Cyril Lucaris Dawe de He Yọ́n Nuhọakuẹ Biblu Tọn

Azán alúnlùn tọn de wẹ e yin to 1638. Whèhutọ he tin to Ohù Marmara tọn ji lẹ sẹpọ Constantinople (Istanbul egbezangbe tọn), heyin tatọ-tẹnnọ ahọluigba Ottoman tọn, yin budona nado mọ oṣiọ de to osìn nukunmẹ. To pinpọ́n ẹn kitokito godo, yé doayi e go po awubla po dọ agbasa heyin kọslona hù lọ yin Biṣọpu-gán Constantinople tọn, yèdọ tatọ Ṣọṣi Orthodoxe tọn. Ehe wẹ yin opodo awubla tọn Cyril Lucaris tọn, heyin sinsẹ̀nnọ he diyin owhe kanweko 17tọ tọn de.

LUCARIS ma nọgbẹ̀ dẹ̀n sọmọ nado mọ odlọ etọn—yèdọ didetọn lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ to hogbe he yè jẹakọ hẹ Glẹki tọn lẹ mẹ—nado yin nugbo gba. Odlọ Lucaris tọn devo ma mọ hẹndi yí gbede gba—yèdọ dehe yin mimọ Ṣọṣi Orthodoxe tọn nado lẹkọ do “wẹndagbe-jijlá hinhẹn bọawu” mẹ. Mẹnu wẹ dawe ehe yin? Aliglọnnamẹnu tẹlẹ wẹ e pehẹ to vivẹnudido enẹlẹ mẹ?

Yin Pipaṣa Gbọn Owe Maplọn Dali

Cyril Lucaris yin jiji to 1572, to Venice he tin to Candia (Iráklion todin) glọ, to Crète. Na nugopipe dagbe lẹ tintindo wutu, e plọnnu to Venice po Padua po to Italie podọ to enẹgodo zingbejizọnlin lẹdo otò enẹ po devo lẹ po pé. Na yinyin homẹhẹngblena na agbàwhinwhlẹn he tin to ṣọṣi lọ mẹ po yinyin dindọ̀n gbọn nuyiwa vọjlado tọn he tin to Europe lẹ po dali, e sọgan ko dla Genève pọ́n, to whenẹnu to nuyiwadomẹji sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Calvin tọn lẹ glọ.

To whenuena e basi dlapọn na Pologne, Lucaris mọ dọ hagbẹ ṣọṣi Ṣọṣi Orthodoxe tọn he tin to finẹ lẹ, yẹwhenọ lẹ po omẹ paa lẹ po, tin to ninọmẹ ylankan gbigbọmẹ tọn de mẹ na owe maplọn yetọn wutu. To Alexandrie po Constantinople po wiwá godo, e paṣa ẹ nado mọ dọ etlẹ yin oplò lẹ—fie Owe-wiwe lẹ nọ yin hihia te—ko yin didesẹ sọn ṣọṣi delẹ mẹ!

To 1602, Lucaris yì Alexandrie, fie e jẹ otẹn hẹnnumẹ etọn, Biṣọpu Meletios tọn mẹ te, yèdọ otẹn biṣọpu tọn mẹ. Enẹgodo e jẹ wekanhlanmẹ lẹ dohlan hagbẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ vọjlado tọn lẹ ji to Europe. To dopo to wekanhlanmẹ enẹlẹ mẹ, e dọ dọ Ṣọṣi Orthodoxe tọn hẹn aṣa he ma sọgbe susu lẹ go. To wekanhlanmẹ devo lẹ mẹ e zinnudo nuhudo lọ ji na ṣọṣi lọ nado yí “wẹndagbe-jijlá hinhẹn bọawu” do diọtẹnna otangblo podọ nado nọ ganjẹ aṣẹpipa Owe-wiwe lẹ tọn kẹdẹ go.

 E sọ paṣa Lucaris dọ aṣẹpipa gbigbọmẹ tọn heyin nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ nọ yin zizedo otẹn dopolọ mẹ sọgbe hẹ ohó Jesu po apọsteli lẹ po tọn. “Yẹn ma sọgan doakọnna nado sè bọ gbẹtọ lẹ na dọ dọ ohó aṣa tọn heyin gbẹtọvi lẹ tọn tindo zínpinpẹn dopolọ hẹ Owe-wiwe lẹ gba,” wẹ e wlan. (Matiu 15:6) E yidogọ dọ, to linlẹn etọn mẹ, boṣiọ sinsẹ̀n yin mẹvasudonu. E doayi e go dọ, ovẹvivẹ na “mẹwiwe lẹ” yin mẹdèpo na Whẹgbọtọ lọ, Jesu.—1 Timoti 2:5.

Ofìn Biṣọpu-Gán Tọn Sisà

Linlẹn enẹlẹ, gọna numọtolanmẹ wangbẹna Ṣọṣi Katoliki tọn, hẹn wangbẹnamẹ po homẹkẹn Jésuite lẹ tọn po gọna mẹhe tin to Ṣọṣi Orthodoxe tọn mẹ ṣigba kẹalọyi kọndopọ hẹ Katoliki lẹ tọn wá Lucaris ji. Mahopọnna nukundiọsọmẹ enẹ, to 1620, Lucaris yin dide taidi biṣọpu-gán Constantinople tọn. Azọ́nwatẹn biṣọpu Ṣọṣi Orthodoxe tọn to ojlẹ enẹ mẹ tin to gandudomẹji Ahọluigba Ottoman tọn glọ. Gandudu Ottoman tọn nọ de biṣọpu-gán de sẹ̀ po awuyiya po bosọ nọ ze devo do otẹn etọn mẹ to dodonu ahọsumẹ tọn ji.

Kẹntọ Lucaris tọn lẹ, na taun tọn Jésuite lẹ po Congrégation de Propaganda Fide (Agun na Hinhẹn Gbayipe Yise lọ Tọn) heyin papa huhlọnnọ po budonamẹtọ lẹ tọn po, nọ to onú etọn dọ bosọ nọ to núbla sọta ẹ. “To afọdidona yanwle ehe mẹ Jésuite lẹ yí aliho lẹpo zan—oklọ, whẹsadokọnamẹ, mẹkiklọ podọ, hú popolẹpo, alọgodo-kuẹ, he na taun tọn yin nuyizan kọdetọn dagbe tọn hugan to nukundagbe tòhódọtọ [Ottoman] tọn lẹ tọn mimọyi mẹ,” wẹ owe Kyrillos Loukatis dọ. Taidi kọdetọn de, to 1622, Lucaris yin yinyan dogbé yì lopo Rhode tọn ji, podọ Grégoire Amasya tọn họ̀ otẹn lọ yin fataka-kuẹ 20 000. Ṣigba, Grégoire ma penugo nado sú akuẹ he e dopagbe etọn gba, enẹwutu Anthimus Adrianople tọn họ̀ otẹn lọ, kiki nado jo e do to godo mẹ. Po nupaṣamẹ po, Lucaris yin hinhẹngọwa ofìn biṣọpu-gán tọn lọ ji.

Lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Glẹki Klistiani Tọn lẹ De

Sisi sẹhundaga Lucaris tọn na Biblu po huhlọn etọn nado plọnmẹ po dozolanmẹna ojlo etọn nado hẹn ohó etọn lẹ tin-to-aimẹ po awubibọ po na gbẹtọ paa lẹ. E yọnẹn dọ ogbè he yin yiyizan to alọnuwe gbọdo, Biblu Glẹki tọn dowhenu tọn lẹ mẹ masọ yin yinyọnẹn na suhugan gbẹtọ lẹ tọn ba. Enẹwutu owe tintan he Lucaris degbena wẹ lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ do Glẹki azán etọn gbè tọn mẹ. Maximus Callipolites, yẹwhenọ pamẹnọtọ he yin weyọnẹntọ de, bẹ azọ́n jẹeji do e ji to mars 1629. Orthodoxe susu lẹ wẹ pọ́n lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe lẹ tọn hlan taidi nuhe jẹagọ mlẹnmlẹn, mahopọnna lehe owe hoho lọ sọgan dozinvlu sọ na wehiatọ lẹ. Nado whiwhẹ yé, Lucaris hẹn wefọ dowhenu tọn po lẹdogbedevomẹ yọyọ lọ po nado yin zinzinjẹgbonu do weda dopolọ lẹ mẹ, bo yí zẹẹmẹ kleun delẹ dogọ. To whenuena e yindọ Callipolites kú ojlẹ vude to alọnuwe lọ didetọn godo, Lucaris lọsu wẹ hia ẹ nado basi vọjladona nuṣiwa lẹ. Lẹdogbedevomẹ enẹ yin zinzinjẹgbonu ojlẹ vude to okú Lucaris tọn godo to 1638.

Mahopọnna mẹde-hihọ́ Lucaris tọn lẹ, lẹdogbedevomẹ enẹ fọ́n agbówhẹn agọjẹdonu tọn dote to biṣọpu susu mẹ. Owanyi Lucaris tọn na Ohó Jiwheyẹwhe tọn họnwun hezeheze to hodidọ jẹnukọn lẹdogbedevomẹ Biblu tọn enẹ tọn mẹ. E wlan dọ Owe-wiwe lẹ, heyin zizedonukọnnamẹ to ogbè he gbẹtọ susu lẹ nọ do mẹ, yin “owẹ̀n homẹhunhun tọn de, he yin nina mi sọn olọn mẹ.” E dotuhomẹna gbẹtọ lẹ “nado yọnẹn bosọ jẹakọ hẹ nuhe [Biblu lọ] bẹhẹn lẹpo” bosọ dọ dọ aliho devo depope matin nado plọnnu dogbọn “onú he gando yise go lẹ dali mlẹnmlẹn . . . adavo gbọn Wẹndagbe he sọn olọn mẹ wá bosọ yin wiwe gblamẹ.”—Filippinu lẹ 1:9, 10.

Lucaris gblewhẹdo mẹhe gbẹ́ Biblu pinplọn lẹ, po mẹhe gbẹ́ lẹdogbedevomẹ owe dowhenu Biblu tọn lẹ dai mlẹnmlẹn po dọmọ: “Eyin mí dọho kavi hia bo ma tindo nukunnumọjẹnumẹ, e taidi ohó mítọn lẹ dindlan do jẹhọn mẹ.” (Yijlẹdo 1 Kọlintinu lẹ 14:7-9 go.) To tadona hodidọ jẹnukọn tọn lọ mẹ, e wlan dọmọ: “Dile mì to Wẹndagbe he sọn olọn mẹ wá bosọ yin wiwe ehe hia to ogbè mìtọn titi mẹ, mì kẹalọyi alemọyi he nọ yin mimọyi sọn hihia ẹ mẹ lẹ, . . . podọ na Jiwheyẹwhe ni hẹn aliho mìtọn họ́nun hugan gbede pọ́n tọn hlan nuhe yin dagbe.”—Howhinwhẹn lẹ 4:18.

Confession de Foi De

To whenuena e ko degbena lẹdogbedevomẹ Biblu tọn enẹ godo, Lucaris ze afọdide adọgbigbo tọn devo. To 1626 e zin owe lọ Confession  de Foi jẹgbonu to Genève. Eyin hodidọ mẹdetiti tọn na nuhe dù nuyise lẹ he e lẹndọ e dona yin alọkẹyi gbọn Ṣọṣi Orthodoxe tọn dali. Sọgbe hẹ owe L’église Orthodoxe, Confession enẹ “hẹn sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Orthodoxe tọn heyin azọ́nwatẹn yẹwhenọ tọn po tito zedai wiwe wunmẹ lẹpo po zun ovọ́, bosọ blawu dọ sisi nina boṣiọ sinsẹ̀n tọn lẹ po ovẹvivẹ na mẹwiwe lẹ po yin wunmẹ boṣiọ-sinsẹ̀n tọn lẹ.”

Confession lọ bẹ hosọ 18 hẹn. Hosọ awetọ etọn lá dọ Owe-wiwe lẹ yin gbigbọdo sọn Jiwheyẹwhe dè podọ aṣẹpipa yetọn yiaga hugan dehe yin ṣọṣi lọ tọn. E dọmọ: “Mí yise dọ Owe Wiwe lọ yin ninamẹ sọn Jiwheyẹwhe dè . . . Mí yise dọ aṣẹpipa Owe Wiwe tọn yiaga hugan aṣẹpipa Ṣọṣi lọ tọn. Nado yin pinplọn gbọn Gbigbọ Wiwe dali gbọnvo tlala na nado yin pinplọn gbọn sunnu de dali.”—2 Timoti 3:16.

Hosọ ṣinatọ̀ntọ po aotọ po dohia dọ Jesu Klisti wẹ yin Whẹgbọtọ, Yẹwhenọ Daho, po Ota dopo kẹdẹ agun lọ tọn po. Lucaris wlan dọmọ: “Mí yise dọ Oklunọ mítọn Jesu Klisti sinai to adusilọ Otọ́ Etọn tọn mẹ podọ to finẹ Ewọ to vẹ̀vẹ̀ do ota mítọn mẹ, bo to azọngban yẹwhenọ daho po whẹgbọtọ nugbo po dehe sọgbe hẹ osẹ́n tọn de hẹndi ede ṣo kẹdẹ.”—Matiu 23:10.

Hosọ 12tọ lá dọ ṣọṣi sọgan buali, bo sọgan gbọn nuṣiwa dali yi lalo do nugbo tẹnmẹ, ṣigba hinhọ́n gbigbọ wiwe tọn sọgan whlẹn ẹn gbọn azọ́n sinsinyẹn lizọnyizọn lẹ tọn dali. To hosọ 18tọ mẹ, Lucaris dọ dọ lẹwezomẹ yin nulinlẹn tamẹ tọn de poun dọmọ: “E họnwun dọ otangblo Lẹwezomẹ tọn ma dona yin alọkẹyi gba.”

Adà vivọnu Confession lọ tọn bẹ kanbiọ po gblọndo sọha delẹ po hẹn. To finẹ Lucaris zinnudeji jẹnukọn dọ Owe-wiwe lẹ dona yin hihia gbọn mẹhe yin nugbonọ lẹpo dali podọ owùnú wẹ e yin na Klistiani de nado gboawupo nado hia Ohó Jiwheyẹwhe tọn. Enẹgodo e yidogọ dọ owe heyin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ dona yin gbigbẹdai. Osọhia 22:18, 19.

Kanbiọ ẹnẹtọ kanse dọmọ: “Nawẹ mí dona nọ  pọ́n boṣiọ sinsẹ̀n tọn lẹ hlan gbọn?” Lucaris na gblọndo dọmọ: “Mí yin pinplọn sọn Olọn mẹ wá podọ gbọn Owe Wiwe lẹ dali, ehe dọ hezeheze dọ, ‘Hiẹ ma na basi boṣiọ pipà de hlan dewe, kavi apajlẹ ojlẹmọ depope tọn he tin to olọn mẹ aga, kavi to aigba mẹ todò, kavi tin to otọ̀ mẹ to aigba glọ: hiẹ ma na dẹ́ dewe dodò hlan yé, kavi sẹ̀n yé gba; [Eksọdusi 20:4, 5]’ to whenuena e yindọ mí dona sẹ̀n, e mayin nudida, ṣigba Mẹdatọ lọ kẹdẹ podọ Basitọ olọn po aigba po tọn, podọ Ewọ kẹdẹ wẹ dona yin sinsẹ̀n. . . . Sinsẹ̀n-bibasi po devizọnwiwa na [boṣiọ lẹ] po, dile e yin gbigbẹdai . . . to Owe Wiwe mẹ do, mí dona gbẹdai, yin e mayin mọ mí sọgan wọnji, podọ kakati ni yin Mẹdatọ po Basitọ po, nọ sẹ̀n sinmẹ lẹ, po yẹdide po, gọna nudida”—Owalọ lẹ 17:29.

Dile etlẹ yindọ Lucaris ma penugo nado tunwun whẹho nuṣiwa tọn lẹpo go to gigọ́mẹ to ojlẹ zinvlu gbigbọmẹ tọn he mẹ e to gbẹnọ te go, a e dovivẹnu he jẹna pipà nado hẹn Biblu yin aṣẹpipa lọ do sinsẹ̀n-nuplọnmẹ ṣọṣi tọn ji podọ nado plọnnu gbẹtọ lẹ gando nuplọnmẹ etọn lẹ go.

To afọdopolọji to owe Confession tọn lọ didetọn godo, agbówhẹn yọyọ nukundiọsọmẹ tọn lẹ fọ́n sọta Lucaris. To 1633, Cyril Contari, yèdọ togán todaho Beroea tọn (heyin Aleppo todin), heyin kẹntọ mẹdetiti Lucaris tọn bo yin godonọna gbọn Jésuite lẹ dali, tẹnpọn nado họ̀ ogántẹn biṣọpu-gán tọn sọn Ottoman lẹ dè. Ṣigba, tito lọ gboawupo to whenuena Contari ma penugo nado suahọ lọ. Lucaris hẹn ogántẹn lọ gọ̀. To owhe he bọdego mẹ Athanasius Thessalonique tọn sú fataka-kuẹ 60 000 na ogántẹn lọ. Lucaris yin didesẹ whladopo dogọ. Ṣigba to osun dopo gblamẹ e yin oylọbasina bosọ yin hinhẹngọ do otẹn etọn mẹ. To ojlẹ lọ mẹ Cyril Contari ko mọ fataka-kuẹ 50 000 etọn. To ojlẹ ehe mẹ Lucaris yin yinyan dogbé yì Rhodes. To osun ṣidopo godo, họntọn etọn lẹ penugo nado wleawuna hinhẹngọ dotẹnmẹ etọn.

Ṣigba, to 1638 Jésuite lẹ po Orthodoxe he kọngbedopọ lẹ po sawhẹdokọna Lucaris taidi mẹhe jlo nado hò Ahọluigba Ottoman tọn yí. To ojlẹ ehe mẹ ahọlu lọ degbè dọ e ni yin hùhù. Lucaris yin wiwle, podọ to 27 juillet 1638, ewọ yin zizedo tọjihun pẹvi de mẹ taidi mẹhe yè jlo na yàn-dogbé de. To madẹnmẹ dile tọjihun lọ tọ ohù ji, e yin kọslona hù. Agbasa etọn yin dìdì sẹpọ otọ̀ tó, enẹgodo yin hinhọ̀n bosọ yin zizedlan do ohù mẹ. E yin mimọ gbọn whèhutọ lẹ dali podọ to godo mẹ yin dìdì gbọn họntọn etọn lẹ dali.

Nuplọnmẹ lẹ na Míwlẹ

“E ma dona yin nukunpẹvi yí do pọ́n dọ to yanwle tangan [Lucaris] tọn lẹ mẹ wẹ nado hẹn obá wepinplọn nukọntọ sinsẹ̀n etọn tọn lẹ po lẹngbọpa lọ tọn po họnwun bosọ yiaga, ehe to owhe kanweko fọtọ̀n-nukundopotọ po bẹjẹeji fọtọ̀n-nukunawetọ tọn po mẹ ko yidò tlala,” wẹ weyọnẹntọ dopo dọ. Aliglọnnamẹnu susu lẹ glọnalina Lucaris nado jẹ yanwle etọn kọ̀n. E yin didesẹ sọn ofìn biṣọpu-gán tọn ji whla atọ́n. Owhe gbàn-nukunẹnẹ to okú etọn godo, pipli anademẹ ṣọṣi tọn de to Jelusalẹm gblewhẹdo nuyise etọn lẹ taidi dehe jẹagọ mlẹnmlẹn lẹ. Yé lá dọ Owe-wiwe lẹ “dona yin hihia, e mayin gbọn mẹdepope dali poun gba, ṣigba gbọn mẹhe nọ dindona onú sisosiso gbigbọ tọn lẹ kẹdẹ dali to whenuena yè ko basi dodinnanu gbesisọ tọn lẹ godo”—enẹwẹ yin, sinsẹ̀ngán weyọnẹntọ lẹ kẹdẹ.

Whladopo dogọ, pipli he to gandu do ṣọṣi lọ lẹ ji gbidikọna vivẹnudido lẹ nado hẹn Ohó Jiwheyẹwhe tọn tin-to-aimẹ na lẹngbọpa yetọn. Yé gbọn danuwiwa dali bọnù-dona ogbè de he dlẹnalọdo nuṣiwa heyin nuyise he ma sọgbe hẹ Biblu tọn yetọn lẹ. Yé sọawuhia nado tin to kẹntọ ylankan mẹdekannujẹ sinsẹ̀n tọn po nugbo po tọn lẹ mẹ. E blawu dọ, ehe yin walọyizan de ehe to aliho voovo lẹ mẹ lùntọ́n etlẹ yin biọ azán mítọn mẹ. Nuflinmẹ mẹhẹn-lẹnnupọn tọn de wẹ e yin gando nuhe nọ jọ to whenuena mẹgbeyinyan oklọ tọn heyin finfọndote gbọn nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ dali jẹagọdo mẹdekannujẹ linlẹn po hodidọ tọn po.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Blurb to weda 29]

Lucaris dovivẹnu he jẹna pipà nado hẹn Biblu yin aṣẹpipa lọ to sinsẹ̀n-nuplọnmẹ ṣọṣi tọn mẹ podọ nado plọn gbẹtọ lẹ gando nuplọnmẹ etọn lẹ go

[Apotin/Yẹdide to weda 28]

Lucaris po Codex Alexandrinus Po

Dopo to nuhọakuẹ lẹ mẹ he yin Wesẹdotẹn Grande-Bretagne tọn wẹ Codex Alexandrinus, yèdọ alọnuwe Biblu tọn heyin owhe kanweko-atọ́ntọ W.M. tọn de. Na yọnbasi Biblu tọn etọn lẹ, 773 wẹ ko yin hihọ́-basina.

To whenuena e yindọ Lucaris wẹ yin biṣọpu-gán Alexandrie, Egipti tọn, e tindo bẹplidopọ daho owe lẹ tọn. To whenuena e lẹzun biṣọpu-gán to Constantinople, e yí Codex Alexandrinus lọ hẹn. To 1624 e na ẹn afọzedaitọ Grande-Bretagne tọn to Turquie taidi nunina de na Ahọlu Glẹnsi tọn Jacques I. E yin yiyina mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn, Charles I, to owhe atọ̀n godo.

To 1757 Wesẹdotẹn Họ̀nmẹ Ahọlu tọn yin nina akọta Grande-Bretagne tọn, podọ Codex dagbe ehe todin yin didohia to Agbà John Ritblat tọn ji to Wesẹdotẹn yọyọ Grande-Bretagne tọn mẹ.

[Asisa Yẹdide Tọn]

Gewerbehalle, Bladopọ 10

Sọn The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909 tọn mẹ

[Asisa Yẹdide tọn to weda 26]

Bib. Publ. Univ. de Genève