Be Biblu Bẹ Wekun He Tindo Zẹẹmẹ He Whlá lẹ Hẹn Wẹ Ya?

TO NUDI owhe awe godo he Togán Islaeli tọn Yitzhak Rabin yin hùhù to 1995, linlin-kàntọ dopo sọalọakọ́n dọ po alọgọ azọ́n nuyọnẹn wintinwintin zomọ nudọnamẹ-sẹdo tọn po, emi ko mọ dọdai nujijọ enẹ tọn heyin whiwhla do owe dowhenu nukinkan Biblu Heblu tọn mẹ. Linlin-kàntọ lọ, Michael Drosnin wlan dọ emi ko tẹnpọn nado na avase togán lọ na nuhe hugan owhe dopo jẹnukọnna nuyiwa mẹhuhu lọ tọn ṣigba yin to ovọ́ mẹ.

Owe po hosọ devo lẹ po ko to yinyin zinzinjẹgbonu todin he to didọ dọ wekun he tindo zẹẹmẹ he whlá ehelẹ wleawuna kunnudenu mlẹnmlẹn dọ Biblu yin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali. Be wekun he tindo zẹẹmẹ mọnkọtọn de tin ya? Be wekun he tindo zẹẹmẹ he whlá de dona yin dodonu lọ na yiyise dọ Biblu yin gbigbọdo sọn Jiwheyẹwhe dè wẹ ya?

Be Linlẹn Yọyọ de Wẹ Ya?

Linlẹn wekun he tindo zẹẹmẹ he whlá de tọn to Biblu mẹ mayin onú yọyọ gba. E yin linlẹn titengbe de to Cabala mẹ, kavi to yise otangblo Juvi lẹ tọn mẹ. Sọgbe hẹ mẹplọntọ Cabala tọn lẹ, zẹẹmẹ dodonu nukinkan Biblu tọn lẹ ma yin zẹẹmẹ nugbo etọn gba. Yé yise dọ Jiwheyẹwhe yí wekun dopodopo heyin owe Biblu Heblu tọn lẹ tọn zan taidi yẹhiadonu lẹ, ehe to whenuena e yin nukunnumọjẹemẹ ganji nọ do nugbo he yiaga de hia. To pọndohlan yetọn mẹ, wekun Heblu tọn dopodopo po otẹn etọn po to nukinkan Biblu tọn mẹ yin tito gbọn Jiwheyẹwhe dali po lẹndai tangan de po to ayiha mẹ.

Sọgbe hẹ Jeffrey Satinover, dodinnanutọ wekun he tindo zẹẹmẹ Biblu tọn lẹ tọn de, Juvi he yise to otangblo ehe mẹ lẹ yise dọ wekun Heblu tọn heyin yiyizan nado basi kandai linlin nudida tọn to Gẹnẹsisi mẹ lẹ tindo huhlọn dabla he sẹhundaga. E wlan dọmọ: “To kleun mẹ, Gẹnẹsisi mayin zẹẹmẹ nujijọ lẹ tọn poun gba; e yin azọ́nwanu taun nuyiwa nudida lọsu titi tọn, yèdọ yẹdide de to ayiha Jiwheyẹwhe tọn mẹ heyin hinhẹn sọawuhia to wunmẹ agbasa tọn mẹ.”

Labbi mẹplọntọ Cabala owhe kanweko 13tọ tọn de, yèdọ Bachya ben Asher heyin Saragossa, Espagne tọn, wlan gando nudọnamẹ heyin whiwhla delẹ go heyin didehia hlan ẹn gbọn hihia wekun 42tọ lẹpo to weda Gẹnẹsisi tọn de mẹ dali. Aliho nuwiwa tọn ehe heyin wekun lẹ didasa sọgbe hẹ tito debọdo-dego tangan de tọn to vivẹnudido mẹ nado mọ owẹ̀n he whlá lẹ wẹ yin dodonu lọ na linlẹn wekun Biblu tọn he tindo zẹẹmẹ egbezangbe tọn lẹ.

 Zomọ Nudọnamẹ-Sẹdo Tọn lẹ “Hùngona” Wekun He Tindo Zẹẹmẹ Lẹ

Jẹnukọnna ojlẹ zomọ nudọnamẹ-sẹdo tọn, nugopipe gbẹtọ tọn nado gbadopọnna owe Biblu tọn lẹ to aliho ehe mẹ tindo dogbó. Ṣigba, to août 1994, linlinnamẹwe lọ Statistical Science zin hosọ de jẹgbonu to ehe mẹ Eliyahu Rips heyin mẹplọntọ wehọmẹ Alavọ Jelusalẹm Heblu tọn po dodinnanutọ hatọ etọn lẹ po basi alọsọakọ́n mẹhẹnjọsi tọn delẹ. Yé basi zẹẹmẹ dọ gbọn dide nùvo he tin to wekun lẹ ṣẹnṣẹn lẹpo sẹ̀ po yíyí tito tangan didasa wekun lẹ tọn he sọzẹn zan to wekun lẹ ṣẹnṣẹn to nukinkan Heblu tọn lẹ heyin Gẹnẹsisi tọn mẹ dali, yé ko mọ yinkọ labbi diyin 34 lẹ tọn heyin whiwhla do wekun lọ lẹ ṣẹnṣẹn, gọna nudọnamẹ devo lẹ, taidi jijizan po kukuzan yetọn lẹ po, sẹpọ yinkọ yetọn lẹ pẹkipẹki. a To nutẹnpọn pludopludo godo, dodinnanutọ lọ lẹ zin tadona yetọn jẹgbonu dọ nudọnamẹ heyin whiwhla to Gẹnẹsisi mẹ zẹ̀ yọnbasi sọha nulinlẹn tọn heyin kosọdudu tọn go—heyin kunnudenu nudọnamẹ gbọdo heyin dide sọn ojlo mẹ wá bo yin whiwhla do wunmẹ wekun he tindo zẹẹmẹ lẹ tọn mẹ to Gẹnẹsisi mẹ to owhe fọtọ́n susu lẹ die wayi.

Linlin-kàntọ Drosnin basi nutẹnpọn edetiti tọn lẹ, sinai do aliho nuwiwa ehe tọn ji, bo to nudọnamẹ he whlá lẹ dín to owe atọ́n tintan Biblu Heblu tọn tọn mẹ. Sọgbe hẹ Drosnin, e mọ oyín lọ Yitzhak Rabin yin kinkàn do nukinkan Biblu tọn lẹ mẹ gbọn tito wekun debọdo-dego 4 772 tọn lẹpo mẹ dali. Po owe Biblu tọn heyin titodohukanji to hukan wekun 4 772 dopodopo mẹ po, e mọ dọ oyín Rabin tọn (yin hihia sọn aga wá odò) yin gbigbò gbọn ohù de (Deutelonomi 4:42, he gbopla de dali) he Drosnin basi lẹdogbedevomẹ etọn taidi “hlọnhùtọ he na hù-hlọ̀n.”

Deutelonomi 4:42 na taun tọn dọho gando mẹhutọ de he ko hùmẹ to mayọnẹn mẹ go. Gbọnmọ dali, mẹsusu ko mọhodọ do linlẹn mẹdetiti tọn Drosnin tọn go, bo sọalọakọ́n dọ aliho nuwiwa tọn etọn he mayin lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ sọgan yin yiyizan nado dín nudọnamẹ mọnkọtọn lẹ to wefọ depope mẹ. Ṣigba Drosnin tẹkudo linlẹn etọn ji, bo de avùnnukundiọsọmẹ ehe tọ́n dọmọ: “To whenuena homọdọdomẹgotọ ṣie lẹ mọ nudọnamẹ de gando hùhù Togán de tọn go heyin whiwhla do [owe lọ] Moby Dick mẹ, yẹn na yí yé sè.”

Be Kunnudenu Gbọdo-Yinyin Tọn Wẹ Ya?

Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Brendan McKay, he nọ wazọ́n to Azọ́nwatẹn Zomọ Nudọnamẹ-sẹdo Lẹnunnuyọnẹn tọn to Wehọmẹ alavọ Akọta Australie tọn mẹ, doafọna avùnnukundiọsọmẹ Drosnin tọn bosọ basi dodinnanu he gbloada zomọ nudọnamẹ-sẹdo tọn lẹ to owe Glẹnsigbe Moby Dick tọn blebu mẹ. b To yíyí aliho nuwiwa tọn dopolọ he Drosni basi zẹẹmẹ etọn zan mẹ, McKay sọalọakọ́n dọ emi mọ “dọdai lẹ” gando hùhù Indira Gandhi, Martin Luther King, Jr., John F. Kennedy, Abraham Lincoln, po mẹdevo lẹ tọn po go. Sọgbe hẹ McKay, e mọ dọ Moby Dick lọsu “dọ dọdai” hùhù Yitzhak Rabin tọn ga.

To gigọwa owe Heblu tọn heyin Gẹnẹsisi tọn ji, Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn McKay po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po ko sọ diọavunnukunsọ kọdetọn dodinnanu Rips po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po tọn. Homọdọdonugo lọ wẹ yindọ kọdetọn lọ tindo kanṣiṣa vude hẹ owẹ̀n gbọdo whiwhla de hugan hẹ aliho nuwiwa tọn po linlẹn dodinnanutọ lẹ tọn po—yèdọ gbesisọ dodonu lọ tọn yin bibasi sinai do wuntuntun dodinnanutọ lọ lẹ tọn ji. Nudindọn weyọnẹntọ lẹ tọn do nuagokun ehe ji zindonukọn.

Whẹho devo fọndote to whenuena alọsọakọ́n lẹ yin bibasi dọ owẹ̀n heyin whiwhla mọnkọtọn lẹ yin whiwhla sọn ojlo mẹ wá do owe “dodonu” kavi “dowhenu” Heblu tọn mẹ. Rips po dodinnanutọ hatọ etọn lẹ po dọ dọ yé basi dodinnanu yetọn po “owe he ma nọ diọ, Gẹnẹsisi tọn heyin alọkẹyi gbayipe” lọ po. Drosnin wlan dọmọ: “Biblu lẹpo to ogbè Heblu dowhenu tọn lọ mẹ he tin todin yin wekun dopolọ he sọgbe lẹ.” Ṣigba be ehe wẹ yin whẹho lọ ya? Kakati nido yin owe “he ma nọ diọ” de, vọkan voovo Biblu Heblu tọn nọ yin yiyizan to egbehe, sinai do alọnuwe hohowhenu tọn voovo lẹ ji. Dile etlẹ yindọ owẹ̀n Biblu tọn ma nọ diọ, dopodopo alọnuwe lọ lẹ tọn ma yin wekun dopolọ lẹ jẹdo gba.

Lẹdogbedevomẹ susu lẹ to egbehe yin zize sinai do Codex Leningrad tọn ji—yèdọ alọnuwe blebu Heblu Massorétique tọn he ko dohó hugan lọ—heyin vivọkan to nudi owhe 1 000 W.M. Ṣigba Rips po Drosnin po yí owe he gbọnvo de zan, he nọ yin yiylọdọ Koren. Shlomo Sternberg, heyin labbi Orthodoxe  tọn de bosọ yin azọ́nyọnẹntọ nulinlẹn tọn to Wehọmẹ alavọ Harvard tọn mẹ, basi zẹẹmẹ dọ Codex Leningrad tọn “gbọnvo na vọkan Koren tọn heyin yiyizan gbọn Drosnin dali na wekun 41 to Deutelonomi kẹdẹ mẹ.” Owe-hihá Ohù Kúkú tọn bẹ adà owe Biblu tọn lẹ heyin vivọkan hugan owhe 2 000 wayi hẹn. Wekun-yiylọ lọ to owe-hihá ehelẹ mẹ nọ saba gbọnvo tlala na owe godo tọn Massorétique tọn lẹ. To owe-hihá delẹ mẹ, wekun tangan delẹ yin yiyidogọ taun nado basi dohia nudidọ wekun asi lẹ tọn, to whenuena e yindọ nọtẹn wekun asi lẹ tọn ma ko yin didetọn to whenẹnu. To owe-hihá devo lẹ mẹ, wekun vude wẹ yin yiyizan. Nuyijlẹdonugo de to alọnuwe Biblu tọn he tin-to-aimẹ lẹpo ṣẹnṣẹn dohia dọ zẹẹmẹ owe Biblu tọn ma ko diọ gba. Ṣogan, e sọ dohia hezeheze dọ wekun yiylọ po sọha wekun lẹ tọn po gbọnvo sọn alọnuwe de mẹ jẹ devo mẹ.

Dindin nuhe yin yiylọdọ owẹ̀n whiwhlá de sinai mlẹnmlẹn do alọnuwe he ma nọ diọ de ji. Didiọ wekun dopo tọn na sọtadona hodidọ debọdo-dego lọ mlẹnmlẹn—po wẹndomẹ lọ po eyin ode tin. Jiwheyẹwhe ko basi hihọ́na owẹ̀n etọn gbọn Biblu gblamẹ. Ṣigba e ma ko basi hihọ́na gbesisọ-yinyin wekun dopodopo tọn gba, taidi dọ ewọ yin ahunmẹduna po whẹho flinflin mọnkọtọn lẹ po taidi didiọ wekun yiylọ lẹ tọn to owhe kanweko lẹ gblamẹ. Be ehe ma dohia dọ e ma ko sẹ̀ owẹ̀n whiwhla de do to Biblu mẹ ya?—Isaia 40:8; 1 Pita 1:24, 25.

Be Mí Tindo Nuhudo Wekun He Tindo Zẹẹmẹ He Whlá to Biblu mẹ Tọn Wẹ Ya?

Apọsteli Paulu wlan hezeheze dọ “Owe-wiwe lẹpo gbingbọ́n sọn Jiwheyẹwhe mẹ yin alenọ ga na mẹpinplọn, na wọhẹmẹ, na anademẹ, na nuplọnmẹ he tin to dodo mẹ: na Jiwheyẹwhe gbẹtọ nido pegan, he yè hẹn sọgbe mlẹnmlẹn hlan azọ́n dagbe lẹpo.” (2 Timoti 3:16, 17) Owẹ̀n he họnwun bosọ yin tlọlọ tọn he tin to Biblu mẹ ma sinyẹnawu gbau nado yin nukunnumọjẹemẹ kavi yin yiyizan gba, ṣigba mẹsusu dè nado gbẹ́ ẹ dai. (Deutelonomi 30:11-14) Dọdai lọ lẹ he yin zizedonukọnnamẹ to aliho he họnwun mẹ to Biblu mẹ na dodonu he lodo de nado yise to gbọdo-yinyin etọn mẹ. c To ma taidi wekun he tindo zẹẹmẹ he whlá lẹ, dọdai Biblu tọn lẹ ma ganjẹ nuyọnẹn mẹdopodopo tọn go gba, podọ yé ma ‘wá sọn tadena mẹdetiti tọn mẹ gba.’—2 Pita 1:19-21.

Apọsteli Pita wlan dọ “míwlẹ ma to otàn vọnu he yè yí nuyọnẹn flinflin do doai hodo gba, whenuena mí to huhlọn po gigọwa Jesu Klisti Oklunọ mítọn tọn po hẹn zun yinyọnẹn hlan mì, ṣigba míwlẹ yí nukun mítọn titi do mọ gigodaho etọn.” (2 Pita 1:16) Linlẹn wekun he tindo zẹẹmẹ he whlá Biblu tọn de wá sọn otangblo Juvi lẹ tọn mẹ, bo basi yizan “nuyọnẹn flinflin” tọn he dozinvlu bosọ sọtadona zẹẹmẹ he họnwun hezeheze owe gbọdo Biblu tọn. Owe-wiwe Heblu tọn lẹ lọsu jẹagọdo linlẹn otangblo tọn mọnkọtọn mlẹnmlẹn.—Deutelonomi 13:1-5; 18:9-13.

Lehe mí yin ayajẹnọ do sọ nado tindo owẹ̀n he họnwun bosọ plọnnumẹ Biblu tọn, he sọgan gọalọna mí nado yọ́n Jiwheyẹwhe! Ehe pọnte tlala hugan tintẹnpọn nado plọnnu gando Mẹdatọ mítọn go gbọn dindin owẹ̀n he whlá lẹ dali he yin nudetọn tadena mẹdetiti tọn lẹ po linlin tamẹ tọn heyin godonọna gbọn zomọ nudọnamẹ-sẹdo tọn po dali.—Matiu 7:24, 25.

[Nudọnamẹ Odò Tọn Lẹ]