Otàn Gbẹzan Tọn

“Yise He Ma Sọgan Whango Nankọtọn Die”!

DILE E YIN DIDỌ GBỌN HERBERT MÜLLER DALI

Osun kleun delẹ to whenuena awhànpa Hitler tọn yangbé Pays-Bas tọn godo, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin alọhẹndotena. Ojlẹ vude godo, yinkọ ṣie sọawuhia to todohukanji mẹhe Nazi to dindin hugan lẹ tọn mẹ, bọ yè to gbé ṣie yàn taidi kanlin de nkọtọn.

TO OJLẸ dopo mẹ, nuṣikọna mi sọn whiwhla po hinhọ̀n po mẹ sọmọ bọ yẹn dọna asi ṣie dọ etlẹ pọnte hugan nado yin wiwle gbọn awhànfuntọ lẹ dali. To whenẹnu wẹ hogbe ohàn de tọn lẹ wá ayiha ṣie mẹ dọmọ: “Yise he ma sọgan whango nankọtọn die, dile etlẹ yin kọgbidina gbọn kẹntọ lẹpo dali.” a Nulinlẹnpọndo ohàn enẹ ji hẹn huhlọn ṣie jẹyọyọ bosọ hẹn oflin mẹjitọ ṣie he tin to Allemagne lẹ tọn wá ayiha ṣie mẹ po azán he gbè họntọn ṣie lẹ jì ohàn ehe nado dọ e yì whedevonu na mi po. Be yẹn ni má delẹ to oflin ehelẹ mẹ hẹ mì wẹ ya?

Apajlẹ Mẹjitọ Ṣie lẹ Tọn

To whenuena yẹn yin jiji to 1913 to otò Copitz tọn mẹ to Allemagne, mẹjitọ ṣie lẹ yin hagbẹ Ṣọṣi Evéngelist tọn. b Owhe ṣinawe godo, to 1920, Papa tọ́nsọn ṣọṣi lọ mẹ. To 6 avril, e biọ Kirchenaustrittsbescheinigung (Nulila Ṣọṣi mẹ Tintọ́nsọn) tọn de. Ogán kandai-basitẹn tovi lẹ tọn to otò lọ mẹ zín dopo tọ́n. Ṣigba, to osẹ dopo godo Papa lẹkọyi wekantẹn lọ bo basi zẹẹmẹ dọ nulila mẹdidesẹ sọn ogbẹ́ mẹ tọn lọ ma bẹ oyín viyọnnu etọn tọn hẹn gba. Ogán lọ zín kandai awetọ de tọ́n he dọ dọ ṣọṣi lọ mẹ tintọ́nsọn sọ bẹ Martha Margaretha Müller hẹn ga. To ojlẹ enẹ mẹ, nọviyọnnu ṣie Margaretha to owhe dopo daa mẹvi yin. To whenuena e gando Jehovah sinsẹ̀n go, Papa ma nọ tindo pekọ to awugbopo mẹ gba!

To owhe enẹ dopolọ mẹ, mẹjitọ ṣie lẹ yin bibaptizi  gbọn Biblu Plọntọ lẹ dali, dile Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin yinyọnẹn do to whenẹnu. Papa pọ́n mí ovi lẹ go whẹ́n to aliho sinsinyẹn de mẹ, ṣigba nugbonọ-yinyin etọn hlan Jehovah hẹn ẹn bọawu na mí nado kẹalọyi anademẹ etọn. Nugbonọ-yinyin sọ whàn mẹjitọ ṣie lẹ nado basi vọjlado lẹ. Di dohia, ojlẹ de tin he mí mayin dotẹnmẹ na nado nọ daihun to gbonu to dimanche lẹ. Ṣigba, to dimanche dopo to 1925, mẹjitọ mítọn lẹ dọna mí dọ mí na tọ́n na sadidi de. Mí hẹn jlonú delẹ bosọ tindo ojlẹ awuvivi tọn—diọdo nankọtọn die sọn yinyin ginglọndo họmẹ na azán lọ lẹpo mẹ! Papa dọ dọ emi ko plọn nuagokun delẹ to plidopọ agọe tọn de ji he ko vọ́ pọndohlan emitọn gando nuwiwa dimanche tọn lẹ go jlado. To ojlẹ devo lẹ mẹ, e sọ do ojlo tintindo dopolọ nado basi vọjlado hia.

Dile etlẹ yindọ agbasalilo mẹjitọ ṣie lẹ tọn ma tlẹ yọ́n sọmọ, yé ma doalọtena azọ́n yẹwhehodidọ tọn gba. Di apajlẹ, nado má alọnuwe pẹvi lọ Acte d’accusation contre le clergé, mí dó pínpàn to whèjai dopo hẹ hagbẹ agun lọ tọn lẹ bosọ zìn gbejizọnlin yì otò Regensburg tọn mẹ, kilomẹtlu 300 delẹ do Dresden. To wunkẹngbe, mí má alọnuwe pẹvi lọ lẹ gbọn otò lọ blebu mẹ, podọ whenuena mí dotana, mí dó pínpàn lẹkọ. Ganhiho diblayi 24 ko juwayi whẹpo mí do lẹkọwa whégbè.

Whégbè Tintọ́nsọn

Gbẹdido ṣie hẹ Jugendgruppe (Pipli Jọja Tọn) to agun mítọn mẹ sọ gọalọna mi nado whẹ́n to gbigbọ-liho. To osẹ dopodopo mẹ, jọja he ko hugan owhe 14 mẹvi lẹ nọ plihẹ mẹmẹsunnu mẹhomẹ agun lọ tọn delẹ. Mí nọ daihun bo nọ hò hànjinu lẹ, bo nọ plọn Biblu, bosọ nọ dọho gando nudida po lẹnunnuyọnẹn po go. Ṣigba, to 1932, to whenuena yẹn yin owhe 19 mẹvi, gbẹdido ṣie hẹ pipli lọ wá opodo.

To avril owhe enẹ tọn mẹ, Papa mọ wekanhlanmẹ de yí sọn wekantẹn Ogbẹ́ Watch Tower tọn he tin to Magdeburg. Ogbẹ́ to mẹhe sọgan kùn mọto bosọ jlo na basi gbehosọnalitọ de dín. Yẹn yọnẹn dọ ojlo mẹjitọ ṣie lẹ tọn wẹ eyin dọ yẹn ni yin gbehosọnalitọ, ṣigba yẹn lẹndọ yẹn ma sọgan basi gba. To whenuena e yindọ mẹjitọ ṣie lẹ yin hẹntọnọ, yẹn ko jẹ kẹkẹ-afọ tọn lẹ po kẹkẹ-avọtitọ tọn lẹ, gọna zomọ wezinzin tọn lẹ po nuyizan wekantẹn tọn devo lẹ po jlado ji, to owhe 14 mẹvi mẹ. Nawẹ yẹn sọgan jo whẹndo ṣie do gbọn? Yé tindo nuhudo godonọnamẹ ṣie tọn. Humọ, yẹn ma tlẹ ko yí baptẹm gba. Papa sinai hẹ mi bosọ kàn kanbiọ delẹ sè mi nado yọnẹn eyin yẹn mọnukunnujẹ nuhe baptẹm yin mẹ. To whenuena gblọndo ṣie lẹ duto ewọ ji dọ yẹn ko tindo nukọnyiyi jẹ obá de mẹ nado yin bibaptizi, e dọmọ: “Hiẹ dona ze dewe jo na azọ́ndenamẹ ehe.” Yẹn wàmọ.

To osẹ dopo godo yẹn mọ oylọ basinamẹ yí nado wá Magdeburg. To whenuena yẹn dọna họntọn ṣie lẹ to Pipli Jọja tọn mẹ, yé jlo nado dó mi hlan po ohàn ayajẹ tọn de po. Ohàn he yẹn de lọ paṣa yé na yé pọn ẹn hlan taidi onú sinsinyẹn tlala de. Etomọṣo, mẹdelẹ ze violon, mandoline, po ginta yetọn lẹ po bọ yemẹpo to hànji dọmọ: “Yise he ma sọgan whango nankọtọn die, dile etlẹ yin kọgbidina gbọn kẹntọ lẹpo dali; he ma na sisọ́ to dindọ̀n aigba ji tọn depope nukọn.” To azán enẹ gbè, yẹn ma yọ́n lehe ohó enẹlẹ na  hẹn mi lodo pludopludo sọ to owhe he jà lẹ mẹ gba.

Bẹjẹeji Hunyanhunyan Tọn De

To whenuena mẹmẹsunnu lẹ to Magdeburg ko tẹ́n azọ́nyinyọnẹn mọto-kùnkùn tọn ṣie pọ́n godo, yé ze mọto de do alọmẹ na yẹn po gbehosọnalitọ ẹnẹ devo lẹ po, bọ mí pànta Schneifel, yèdọ lẹdo de he sẹpọ Belgique. To madẹnmẹ mí yọnẹn dọ dandannu de wẹ mọto mítọn yin. Ṣọṣi Katoliki tọn to lẹdo enẹ mẹ gblehomẹ do tintin to finẹ mítọn go, podọ mẹhe to gbétatò lọ mẹ lẹ, he yin tudohomẹna gbọn yẹwhenọ lẹ dali, nọ saba tin to ote nado yàn mí sọyi. Whlasusu, mọto lọ nọ saba gọalọna mí nado họnyi jẹnukọnna alín po owhán-onù-susunọ yetọn lẹ po.

To Oflin godo to 1933, nugopọntọ lẹdo tọn Paul Grossmann dọna mí dọ azọ́n Ogbẹ́ tọn to Allemagne ko yin alọhẹndotena. Ojlẹ vude to enẹgodo, wekantẹn alahọ tọn biọ sọn dè e nado hẹn mọto lọ wá Magdeburg, nado bẹ owe lẹ to finẹ, bosọ hẹn ẹn wá ayimatẹn Saxe tọn, kilomẹtlu 100 delẹ sọn Magdeburg. Ṣigba, to ojlẹ he mẹ yẹn jẹ Magdeburg Gestapo lẹ (ponọ nuglọ Nazi tọn lẹ) ko sú wekantẹn Ogbẹ́ tọn lọ. Yẹn jo mọto lọ do na mẹmẹsunnu de to Leipzig bosọ lẹkọwa whégbè—ṣigba e mayin na whenu dindẹn gba.

Wekantẹn Ogbẹ́ tọn to Suisse basi oylọ na mi nado bẹ gbehosọnalitọ jẹeji to Pays-Bas. Yẹn basi tito nado yì to osẹ dopo kavi awe gblamẹ. Ṣigba, Papa dọna mi, nado yì to afọdopolọji. Yẹn kẹalọyi ayinamẹ etọn, podọ to ganhiho kleun delẹ gblamẹ, yẹn tọ́nsọn whégbè. To wunkẹngbe, ponọ lẹ wá owhé otọ́ ṣie tọn gbè nado wle mi na gbigbẹ́ awhàn pinplọn dai wutu. Yé ko gbọwhenu tlala.

Bibẹjẹeji to Pays-Bas

To 15 août 1933, yẹn wá owhé gbehosọnalitọ tọn de gbè to Heemstede, otò de he dẹ̀n na kilomẹtlu 25 do Amsterdam. To wunkẹngbe, yẹn yì nado dọyẹwheho to mayọ́n hogbe ogbè Pays-Bas tọn dopo tata mẹ. Na kalti mẹyinyọnẹn tọn, he tindo yẹwheho heyin kinkàn de tintindo wutu, yẹn bẹjẹeji. Tulinamẹnu nankọtọn die e yin to whenuena yọnnu Katoliki tọn de kẹalọyi owe Réconciliation! To azán enẹ dopolọ gbè, yẹn sọ do alọnuwe apomẹ tọn 27 gbonu. To vivọnu azán tintan enẹ tọn, yẹn tindo numọtolanmẹ ayajẹ tlala tọn nado penugo nado dọyẹwheho to mẹdekannujẹ mẹ whladopo dogọ.

To azán enẹlẹ mẹ, gbehosọnalitọ lẹ ma tindo asisa devo depope na akuẹ mimọ hugan nunina he nọ yin yíyí to whenuena owe lẹ yin didogbonu. Akuẹ enẹ nọ yin yiyizan nado họ̀ núdùdù po dandannu devo lẹ po. Eyin akuẹ vude pò to aimẹ to vivọnu osun tọn, e nọ yin mimá to gbehosọnalitọ lẹ ṣẹnṣẹn na akuẹzinzan mẹdetiti tọn lẹ. Onú vude wẹ mí tindo to agbasaliho, ṣigba Jehovah wleawudai na mí tlala sọmọ bọ to 1934, yẹn penugo nado yì plidopọ de to Suisse.

Gbẹdohẹmẹtọ Nugbonọ De

To plidopọ lọ ji, yẹn mọ Erika Finke owhe-18-mẹvi. Yẹn yọ́n ewọ to whenuena yẹn tin to whégbè. Họntọn nọviyọnnu ṣie, Margaretha tọn de wẹ e yin, podọ yẹn ko nọ saba yin nuyiwadeji gbọn tenọgli Erika tọn na nugbo lọ dali. Ojlẹ vude to baptẹm etọn godo to 1932, mẹde dọna Gestapo lẹ dọ Erika ko gbẹ́ nado dọ “Mì Jlayinna Hitler!” Gestapo lẹ doafọna ẹn bosọ kàn nuhewutu e ko gbẹ́ sè. Erika hia Owalọ lẹ 17:3 hlan ponọgán lọ to ponọzọ́nwatẹn lọ bosọ basi zẹẹmẹ dọ Jiwheyẹwhe ko dè dawe dopo gee taidi Mẹwhlẹngantọ, yèdọ Jesu Klisti. “Be mẹdevo lẹ gbẹsọ tin he tindo nuyise taidi hiẹ ya?” wẹ ponọgán lọ jlo nado yọnẹn. Erika gbẹ́ nado dọ yinkọ depope. To whenuena ponọ lọ dobuna ẹn nado ze e do gànpamẹ, Erika dọ na ẹn dọ e na yọ́n nado kú  hugan nado dọ yinkọ lẹ. E pọ́n ẹn tlíntlín bosọ dawhá dọmọ: “Tọ́nsọn file. Yì whégbè. Jlayinna Hitler!”

To plidopọ lọ godo, yẹn lẹkọwa Pays-Bas to whenuena Erika tin to Suisse. Nalete, mí omẹ awe lẹ wẹ lẹndọ họntọnmẹninọ mítọn ko whẹ́n deji. Dile e gbẹsọ pò to Suisse, Erika sè dọ Gestapo lẹ to dindin in to whégbè. E basi dide nado nọ̀ bosọ basi gbehosọnalitọ to Suisse. Osun kleun delẹ to godo mẹ, Ogbẹ́ biọ to e dè nado yì Espagne. E basi gbehosọnalitọ to Madrid, enẹgodo to Bilbao, podọ to godo mẹ to San Sebastián, fie homẹkẹn heyin awuwlena gbọn yẹwhenọ lẹ dali hẹn ewọ po gbehosọnalitọ hagbẹ etọn po sọyi gànpamẹ te. To 1935 yé yin gbedena nado tọ́nsọn Espagne. Erika wá Pays-Bas, podọ to owhe enẹ dopolọ mẹ mí wlealọ.

Aslọ Awhàn Tọn Tin to Yakẹ

To alọwle mítọn godo, mí basi gbehosọnalitọ to Heemstede, podọ to godo mẹ mí sẹtẹn yì todaho Rotterdam tọn mẹ. To finẹ visunnu mítọn, Wolfgang, yin jiji to 1937. Owhe dopo godo mí sẹtẹn yì tòdaho Groningen tọn mẹ, to agewaji Pays-Bas tọn, fie mí nọ nọ̀ owhé dopolọ gbè hẹ gbehosọnalitọ Allemagne-nu lẹ te yèdọ Ferdinand po Helga Holtorf po gọna viyọnnu yetọn. To juillet 1938 Ogbẹ́ dọna mí dọ gandudu Pays-Bas tọn ko na avase dọ Kunnudetọ heyin akọta Allemagne tọn lẹ masọ yin dotẹnmẹ na nado dọyẹwheho ba. To nudi ojlẹ enẹ dopolọ mẹ, yẹn yin dide taidi devizọnwatọ pọ̀nla tọn (nugopọntọ lẹdo tọn), podọ whẹndo mítọn sẹtẹn yì Lichtdrager (Hinhọ́n-hẹntọ), yèdọ tọjihun Ogbẹ́ tọn he nọ yin yiyizan taidi owhé de na yẹwhehodidọ gbehosọnalitọ lẹ tọn to adà agewaji Pays-Bas tọn ji. Whlasusu, yẹn nọ tin to olá na whẹndo ṣie, bo nọ basi yigọyigọ sọn agun de mẹ jẹ devo mẹ nado na tuli mẹmẹsunnu lẹ nado zindonukọn to yẹwhehodidọ mẹ. Podọ mẹmẹsunnu lẹ basi do mọ pẹpẹ. Mẹdelẹ tlẹ sọ hẹn nuwiwa yetọn lẹ jideji. Wim Kettelarij yin apajlẹ dagbe de.

To whenuena yẹn dukosọhẹ Wim, sunnu jọja de wẹ e yin he yọ́n nugbo lọ ṣigba hẹn alọnu ján tlala taidi pàkànọ de. “Eyin hiẹ jlo nado tindo whenu nado sẹ̀n Jehovah, hiẹ dona dín azọ́n devo,” wẹ yẹn dotuhomẹna ẹn dọ. E wàmọ. To godo mẹ, whenuena mí dukosọ whladopo dogọ, yẹn na ẹn tuli nado yin gbehosọnalitọ. “Ṣigba yẹn dona wazọ́n nado dùnú,” wẹ e gblọn dọ. “Hiẹ na dùnú,” wẹ yẹn hẹn ẹn deji dọ. “Jehovah na penukundo hiẹ go.” Wim bẹ gbehosọnalitọ jẹeji. To godo mẹ, etlẹ yin to Wẹkẹ Whàn II whenu, e wadevizọn taidi nugopọntọ tomẹyitọ de. To egbehe, to owhe 80-mẹvi etọn lẹ mẹ, Wim gbẹsọ yin Kunnudetọ zohunhunnọ de. Jehovah pọ́n e go na nugbo tọn.

Tin to Alọhẹndotenamẹ Glọ Bosọ to Yinyin Dindin

To mai 1940, nudi owhe dopo to whenuena ovi mítọn awetọ, Reina, yin jiji godo, awhànfuntọ Pays-Bas tọn lẹ jogbe bọ Nazi yí Pays-Bas. To juillet Gestapo lẹ yí nutindo wekantẹn po wezintẹn Ogbẹ́ tọn po. To owhe he bọdego mẹ, agbówhẹn Kunnudetọ lẹ wiwle tọn de tin, bọ yẹn yin wiwle. Na yinyin Kunnudetọ de po Allemagne-nu he tin to owhe awhàn pinplọn tọn mẹ de po wutu, e ma sinyẹnawu nado lẹnnupọndo nuhe Gestapo lẹ na yí mi do wà ji gba. Yẹn tẹnpọn nado hẹn dee kẹalọyi linlẹn lọ dọ yẹn ma nasọ mọ whẹndo ṣie pọ́n gbede ba.

Enẹgodo to mai 1941, Gestapo lẹ de mi tọ́nsọn gànpamẹ bosọ degbena mi nado yì bosọ ze dee jo na awhàn pinplọn. E paṣa mi tlala. To azán enẹ dopolọ gbè yẹn whlá dee, podọ to osun enẹ dopolọ mẹ yẹn lẹkọwa azọ́n lẹdo tọn mẹ. Gestapo lẹ ze mi do todohukanji mẹhe yè to dindin vẹkuvẹku lẹ tọn ji.

 Lehe Whẹndo Ṣie Doakọnna Gbọn

Asi ṣie po ovi lẹ po ko sẹtẹn yì gbétatò Vorden tọn mẹ to adà whèzẹtẹn-waji otò lọ tọn. Ṣigba, nado de owù lọ pò na yé, yẹn dona de dlapọn bibasi yì whégbè ṣie pò tlala. (Matiu 10:16) Na hihọ́ wutu, mẹmẹsunnu lẹ ma nọ yí yinkọ ṣie taun lọ zan gba, yinkọ mẹkiklọ tọn ṣie Duitse Jan (John Allemagne tọn) kẹdẹ wẹ nọ yin yiyizan. Yèdọ visunnu owhe-ẹnẹ-mẹvi ṣie, Wolfgang, ma tlẹ yin dotẹnmẹ na nado dọho gando “Papa” go gba ṣigba kiki dogbọn “Ome Jan” (Tavẹ John) dali. Ehe sinyẹnawu tlala to numọtolanmẹ-liho na ẹn.

Dile yẹn to gbejizọnlinzin bosọ nọ to dee ze whlá, Erika penukundo ovi lẹ go bosọ zindonukọn to yẹwhehodidọ mẹ. To whenuena Reina yin owhe awe mẹvi, Erika nọ ze e do kẹkẹafọ tọn godo bosọ nọ hẹn ẹn nado yì dọyẹwheho to glètoho lẹ mẹ. Dile etlẹ yindọ núdùdù vẹawu nado mọ, Erika ma tindo numimọ núdùdù matin sinsinyẹn tọn depope na whẹndo lọ gba. (Matiu 6:33) Glesi Katoliki de, mẹhe yẹn ko vọ́ kẹkẹ-avọtitọ tọn jladona to ojlẹ de mẹ wayi, nọ na yé wẹli. E sọ nọ hẹn owẹ̀n sọn dee yì na Erika. To ojlẹ de mẹ, e na akuẹ guiden dopo na nuyizan de to amasin-satẹn. Nunọ lọ, to yinyọnẹn dọ e to hinhọ̀n whlá bo ma penugo nado tindo kalti núdùdù tọn lẹ wutu, na ẹn nuyizan lọ po akuẹ gulden tọn awe po. Awuvẹmẹ didohia mọnkọtọn lẹ gọalọna ẹn nado lùntọ́n.—Heblu lẹ 13:5.

Azọ́nwiwa to Pọmẹ hẹ Mẹmẹsunnu Adọgbotọ Lẹ

To ojlẹ dopolọ mẹ, yẹn zindonukọn to agun lẹ didlapọn mẹ—dile etlẹ yindọ mẹmẹsunnu azọngbannọ agun lọ lẹ tọn lẹ kẹdẹ wẹ yẹn nọ dọho hẹ. Na Gestapo lẹ to dindin mi vẹkuvẹku wutu, yẹn ma sọgan nọ̀ nọtẹn dopo mẹ na nuhe hugan ganhiho kleun delẹ. Suhugan mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po tọn mayin dotẹnmẹ na nado plihẹ mi gba. Yé jẹakọ hẹ Kunnudetọ enẹlẹ he tin to pipli pẹvi oplọn-Biblu tọn yetọn mẹ lẹ kẹdẹ. Taidi kọdetọn de, nọviyọnnu awe he nọ nọ̀ adà voovo tòdaho dopolọ tọn mẹ lẹ wá mọ to Wẹkẹ Whàn II godo kẹdẹ dọ yé omẹ awe lẹ ko lẹzun Kunnudetọ to awhàn lọ whenu.

Azọngban ṣie devo wẹ yin mimọ fiwhiwhla lẹ na owe Ogbẹ́ tọn lẹ. Mí sọ nọ whlá wema, zomọ wekansin tọn lẹ, po zomọ wezinzin tọn lẹ po na vọkan Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn lẹ bibasi, e yindọ nuhudo yetọn wá tin. To whedelẹnu, mí dona nọ sẹtẹn  na owe heyin zinzinjẹgbonu gbọn Ogbẹ́ dali lẹ sọn nọtẹn whiwhla de jẹ devo. Yẹn flin dọ to ojlẹ de mẹ yẹn to pali 30 he owe gọ́ lẹ bẹ podọ to ojlẹ dopolọ mẹ to tintẹnpọn ma nado yin mimọ—yèdọ azọ́n he dobunamẹ de!

To yidogọ mẹ, mí basi tito na núdùdù lẹ bibẹ sọn ogle lẹ mẹ to whèzẹtẹn-waji Pays-Bas tọn wá tòdaho lẹ mẹ to whèyihọ, dile etlẹ yindọ ehe yin gbigbẹdai. Mí nọ bẹ núdùdù gọ́ agbànhun he nọ yin dindọ̀n gbọn osọ́ dali bo pànta whèyihọ. Eyin mí jẹ tọ̀sisa de tó, mí ma sọgan yí aná depope zan na yé nọ yin hihọ́ gbọn awhànfuntọ lẹ dali wutu. Kakatimọ, mí nọ bẹ agbàn lọ lẹ do tọjihun flinflin lẹ mẹ, bo nọ basi yigọyigọ nado hẹn núdùdù dasá tọ̀sisa lọ, bosọ nọ vọ́ agbàn lọ lẹ do dó agbànhun devo mẹ. To whenuena mí jẹ tòdaho he mẹ mí jei lọ mẹ, mí nọ nọte kakajẹ whenuena zinvlu do, bo nọ do afọpa na osọ́ lẹ, bo nọ wà dẹẹdẹ nado yì núdùdù bẹdotẹn nuglọ tọn agun lọ tọn. Sọn finẹ, núdùdù nọ yin mimá hlan mẹmẹsunnu he tin to nuhudo mẹ lẹ.

Eyin awhànfuntọ Allemagne tọn lẹ wá doayi núdùdù-bẹdotẹn mọnkọtọn go, e sọgan yí ogbẹ̀ mẹtọn. Etomọṣo, mẹmẹsunnu susu wẹ ze yede jo nado gọalọ. Di dohia, whẹndo Bloemink tọn to otò Amersfoort tọn mẹ, dike na abò he mẹ yé nọ nọ̀ ni yin yiyizan taidi núdùdù-bẹdotẹn de, dile etlẹ yindọ ohọ̀ yetọn dẹ̀n vude poun dó nọtẹn awhànfuntọ Allemagne-nu lẹ tọn! Kunnudetọ adọgbotọ lẹ taidi ehelẹ ze ogbẹ̀ yetọn lẹ do owù mẹ do ota mẹmẹsunnu yetọn lẹ tọn mẹ.

Jehovah gọalọna asi ṣie po yẹn po nado gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ to owhe alọhẹndotenamẹ tọn lẹ blebu mẹ. To mai 1945 yè gbawhàn awhànfuntọ Allemagne-nu lẹ tọn, podọ nado to hinhọ̀n na ogbẹ̀ ṣie wá opodo to godo mẹ. Ogbẹ́ biọ to dee nado zindonukọn nado to sinsẹ̀nzọnwà taidi nugopọntọ tomẹyitọ de kakajẹ whenuena mẹmẹsunnu devo lẹ na tin-to-aimẹ. To 1947, Bertus van der Bijl bẹ azọ́n ṣie jẹeji. c To ojlẹ enẹ mẹ, ovi mítọn atọ̀ntọ ko yin jiji, podọ mí nọ nọ̀ whèzẹtẹn-waji otò lọ tọn.

Awubla po Ayajẹ Po

Bọdo awhàn lọ go, yẹn doayi e go dọ to nudi owhe dopo godo whenuena yẹn tọ́nsọn whégbè wá Pays-Bas, Papa yin zizedo gànpamẹ. E yin didetọn whlaawe na agbasamalo wutu, ṣigba to ojlẹ dopodopo mẹ e nọ yin zizedo gànpamẹ whladopo dogọ. To février 1938, e yin didohlan osla yasanamẹ Buchenwald tọn mẹ podọ to enẹgodo hlan Dachau. To finẹ, to 14 mai 1942, wẹ otọ́ ṣie kú te. E gbọṣi tenọgli po nugbonọ-yinyin po mẹ kakajẹ opodo.

Mama lọsu sọ yin didohlan osla Dachau tọn mẹ. E gbọṣi finẹ kakajẹ whenuena e yin didetọ́n to 1945. To whenuena e yindọ apajlẹ dolido mẹjitọ ṣie awe lẹ tọn yidogọna dona gbigbọmẹ tọn he yẹn ko duvivi etọn tlala, lẹblanulọkẹyi de wẹ eyin nado mọ dọ Mama wá nado nọ hẹ mí to 1954. Nọviyọnnu ṣie Margaretha—he ko to gbehosọnalitọ basi to aigba Communiste Whèzẹtẹn Allemagne tọn sọn 1945 gbọ́n—wá ga. Dile etlẹ yindọ mama to azọ̀njẹ bo ma sọgan do ogbè Pays-Bas tọn, ewọ zindonukọn nado to mahẹ tindo to sinsẹ̀nzọn kunnudegbe tọn mẹ kakajẹ whenuena e dotana gbẹzan aigba ji etọn to octobre 1957.

Plidopọ 1955 tọn to Nuremberg, Allemagne, sọawuhia nado yin vonọtaun. To whenuena mí jẹ finẹ, mẹmẹsunnu lẹ sọn Dresden dọna Erika dọ onọ̀ etọn tin to plidopọ lọ ji ga. To whenuena e yindọ Dresden to whenẹnu tin to gandudu Whèzẹtẹn Allemagne tọn glọ, Erika ma ko mọ onọ̀ etọn na owhe 21. Kosọdudu de yin titobasina, podọ onọ̀ po viyọnnu po plá-alọ-kọna ode awetọ. Vivọ́ kọndopọ ayajẹ tọn nankọtọn die enẹ yin!

To madẹnmẹ, whẹndo mítọn jideji jẹ ovi ṣinatọ̀n. E blawu dọ, mí hẹn dopo to visunnu mítọn lẹ mẹ bu to owùnú-jijọ mọto tọn de mẹ. Ṣigba, mimọ ovi mítọn he pò lẹpo nado to Jehovah sẹ̀n yin asisa ayajẹ sisosiso tọn de. Mí jaya dọ visunnu mítọn Wolfgang po asi etọn po tin to azọ́n lẹdo tọn mẹ podọ visunnu yetọn sọ to sinsẹ̀nzọnwà taidi nugopọntọ lẹdo tọn de.

Yẹn dopẹ́ nado dekunnuna nukọnyiyi azọ́n Jehovah tọn to Pays-Bas. To whenuena yẹn bẹ gbehosọnalitọ jẹeji tofi to 1933, nudi Kunnudetọ kanweko wẹ tin. To egbehe, hugan 30 000 wẹ tin. Dile etlẹ yindọ huhlọn agbasa tọn mítọn to didepo, Erika po yẹn po gbẹsọ magbè nado nọgbẹ̀ sọgbe hẹ ohó ohàn azán he ko juwayi enẹlẹ tọn dọmọ: “Yise he ma sọgan whango nankọtọn die.”

[Nudọnamẹ Odò Tọn Lẹ]

[Yẹdide to weda 23]

“Jugendgruppe” lẹ to gbọjẹyíyí de whenu to sinsẹ̀nzọn kunnudegbe tọn godo

[Yẹdide to wedae 24]

Gbehosọnalitọ hatọ lẹ po yẹn po wazọ́n to aigba-denamẹ Schneifel tọn ji. Yẹn yin owhe 20 mẹvi

[Yẹdide to weda 25]

Hẹ Erika po Wolfgang po to 1940

[Yẹdide to weda 26]

Sọn amiyọ́n mẹ yì adusi mẹ: Ovivi ṣie Jonathan po asi etọn, Mirjam po; Erika, yẹn, visunnu ṣie Wolfgang po asi etọn, Julia po

Mẹmẹsunnu de to gànpamẹ hẹ otọ́ ṣie dè yẹdide etọn ehe to 1941