Owe Wẹndagbe Tọn lẹ—Whenuho Kavi Otàngblo?

LẸDO aihọn pé otàn Jesu Nazalẹti tọn—yèdọ sunnu jọja de he diọ whenuho gbẹtọvi tọn—ko lẹzun adà tangan ogbẹ́ tọn. Apadewhe wepinplọn he nọ yin pinplọn to wehọmẹ po gbonu wehọmẹ tọn po wẹ e yin. Mẹsusu nọ pọ́n owe Wẹndagbe tọn lẹ hlan nado yin asisa nugbo po oló ojlẹ dindẹn tọn lẹ po, taidi, “Gbọ hogbe mìtọn ni yín, Mọwẹ, mọwẹ; Lala, lala.” (Matiu 5:37) Na nugbo tọn, kandai owe Wẹndagbe tọn lẹ sọgan ko yin dodonu na nuplọnmẹ he mẹjitọ towe lẹ plọn we lẹ, vlavo yé yin Klistiani lẹ kavi lala.

Na hodotọ ahundoponọ livi susu Klisti tọn lẹ, owe Wẹndagbe tọn lẹ ko wleawuna zẹẹmẹ dawe lọ he yé ko to jijlo nado jiya bosọ kú do tamẹ na tọn. Owe Wẹndagbe tọn lẹ ko sọ wleawuna dodonu po mẹwhinwhàn po na adọgbigbo, akọ́ndonanu, yise, po todido po. To whelọnu lo, be hiẹ ma na yigbe dọ e dona biọ kunnudenu he ma sọgan yin didapana lẹ nado gbẹ́ kandai ehelẹ dai taidi otangblo tata de poun ya? To nulinlẹnpọn do nuyiwadomẹji susugege he kandai owe Wẹndagbe tọn lẹ ko tindo do linlẹn po walọyizan gbẹtọvi tọn po ji mẹ, be hiẹ ma na biọ kunnudenu dutomẹji lẹ eyin mẹde jlo nado tindo ayihaawe gando gbesisọnọ-yinyin yetọn go ya?

Mí basi oylọna we nado gbadopọnna kanbiọ mẹhẹn-lẹnnupọn tọn sọha delẹ gando owe Wẹndagbe tọn lẹ go. Pọ́n nuhe nuplọntọ owe Wẹndagbe tọn delẹ lẹn gando whẹho ehelẹ go na dewe, dile etlẹ yindọ delẹ to yé mẹ ma yigbe nado yin Klistiani. Enẹgodo hiẹ sọgan wá tadona he sinai do nuyọnẹn ji towe titi lẹ kọ̀n.

KANBIỌ HE DONA YIN DOGBAPỌNNA LẸ

◆ Be owe Wẹndagbe tọn lẹ sọgan ko yin nudetọn azọ́nyinyọnẹn taun tọn de wẹ ya?

Robert Funk, mẹhe ze Opli Nupinplọn gando Jesu go tọn dai, dọmọ: “Matiu, Malku, Luku po Johanu po ‘ze Mẹssia lọ donukọnnamẹ’ nado hẹn ẹn sọgbe hẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Klistiani tọn he wá aimẹ to okú Jesu tọn godo.” Ṣigba, dile owe Wẹndagbe tọn lẹ to yinyin kinkàn, susu mẹhe ko sè hodidọ Jesu tọn lẹ, he doayi nuwiwa etọn lẹ go, bo ko sọ mọ ẹn to fọnsọnku etọn godo lẹ gbẹsọ tin to ogbẹ̀. Yé ma sawhẹ wunmẹ mẹhodu tọn depope dokọna Wẹndagbe kàntọ lẹ gba.

Lẹnnupọndo okú po fọnsọnku Klisti tọn po ji. E mayin dọ owe Wẹndagbe tọn lẹ bẹ linlin he go yè sọgan ganjẹ lẹ hẹn na nuhe dù okú po fọnsọnku Jesu tọn po kẹdẹ wẹ gba ṣigba mọwẹ wekanhlanmẹ owe osẹ́n tọn tintan apọsteli Paulu tọn hlan Klistiani lẹ to Kọlinti hohowhenu tọn mẹ lọsu wà do ga. E wlan dọmọ: “Jẹnukọnna popo ehe yẹn ko mọyi ga wẹ ehe yẹn yí na mì, le Klisti kú na ylando mítọn lẹ kẹdẹdile Owe-wiwe lẹ dọ do; podọ yè di i, podọ e sọ tite to azán atọ̀ntọ gbè kẹdẹdile Owe-wiwe lẹ dọ do: podọ yè mọ ẹn to Kefa dè, podọ whenẹnu to omẹ wiawe lẹ dè: enẹgodo yè mọ ẹn to mẹmẹsunnu he lán to fowekanweko ji lẹ dè whladopo; susu mẹhe tọn pò jẹ dinvie, ṣigba vude ko mlọnai damlọn. To enẹgodo yè mọ ẹn to Jakobu dè; podọ whenẹnu to apọsteli lẹpo dè. To godo yé omẹ popo tọn, yè mọ ẹn to yẹn dè ga, di to omẹ he yè ji jẹnukọnna ojlẹ etọn de.” (1 Kọlintinu lẹ 15:3-8) Kunnudetọ yí nukun do mọ mọnkọtọn lẹ tindo whẹwhinwhẹ́n whenuho tọn lẹ gando gbẹzan Jesu tọn go.

Gbigbọ heyin awuwlena gbọn homọdọdomẹgotọ egbezangbe tọn lẹ dali mayin mimọ to Owe Wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ mẹ gba. Kakatimọ, e sọawuhia to wekinkan owhe kanweko awetọ W.M. lẹ mẹ. Enẹwutu zẹẹmẹ homẹbibiọ tọn delẹ he ma sọgbe hẹ Owe-wiwe gando Klisti go yin awuwlena to whenuena atẹṣiṣi sọn sinsẹ̀n nugbo Klistiani tọn mẹ jẹ finfọndote ji to  lẹdo he jẹla na agun apọsteli lẹ tọn mẹ.—Owalọ lẹ 20:28-30.

◆ Be owe Wẹndagbe tọn lẹ sọgan yin Otàngblo wẹ ya?

Wekantọ po homọdọdonugotọ po C. S. Lewis mọ ẹn taidi nuhe sinyẹnawu nado pọ́n owe Wẹndagbe tọn lẹ hlan taidi otangblo tata. “Taidi whenuho-kàntọ nukundeji de yẹn yin dududeji mlẹnmlẹn dọ nudepope he owe Wẹndagbe tọn lẹ yin, yé mayin otangblo gba,” wẹ e wlan. “Yé ma tindo azọ́nyinyọnẹn tamẹlẹnpọn tọn sọmọ nado yin otangblo gba. . . . Mí ma yọ́n suhugan gbẹzan Jesu tọn gba, podọ mẹdepope he to awuwlena otangblo de ma na dike enẹ ni yin mọ gba.” Ojlofọndotenamẹnu wẹ e sọ yin ga dọ dile whenuho-kàntọ H. G. Wells ma tlẹ sọalọakọ́n nado yin Klistiani de do, e yigbe dọmọ: “[Wẹndagbe kàntọ] ẹnẹ lẹpo kọngbedopọ to yẹdenanu gbẹtọ-yinyin tangan de tọn nina mí mẹ; yé bẹ mẹhẹndeji nugbo tọn de hẹn.”

Lẹnnupọndo nujijọ de he wá aimẹ to whenuena Jesu heyin finfọnsọnku lọ sọawuhia devi etọn lẹ ji. E yọnbasi dọ otangblo kàntọ dagbe de na ko hẹn Jesu nado basi kọlilẹ wá ayidego tọn de, na hodidọ titengbe de, kavi nado yin lilẹdo pé to hinhọ́n po yẹyi po mẹ. Kakatimọ, Wẹndagbe kàntọ lẹ basi zẹẹmẹ etọn taidi mẹde he ṣite to devi etọn lẹ nukọn poun. Podọ to enẹgodo e kanse dọmọ: “Yọpọ emi, mì tindo nude nado dù?” (Johanu 21:5) Weyọnẹntọ Gregg Easterbrook dotana dọmọ: “Zẹẹmẹ gigọ́ wunmẹ he nọ do kandai nujọnu tọn de hia wẹ ehelẹ yin, e mayin dehe nọ wleawuna otangblo gba.”

Whẹsadokọnamẹ lọ dọ owe Wẹndagbe tọn lẹ yin otangblo sọ tindo onú nado yiwà hẹ aliho mẹpinplọn hẹngogonọ labbi lẹ tọn he to yinyin yiyizan gbayipe to ojlẹ he mẹ Wẹndagbe lẹ yin kinkàn te mẹ. Aliho mẹpinplọn tọn lọ tin to kọndopọ pẹkipẹki mẹ hẹ nupinplọn do tamẹ—yèdọ nuyiwa nuplọndo tamẹ tọn he nọ basi yizan aṣa nuyiwa tọn kavi dọvọdọ. Ehe nọgodona zẹẹmẹ he sọgbe bosọ yin sọwhiwhe tọn hodidọ po azọ́n Jesu tọn lẹ po tọn bo jẹagọdo didetọn adà whanpẹnọ lẹ tọn.

◆ Eyin owe Wẹndagbe tọn lẹ yin otangblo, be yé sọgan ko yin bibẹplidopọ po awuyiya po sọmọ to okú Jesu tọn godo ya?

Sọgbe hẹ kunnudenu he tin-to-aimẹ lẹ, owe Wẹndagbe tọn lẹ yin kinkàn to owhe 41 po 98 W.M. po gblamẹ. Jesu kú to owhe 33 W.M. mẹ. Ehe zẹẹmẹdo dọ kandai gbẹzan etọn tọn lẹ yin bibẹpli to ojlẹ he whègli taun de gblamẹ to whenuena lizọnyizọn etọn ko wá vivọnu godo. Ehe ze aliglọnnamẹnu titengbe de dote na nudindọn lọ dọ zẹẹmẹ bibasi owe Wẹndagbe tọn lẹ yin otangblo de poun. Nuhudo tin na ojlẹ na otangblo lẹ nido wleawu. Yí, taidi apajlẹ, Iliade po Odyssée po heyin kinkàn gbọn Homère ohó milomilo-kàntọ hohowhenu Glẹki tọn dali. Mẹdelẹ yise dọ nukinkan ohó milomilo otangblo tọn awe enẹlẹ wleawu bosọ yin hinhẹn lodo to nuhe hugan owhe kanweko lẹ gblamẹ. Etẹwẹ dogbọn owe Wẹndagbe tọn lẹ dali?

To owe etọn Caesar and Christ mẹ, whenuho-kàntọ Will Durant wlan dọmọ: “Dọ sunnu paa vude poun delẹ na ko wleawuna gbẹtọ huhlọnnọ he dọnmẹdogo, he klohu bosọ tindo nujinọtedo walọdagbe yiaga tọn he sọ tindo pọndohlan sẹhundaga mẹmẹsunnu-yinyin tọn, to whẹndo dopo mẹ na yin azọ́njiawu he dabla hugan devo depope he yin kinkàndai to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ. To owhe kanweko awe Tlintlindo Dindin kandai Biblu tọn lẹ do whenuho gbẹzan, walọyizan, po mẹpinplọn Klisti tọn ji po godo, nuwiwa lẹnpọn dagbe tọn he họnwun, bosọ wleawuna adà awuvivinamẹ tọn hugan to whenuho gbẹtọ Whèyihọ-waji tọn lẹ mẹ gbẹsọ tin.”

◆ Be owe Wẹndagbe tọn lẹ yin vivọ kàn to godo mẹ nado sọgbe hẹ nuhudo Klistiani fliflimẹ lẹ tọn wẹ ya?

Homọdọdonugotọ delẹ dọnnu dọ aliho nuyiwa Klistiani fliflimẹ tọn lẹ hẹn Wẹndagbe kàntọ lẹ nado vọ́ otàn Jesu tọn kàn kavi yidogọ na ẹn. Ṣigba, owe Wẹndagbe tọn lẹ pinplọn kitokito dohia dọ adàdiọnanu mọnkọtọn depope ma wá aimẹ gba. Eyin kandai Wẹndagbe tọn he gando Jesu go lẹ yin didiọ taidi kọdetọn wlẹnwin Klistiani owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ tọn wẹ, naegbọn hodidọ agọ̀ lẹ gando Ju lẹ po Kosi lẹ po go gbẹsọ sọawuhia to nukinkan lọ mẹ?

Apajlẹ dopo yin mimọ to Matiu 6:5-7 mẹ, to fie yè yihodọ sọn ohó Jesu tọn mẹ te dọmọ: “Whenuena hiẹ to dẹ̀ho, a di yẹnuwatọ lẹ blo: na yé yiwanna nado ṣite do hodẹ̀ to sinagọgu mẹ, podọ to alihoklanji, nado yin mimọ na gbẹtọ lẹ wutu. Nugbo wẹ yẹn dọ hlan mì, Yé ko mọyi to gigọ́ mẹ alè yetọn.” E họnwun dọ, ehe yin whẹgbledomẹ de sọta nukọntọ sinsẹ̀n Juvi lẹ tọn lẹ. Jesu dọ yinukọn dogọ dọmọ: “Whenuena mì to dẹ̀ho, mì  zan dọvọdọ vọ́tọ di Kosi lẹ blo; na yé lẹndọ yè na sè yetọn na ohó susu didọ yetọn.” Gbọn hoyidọ sọn ohó Jesu tọn mẹ to aliho ehe mẹ dali, Wẹndagbe kàntọ lẹ ma to tintẹnpọn nado mọ godonọnamẹtọ lẹ yí gba. Yé to hodidọ heyin didọ gbọn Jesu Klisti dali na taun tọn lẹ wlan dai poun wẹ.

Lẹnnupọn do kandai owe Wẹndagbe tọn lẹ gando yọnnu he dla yọdo Jesu tọn pọ́n bosọ mọ dọ e ko jẹvọ́ lẹ ji ga. (Malku 16:1-8) Sọgbe hẹ Gregg Easterbrook, “to nuyọnẹn lẹdo Ṣẹnṣẹn Whèzẹtẹn hohowhenu tọn tọn mẹ, kunnudide gbọn yọnnu lẹ dali nọ yin pinpọnhlan taidi nuhe go yè ma sọgan ganjẹ mlẹnmlẹn: di dohia, kunnudetọ sunnu awe ko pé nado gblewhẹ ayọdide tọn do yọnnu de, to whenuena kunnudenu yọnnu de tọn ma sọgan gblewhẹdo sunnu de.” Na nugbo tọn, devi Jesu tọn lẹ lọsu titi ma yí yọnnu lọ lẹ sè gba! (Luku 24:11) Gbọnmọ dali e taidi nuhe ma yọnbasi dọ otàn mọnkọtọn de na ko yin awuwlena sọn ojlo mẹ.

Matin oló lẹ tọn to episteli lẹ mẹ podọ to owe Owalọ lẹ tọn mẹ yin kunnudenu dolido de dọ oló he tin to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ enẹlẹ mayin yíyí demẹ gbọn Klistiani fliflimẹ tọn lẹ dali gba ṣigba yin didọ gbọn Jesu lọsu titi dali. To yidogọmẹ, yíyí sọwhiwhe do jlẹ owe Wẹndagbe tọn lẹ do episteli lẹ go dohia dọ hodidọ Paulu tọn lẹ kavi enẹ heyin wekantọ Owe-wiwe Glẹki tọn devo lẹ tọn lẹ mayin vivọdọ bo yin yíyí na Jesu gbọn azọ́nyinyọnẹn dali gba. Eyin lẹdo Klistiani fliflimẹ tọn ko wà onú mọnkọtọn de wẹ, to whenẹnu mí dona donukun nado mọ e whè gbau delẹ to nuhe tin to episteli lẹ mẹ to kandai Wẹndagbe lẹ tọn mẹ. Ṣigba to whenuena mí ma mọ, mí sọgan wá tadona kọ̀n po jidide po dọ nuhe tin to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ yin jọnun bo sọgan yin jidedego.

◆ Etẹwẹ dogbọn nuhe taidi tasọnu he tin to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ dali?

Homọdọdonugotọ lẹ ko sọalọakọ́n sọn ojlẹ dindẹn lẹ die dọ owe Wẹndagbe tọn lẹ gọ́ na tasọnu lẹ. Whenuho-kàntọ Durant dín nado gbadopọnna kandai owe Wẹndagbe tọn lẹ sọn pọndohlan he gbọnvo mlẹnmlẹn de mẹ—yèdọ taidi nukinkan whenuho tọn lẹ. Dile etlẹ yindọ e dọ dọ nuhe taidi tasọnu lẹ tin to yé mẹ, e dotana dọmọ: “Tasọnu lọ lẹ yin nuhe whè taun [yèdọ zẹẹmẹ flinflin], he ma yin nujọnu sọmọ lẹ; to dandannu lẹ mẹ owe wẹndagbe tọn lẹ to blebu etọn mẹ kọngbedopọ to aliho sẹhundaga taun mẹ, bosọ wleawuna dohia Klisti tọn he tin to gbesisọ mẹ.”

Nuhe taidi tasọnu to kandai owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ nọ saba yin dididẹ po awubibọ po. Nado basi dohia: Matiu 8:5 dọ dọ “mẹkanwekowhangán de wá [Jesu dè], e to vẹvẹna ẹn” nado hẹnazọngbọna devi sunnu de. To Luku 7:3, mí hia dọ awhàngán lọ “do mẹho Ju lẹ tọn hlan [Jesu], bo vẹ̀ ẹ dọ, e nido wá, bo hẹn azọ̀n afanumẹ etọn tọn gbọ̀.” Awhàngán lọ do mẹho lẹ hlan taidi afọzedaitọ etọn lẹ. Matiu dọ dọ awhàngán lọ lọsu na ede vẹ̀ Jesu na dawe lọ basi obiọ etọn gbọn mẹho lọ lẹ gblamẹ, he yinuwa taidi hoyidọtọ etọn lẹ wutu. Ehe yin apajlẹ dopo poun he dohia dọ vogbingbọn heyin didọ nado tin to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ lẹ sọgan yin dididẹ.

Etẹwẹ dogbọn alọsọakọ́n tlintlindo dintọ kandai Biblu tọn lẹ  tọn dali dọ owe Wẹndagbe tọn lẹ ma jẹ nujinọtedo whenuho nujọnu tọn kọ̀n? Durant zindonukọn dọmọ: “To zohunhun nuhe yin dodinna mọ etọn lẹ mẹ Tlintlindo Dintọ kandai Biblu tọn lẹ tọn ko yí nuwhiwhlepọn he sinyẹn sọmọ de zan na gbesisọ-yinyin Alẹnu Yọyọ lọ tọn bọ gbọn yé lọsu lẹ dali sunnu nukundeji hohowhenu tọn susu lẹ—taidi apajlẹ, Hammurabi, David, Socrates—na lẹzun omẹ otangblo tọn lẹ poun. Mahopọnna nuvẹun lẹ po linlẹn agọ̀ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ wẹndagbe-kàntọ lẹ tọn lẹ po, yé basi kandai nujijọ susu lẹ tọn he nudetọntọ́ poun lẹ na ko ṣinyọnnudo—taidi agbàwhinwhlẹn apọsteli lẹ tọn na otẹn he yiaga lẹ to Ahọluduta lọ mẹ, hinhọnyi yetọn to wiwle Jesu tọn godo, mẹmimọ Pita tọn . . . Mẹdepope he to kandai ehelẹ hia ma sọgan tindo ayihaawe gando nujọnu-yinyin gbẹtọ-yinyin he tin to godo yetọn lẹ go gba.”

◆ Be sinsẹ̀n Klistiani egbezangbe tọn ze Jesu Wẹndagbe lẹ tọn donukọnnamẹ ya?

Opli Nupinplọn gando Jesu go tọn lọ ko lá dọ dodinnanu etọn lẹ do owe Wẹndagbe tọn lẹ ji “matin to anademẹ nukọntọ ṣọṣi tọn lẹ tọn glọ gba.” Ṣigba whenuho-kàntọ Wells yọnẹn dọ nùvo daho de tin to nuplọnmẹ Jesu tọn lẹ mẹ dile yé yin zizedonukọnnamẹ to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ po nuplọnmẹ Mẹylọhodotọklisti tọn po ṣẹnṣẹn. E wlan dọmọ: “Kunnudenu depope matin dọ apọsteli Jesu tọn lẹ sè dogbọn Atọ̀n-to-Dopomẹ dali pọ́n gba—yèdọ to aliho depope mẹ sọn ewọ dè . . . Mọjanwẹ [Jesu] ma dọ hogbe depope gando sinsẹ̀n-bibasi hlan onọ̀ etọn Malia go, to wunmẹ Isis, yèdọ Ahọsi olọn mẹ tọn do niyẹn. Onú lẹpo he tindo nuyiwa mẹpinplọn Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ to sinsẹ̀n-bibasi po yizan po mẹ, wẹ e gbẹ́ dai.” Enẹwutu, mẹde ma sọgan dọ nuhọakuẹ Wẹndagbe lẹ tọn to dodonu nuplọnmẹ Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ ji gba.

ETẸWẸ YIN TADONA TOWE?

To nulinlẹnpọn do nuagokun he wayi lẹ ji, etẹwẹ hiẹ lẹn? Be kunnudenu nujọnu tọn, dutomẹji tin dọ owe Wẹndagbe tọn lẹ yin otangblo  poun ya? Mẹsusu mọ kanbiọ po ayihaawe tintindo heyin finfọndote gando gbesisọ-yinyin owe Wẹndagbe tọn lẹ po go nado yin nuhe ma lodo bo masọ dutomẹji lẹ. Nado wleawuna linlẹn mẹdetiti tọn, hiẹ dona hia owe Wẹndagbe tọn lẹ po ayiha dagbe de po. (Owalọ lẹ 17:11) To whenuena hiẹ lẹnnupọndo tintin to kọndopọmẹ hẹ yedelẹ, nugbo-yinyin, po gbesisọ-yinyin he mẹ owe Wẹndagbe tọn lẹ ze gbẹtọ-yinyin Jesu tọn donukọnnamẹ po te ji, hiẹ na yọnẹn dọ kandai ehelẹ mayin bẹplidopọ otangblo lẹ tọn de na taun tọn gba. a

Eyin hiẹ yí sọwhiwhe do gbadopọnna Biblu bosọ yí ayinamẹ etọn lẹ do yizan mẹ, hiẹ na mọ lehe e sọgan diọ gbẹzan towe na dagbe do. (Johanu 6:68) Ehe yin nugbo taun gando hodidọ Jesu tọn lẹ heyin kinkàndai to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ go. Titengbe hugan, hiẹ sọgan plọnnu dogbọn sọgodo jiawu he tin to sẹdotẹnmẹ na gbẹtọvi tonusetọ lẹ dali sọn e mẹ.—Johanu 3:16; 17:3, 17.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Apotin to weda 7]

Kunnudenu Linlin He Sọgbe Nina Tọn

TO OWHE delẹ die wayi wekantọ po homọdọdo Biblu go tọ́ dai tọn Australie tọn de po yigbe dọmọ: “Na ojlẹ tintan to gbẹzan ṣie mẹ yẹn wà nuhe yin azọngban taun tintan linlin-kàntọ de tọn: yèdọ gbeje whẹwhinwhẹ́n ṣie lẹ pọ́n. . . . Podọ e hẹn mi jọsi, na nuhe yẹn to hihia [sọn kandai owe Wẹndagbe tọn lẹ] mẹ mayin otangblo de gba podọ e mayin nukinkan whenuho jọwamọ tọn de gba. Linlin nina de wẹ e yin. Kandai bibasi to aliho he yọnwhanpẹ hugan mẹ nujijọ he sẹhundaga lẹ tọn wẹ e yin. . . . Linlin nina tindo ohia vonọtaun de, podọ ohia enẹ tin to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ.”

Mọdopolọ, E. M. Blaiklock, yèdọ mẹplọntọ Otàn hohowhenu tọn lẹ to Wehọmẹ Alavọ Auckland tọn mẹ, dọnnu dọmọ: “Yẹn sọalọakọ́n nado yin whenuho-kàntọ de. Mẹdọnsẹpọ ṣie hlan Otàn hohowhenu tọn lẹ yin to whenuho-liho. Podọ yẹn sọgan hẹn we deji dọ kunnudenu gbẹzan tọn, okú, po fọnsọnku Klisti tọn po yin hinhẹn sọgbe taun hugan suhugan whẹwhinwhẹ́n whenuho hohowhenu tọn lẹ tọn.”

[Yẹdide Otò Tọn to weda 8, 9]

PHOENICIA

GALILI

Otọ̀ Jọdani Tọn

JUDÉ

[Yẹdide to weda 8]

“Kunnudenu gbẹzan tọn, hinhẹn sọgbe taun hugan suhugan okú, po fọnsọnku Klisti tọn po yin whẹwhinwhẹ́n whenuho hohowhenu tọn lẹ tọn.”—MẸPLỌNTỌ WEHỌMẸ DAHO TỌN E. M. BLAIKLOCK

[Asisa Yẹdide Tọn]

Background maps: Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.