de mẹ nado nọ akọta Islaeli tọn he yin hinhẹngọwa lọ mẹ. Ju he lẹkọ lẹ dona lẹzun “akọta wiwe de” na Jiwheyẹwhe yetọn. (Deut. 7:6) Amọ́ ehe ma zẹẹmẹdo dọ mẹhe tlọ́n Babilọni lẹ masọ dona basi diọdo lẹ nado hẹn homẹ Jehovah tọn hùn gba.

7. Diọdo tẹlẹ wẹ Ju delẹ dona basi? Na apajlẹ.

⁷ Dile mí mọ do wayi, suhugan Ju lẹ tọn wẹ yin jiji do Babilọni, podọ e taidi dọ susu yetọn wá jẹakọ hẹ pọndohlan po nujinọtedo Babilọninu lẹ tọn delẹ po. Owhe susu lẹ whenue Ju tintan lẹ lẹkọwa Islaeli godo, Ẹzla sè dọ Ju delẹ ko biọ kanṣiṣa alọwle tọn mẹ hẹ yọnnu kosi lẹ. (Eks. 34:15, 16; Ẹzla 9:1, 2) Podọ to nukọn mẹ, e paṣa Ayimatẹngán Nẹhemia taun nado mọdọ ovi he yin jiji to Islaeli lẹ ma tlẹ plọn ogbè Juvi lẹ tọn. (Deut. 6:6, 7; Nẹh. 13:23, 24) Nawẹ ovi enẹlẹ gán plọn nado yiwanna Jehovah bosọ basi sinsẹ̀n hlan ẹn gbọn eyin yé ma gán mọnukunnujẹ Heblugbe mẹ, yèdọ ogbè tangan he mẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn yin kinkan do? (Ẹzla 10:3, 44) Enẹwutu, Ju enẹlẹ dona basi diọdo titengbe lẹ, amọ́ e na bọawuna yé hugan nado basi diọdo enẹlẹ to Islaeli, yèdọ fihe sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke to yinyin hinhẹngọwa te vudevude.—Nẹh. 8:8, 9.

8. Naegbọn mí dona do ojlo to nuhe jọ ojlẹ dindẹn die wayi lẹ mẹ to egbehe? (Pọ́n yẹdide he to wepa ji.)

⁸ Mẹdelẹ gán lẹndọ ‘ehe lẹpo yọ́n taun, amọ́ be nuhe jọ do Ju lọ lẹ go sọn whenu dindẹn die do zẹẹmẹ de na mí to egbehe ya?’ Gbau, na to linlẹn de mẹ, mí to gbejizọnlinzin gbọn “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ ji. Vlavo mí yin dopo to mẹyiamisisadode lẹ kavi “lẹngbọ devo lẹ” mẹ, mí dona gbọṣi “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ ji dile e to pinplan mí gbọn paladisi gbigbọmẹ tọn lọ mẹ, bo nasọ hẹn mí yì dona sọgodo tọn Ahọluduta lọ tọn lẹ kọ̀n. b (Joh.  10:16) Sọn 1919, sunnu, yọnnu gọna ovi livi susu lẹ ko tlọ́n Babilọni Daho lọ mẹ, yèdọ sinsẹ̀n lalo lẹpo to pọmẹ bo ko jẹ gbejizọnlinzin ji to aliho yẹhiadonu tọn enẹ ji. Ayihaawe ma tin dọ hiẹ lọsu to yé mẹ. Dile etlẹ yindọ gbẹtọ lẹ ko to gbejizọnlinzin to aliho enẹ ji sọn nudi owhe 100 die, azọ́n awuwle tọn ko bẹjẹeji to alihogbó ehe ji owhe kanweko susu lẹ jẹnukọn.

9. Sọgbe hẹ Isaia 57:14, linlẹn tẹ mẹ wẹ azọ́n awuwle tọn ko yin wiwà to “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ ji te?

⁹ Na Ju he tlọ́n Babilọni lẹ, Jehovah hẹn ẹn diun dọ afọklẹnnu lẹpo yin didesẹ na yé. (Hia Isaia 57:14.) Bọ etẹwẹ lo na nuhe dù “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ to egbehe? Owhe kanweko susu lẹ jẹnukọnna 1919, Jehovah yí sunnu budisi Jiwheyẹwhe tọ́ lẹ zan nado hẹn ẹn yọnbasi na mẹdevo lẹ nado mọ aliho lọ bo tọ́n sọn Babilọni Daho lọ mẹ. (Yijlẹdo Isaia 40:3 go.) Yé wà azọ́n awuwle tọn he yin dandan tọn, enẹ wẹ ali-zọ́n gbigbọmẹ tọn de nado hẹn ẹn yọnbasi na ahunjijlọnọ lẹ to nukọn mẹ nado tọ́n sọn Babilọni Daho lọ mẹ bo biọ paladisi gbigbọmẹ tọn lọ mẹ fie sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke Jehovah tọn ko yin hinhẹngọwa te. Etẹwẹ ali-zọ́n ehe bẹhẹn? Lẹnnupọndo azọ́n awuwle tọn he yin wiwà delẹ ji.

10, 11. Nawẹ zinjẹgbonu Biblu tọn po lẹdogbedevomẹ etọn po yidogọna oyọnẹn Biblu tọn hinhẹn gbayipe gbọn? (Sọ pọ́n yẹdide lọ.)

¹⁰ Wezinzin. Kakajẹ daglamẹ owhe kanweko 15tọ tọn, alọ wẹ yè nọ yí do basi vọkan Biblu tọn lẹ. Azọ́n lọ nọ yí whenu taun, podọ vọkan Biblu tọn lẹ ma nọ yọ́n mọ bosọ nọ vẹahi taun. Amọ́ whenue maṣinu wezinzin tọn de yin didetọ́n, e bọawu dogọ nado zín Biblu jẹgbonu bosọ má ẹn pé.

¹¹ Lẹdogbedevomẹ. Na owhe kanweko susu lẹ, ogbè tangan he mẹ Biblu tin te wẹ Latin-gbè bọ mẹhe sewé lẹ kẹdẹ wẹ gán mọnukunnujẹemẹ. Amọ́ whenue maṣinu wezinzin tọn wá gbayipe, gbẹtọ budisi Jiwheyẹwhe tọ́ lẹ vánkan dogọ nado lẹ́ Biblu do ogbè he mẹlẹ nọ do to paa mẹ lẹ mẹ. Ehe zọ́n bọ Biblu-hiatọ lẹ gán yí nuhe nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ nọ plọnmẹ lẹ jlẹdo nuhe Biblu plọnmẹ taun lẹ go.

12, 13. Na apajlẹ de he do lehe mẹhe yí ahundopo do plọn Biblu lẹ jẹ gòhùnna sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lalo lẹ ji to owhe kanweko 19tọ whenu do hia.

¹² Owe sinai do Biblu ji lẹ. Mẹhe nọ plọn Biblu po sọwhiwhe po lẹ plọn nususu sọn nuhe yé hia to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ mẹ. Podọ, nukọntọ sinsẹ̀n tọn susu lẹ nọ gblehomẹ eyin Biblu plọntọ ehelẹ má nuhe yé plọn lẹ hẹ mẹdevo lẹ. Di apajlẹ to owhe kanweko 19tọ mẹ, sunnu ahunjijlọnọ susu jẹ alọnuwe pẹvi he hùngona sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lalo lẹ zinjẹgbonu ji.

¹³ To nudi 1835, dawe budisi Jiwheyẹwhe tọ́ de he nọ yin Henry Grew de alọnuwe pẹvi de tọ́n he dọhodo ninọmẹ oṣiọ lẹ tọn ji. To alọnuwe lọ mẹ, e dohia sọgbe hẹ Owe-wiwe lẹ dọ Jiwheyẹwhe wẹ nọ namẹ jọmaku, mí ma nọ yin jiji po e po dile suhugan sinsẹ̀n lẹ tọn nọ plọnmẹ do. To 1837, sinsẹ̀nnọ de he nọ yin George Storrs mọ vọkan alọnuwe enẹ tọn dopo to whenue e to gbejizọnlinzin to pínpàn de mẹ. E hia ẹ podọ e kudeji dọ emi ko mọ nugbo titengbe de. E basi dide nado má nuhe e plọn lọ hẹ mẹdevo lẹ. To 1842, e na hodidọ gbangba tọn debọdo-dego delẹ he hosọ yetọn fọnjlodotenamẹ taun, hosọ lọ wẹ: “Dodinnanu de—Be Mẹylankan lẹ Yin Jọmaku Wẹ Ya?” Nuhe George Storrs kàn lẹ yinuwado jọja de ji to aliho dagbe mẹ, enẹ wẹ Charles Taze Russell.

14. Nawẹ Mẹmẹsunnu Russell po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po mọaleyi sọn azọ́n aliho jijlado gbigbọmẹ tọn he yin wiwà jẹnukọnna yé lẹ mẹ gbọn? (Sọ pọ́n yẹdide lọ.)

¹⁴ Aliho tẹlẹ mẹ wẹ Mẹmẹsunnu Russell po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po mọaleyi sọn azọ́n aliho  jijlado gbigbọmẹ tọn he yin wiwà jẹnukọnna yé lẹ mẹ te? To dodinnanu yetọn lẹ mẹ, yé penugo bo gbadopọnna wezẹhomẹ lẹ, owe he nọ bẹ todohukanji hogbe lẹ tọn hẹn po lẹdogbedevomẹ Biblu tọn voovo lẹ po, ehe ko yin awuwlena jẹnukọnna ojlẹ yetọn. Yé sọ mọaleyi sọn dodinnanu Biblu tọn he dawe delẹ taidi Henry Grew, George Storrs po mẹdevo lẹ po ko basi lẹ mẹ. Mẹmẹsunnu Russell po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po sọ gọalọ to azọ́n aliho jijlado gbigbọmẹ tọn lọ mẹ bo zín owe po alọnuwe pẹvi he gbadopọnna nuplọnmẹ Biblu tọn susu lẹ po jẹgbonu.

15. Diọdo ayidego tọn tẹlẹ wẹ wá aimẹ to 1919?

¹⁵ To 1919, Babilọni Daho lọ masọ dohuhlọn do omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji ba. To owhe enẹ mẹ, “afanumẹ nugbonọ podọ nuyọnẹntọ lọ” yin didoai, yèdọ to ojlẹ he sọgbe pẹẹ mẹ nado dokuavọna gbẹtọ ahundoponọ lẹ wá “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” he ṣẹṣẹ yin hùnhùn lọ ji. (Mat. 24:45-47) Vivẹnudido alizọ́n-watọ yẹhiadonu tọn nugbonọ he jẹnukọnna yé lẹ tọn gọalọ bọ mẹhe hẹ alihogbó enẹ ji lẹ gán hẹn nukunnumọjẹnumẹ yetọn gando lẹndai Jehovah tọn lẹ go jideji. (Howh. 4:18) Yé gán sọ hẹn gbẹzan yetọn tin to kọndopọ mẹ hẹ nubiọtomẹsi Jehovah tọn lẹ. Jehovah ma donukun dọ omẹ etọn lẹ ni basi diọdo dandan tọn lẹpo to afọdopolọji. Kakatimọ, ewọ nọ klọ́ omẹ etọn lẹ wé dile ojlẹ to yìyì. (Pọ́n apotin lọ, “ Jehovah Nọ Klọ́ Omẹ Etọn lẹ Wé Vudevude.”) Lehe homẹ mímẹpo tọn na hùn do sọ to whenue mí na penugo bo hẹn homẹ Jiwheyẹwhe mítọn tọn hùn to nuhe mí nọ wà lẹpo mẹ!—Kol. 1:10.

16. Bẹsọn 1919, azọ́n nukunpedonugo tọn tẹwẹ yin wiwà to “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ ji? (Isaia 48:17; 60:17)

¹⁶ Na aliho de nido gbọṣi ninọmẹ dagbe mẹ, e nọ biọ dọ yè ni to azọ́nwa dego to gbesisọ mẹ. Bẹsọn 1919, azọ́n ali jijlado tọn lọ gbẹ́ zindonukọn to “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ ji po yanwle lọ po nado hẹn ẹn yọnbasi na gbẹtọ  susu dogọ nado tọ́n sọn Babilọni Daho lọ mẹ. Afanumẹ nugbonọ podọ nuyọnẹntọ he ṣẹṣẹ yin dide lọ jẹ azọ́n ji, podọ to 1921, yé de owe sinai do Biblu ji de tọ́n nado gọalọna mẹyọyọ lẹ nado plọn nugbo Biblu tọn. Diblayin vọkan livi donù ṣidopo owe lọ La Harpe de Dieu tọn wẹ wá yin didetọ́n to godo mẹ to ogbè 36 mẹ, podọ mẹsusu wẹ e gọalọna nado plọn nugbo lọ. To agọe pete, mí mọ owe yọyọ dagbedagbe de yí nado nọ deanana plọnmẹ Biblu lẹ, enẹ wẹ Duvivi Ogbẹ̀ Tọn Kakadoi! To azán godo tọn lẹ gblamẹ, Jehovah ko yí titobasinanu etọn zan nado wleawuna núdùdù gbigbọmẹ tọn susugege to gbesisọ mẹ nado gọalọna mímẹpo nado to gbejizọnlinzin zọnmii to “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ ji.—Hia Isaia 48:17; 60:17.

17, 18. Fie wẹ “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ nọ planmẹ yì?

¹⁷ Mí gán dọ dọ whedepopenu he mẹde kẹalọyi plọnmẹ Biblu de, mẹlọ tindo dotẹnmẹ hundote de nado gbọn “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ ji. Mẹdelẹ nọ gbọn alihogbó lọ ji na ojlẹ kleun de poun bosọ nọ wá tọ́n sọn e ji. Mẹdevo lẹ nọ magbe nado to zọnlinzin gbọn e ji kakajẹ whenue yé jẹ fie yé jei. Fitẹ wẹ yé jei?

¹⁸ Na mẹhe tindo todido olọn mẹ tọn lẹ, “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn” lọ nọ plan yé yì “paladisi Jiwheyẹwhe tọn mẹ” to olọn mẹ. (Osọ. 2:7) Na mẹhe tindo todido aigba ji tọn lẹ, alihogbó enẹ na plan yé jẹ pipé kọ̀n to vivọnu owhe 1000 lọ tọn. Eyin a to gbejizọnlinzin gbọn alihogbó enẹ ji to egbehe, ma pọ́n godo blo. Podọ, ma tọ́n sọn ali lọ ji blo kakajẹ whenue a na dotana gbejizọnlin towe bo biọ aihọn yọyọ lọ mẹ! Po homẹhunhun po wẹ mí to didọna we dọ, gbejizọnlin lọ na yì ganji.