Be Hiẹ Dona Yí I Sè Wẹ Ya?

WEHỌMẸVI owhe 12-mẹvi lọ to tintẹnpọn nado mọnukunnujẹ nunọwhinnusẹ́n dodonu tọn lẹnunnuyọnẹn nulẹndopọ tọn lẹ mẹ. Mẹplọntọ etọn ze nuhe taidi nunọwhinnusẹ́n nulẹndopọ tọn he jlọ tlọlọ de donukọnna klasi lọ.

“Mì gbọ x=y podọ mì gbọ awe lẹ ni tindo nuhọakuẹ-yinyin sọha 1 tọn,” wẹ e bẹjẹeji dọ.

‘Enẹ taidi linlẹn he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe de,’ wẹ wehọmẹvi lọ lẹn.

Ṣigba, to hukan ẹnẹ nuhe taidi nulẹndopọ he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe tọn lẹ godo, mẹplọntọ lọ wá tadona mẹpaṣa tọn de kọ̀n: “Enẹwutu, 2=1!”

“Mì do enẹ hia taidi lalo,” wẹ e biọ sọn wehọmẹvi he tin to bẹwlu mẹ etọn lẹ dè.

Po oyọnẹn vude lẹnunnuyọnẹn nulẹndopọ tọn etọn po, wehọmẹvi jọja lọ ma yọ́n lehe e sọgan do e hia taidi lalo do gba. Afọdide heyin zize to nulẹndopọ lọ mẹ lẹpo taidi nuhe sọgbe mlẹnmlẹn. To whelọnu lo, be ewọ dona yí nulẹndopọ mẹpaṣa tọn ehe sè wẹ ya? To popolẹpo mẹ, mẹplọntọ etọn tindo numimọ bosọ yin azọ́nyọnẹntọ to oyọnẹn nulẹndopọ tọn mẹ hugan ewọ. Nugbo wẹ dọ ewọ ma dona yí ì sè gba! ‘Yẹn ma dona do lalo-yinyin ehe tọn hia gba,’ wẹ e dọna ede. ‘Ayiha ṣie dọna mi dọ ehe ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe gba.’ (Howhinwhẹn lẹ 14:15, 18) E yọnẹn dọ mẹplọntọ etọn kavi depope to klasigbẹ́ etọn lẹ mẹ ma na yí dọla awe do diọ dopo gba!

To madẹnmẹ wehọmẹvi lẹnunnuyọnẹn nulẹndopọ tọn lọ mọ nuṣiwa he tin to nulẹndopọ lọ mẹ. To whenẹnu, numimọ lọ plọn ẹn nuplọnmẹ họakuẹ de. Yèdọ etlẹ yin to whenuena mẹhe tindo oyọnẹn he yiaga tlala de ze nudindọn heyin awuwlena po sọwhiwhe po bosọ taidi nuhe go yè ma sọgan tindo ayihaawe gando de donukọnnamẹ, todoaitọ de ma dona yí tadona nululu tọn de sè na ewọ ma sọgan do e hia taidi lalo to ojlẹ lọ mẹ poun wutu gba. Na nugbo tọn wehọmẹvi lọ to hihodo nunọwhinnusẹ́n he yọn-na-yizan taun Biblu tọn de heyin mimọ to 1 Johanu 4:1 mẹ—heyin ma nado yawu yí nuhe yin didọ lẹpo sè, eyin etlẹ sọawuhia nado wá sọn asisa dejidego de mẹ.

Ehe ma zẹẹmẹdo dọ hiẹ dona gbọn tasinsinyẹn dali tẹdo linlẹn he hiẹ ko tindo jẹnukọn lẹ go gba. Nuṣiwa de wẹ e na yin nado gbẹ́ nudọnamẹ he sọgan basi vọjladona pọndohlan agọ̀ lẹ dai. Ṣigba mọjanwẹ hiẹ ma dona yin ‘tẹnsẹna sọn nulẹnpọn towe mẹ po awuyiya po’ to kọgbidinamẹ nukọn to mẹde he sọalọakọ́n nado tindo oyọnẹn kavi aṣẹpipa daho de nukọn do niyẹn. (2 Tẹsalonikanu lẹ 2:2) Nugbo wẹ dọ, aihun poun wẹ mẹplọntọ lọ to didà hẹ wehọmẹvi etọn lẹ. Nalete, onú lẹ ma nọ bọawu domọ to whepoponu gba. Gbẹtọ lẹ sọgan yin ‘mẹklọtọ to linlẹn wintinwintin nuṣiwa tọn’ mẹ taun.’—Efesunu lẹ 4:14; 2 Timoti 2:14, 23, 24.

Be Azọ́nyọnẹntọ lẹ Nọ Sọgbe to Whepoponu Wẹ Ya?

Mahopọnna lehe yé sọgan tindo oyọnẹn sọ, mẹhe yin azọ́nyọnẹntọ to azọ́n depope mẹ lẹ nọ tindo linlẹn he sọta yede lẹ po linlẹn he nọ to didiọ lẹ po. Di apajlẹ, pọ́n nudindọn he to nukọnzindo to lẹnunnuyọnẹn amasinzọnwiwa tọn mẹ do nude heyin dodonu tọn taidi nuhe nọ hẹn awutu lẹ wá ji. “Nujọnu-yinyin taun nuvikun he mí dugu etọn lẹ tọn po whẹwhinwhẹ́n lẹdo mítọn tọn gọna kọndopọ ogbẹ́ tọn lẹ po to awutu hinhẹnwa mẹ wleawuna nudindọn sinsinyẹn de to lẹnunnuyọnẹntọ lẹ ṣẹnṣẹn,” wẹ mẹplọntọ amasinzọnwiwa tọn to Wehọmẹ daho Alavọ Harvard tọn de dọ. Mẹhe yise to tamẹnuplọnmẹ lọ mẹ dọ nuhe nọ wà gbẹtọ lẹpo wẹ nọ yin hinhẹnwa gbọn huhlọn he yè ma sọgan deanana de dali lẹ yise sinsinyẹn dọ nuvikun mítọn lẹ nọ yí azọngban titengbe de wà to nugomape agbasa mítọn tọn nado nọavunte sọta awutu voovo lẹ mẹ. Ṣigba, mẹdevo lẹ dọnnu dọ lẹdo po aliho-gbẹzan tọn po yin whẹwhinwhẹ́n titengbe lẹ to awutujijẹ gbẹtọvi tọn mẹ. Adà awe lọ lẹpo nọ yawu donu dodinnanu lẹ po sọha nulinlẹn tọn he nọgodona  whẹwhinwhẹ́n yetọn lẹ po go. Etomọṣo, nudindọn lọ zindonukọn.

Nulẹnpọntọ he diyin hugan lẹ tlẹ ko yin didohia nado ṣinuwa gbọzangbọzan, yèdọ dile etlẹ yindọ e nọ taidi dọ yè ma sọgan dọnnu do nuhe yé nọ plọnmẹ lẹ ji to ojlẹ lọ mẹ. Tamẹnuplọnmẹtọ Bertrand Russell basi zẹẹmẹ Aristote tọn taidi dopo to “tamẹnuplọnmẹtọ he yinuwadomẹji hugan lẹpo mẹ.” Ṣogan, Russell dopolọ sọ dlẹnalọdo dọ susu nuplọnmẹ Aristote tọn lẹ yin “lalo mlẹnmlẹn.” E wlan dọmọ: “To ojlẹ egbezangbe tọn lẹ blebu mẹ, diblayin nukọnyiyi lẹpo to lẹnunnuyọnẹn, to nulẹnpọn, kavi to tamẹnuplọnmẹ mẹ wẹ dona yin bibasi to agọjẹdonu mlẹnmlẹn mẹ sọn devi Aristote tọn lẹ dè.”—Histoire de la philosophie occidentale (Glẹnsigbe).

‘Nuhe Yè Gbọn Nuṣiwa Dali Ylọ dọ ‘Oyọnẹn’ ’

E taidi dọ Klistiani fliflimẹ tọn lẹ dukosọ hẹ susu mẹhe yin devi tamẹnuplọnmẹtọ diyin Glẹki tọn lẹ, taidi Socrate, Platon, po Aristote po. Weyọnẹntọ ojlẹ lọ mẹ tọn lẹ nọ pọ́n yedelẹ hlan taidi mẹhe yọnnuin tlala hugan suhugan Klistiani lẹ tọn. Susu devi Jesu tọn lẹ tọn ma yin pinpọnhlan taidi “nuyọnẹntọ susu gbọn agbasalan tọn mẹ” gba. (1 Kọlintinu lẹ 1:26) Na nugbo tọn, mẹhe yì wehọmẹ tamẹnuplọnmẹ azán enẹ gbè tọn lẹ lẹndọ nuhe Klistiani lẹ yise yin “onulu” kavi “nuhe ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe” poun de.—1 Kọlintinu lẹ 1:23; Phillips.

Eyin hiẹ tin to Klistiani fliflimẹ tọn enẹlẹ mẹ wẹ, be hiẹ na ko yin dududeji gbọn nudindọn linlẹndiọnamẹ tọn nuyọnẹntọ vude azán lọ gbè tọn lẹ tọn dali kavi yin pipaṣa zẹjlẹgo gbọn nuyọnẹn didohia yetọn dali wẹ ya? (Kọlọsinu lẹ 2:4) Sọgbe hẹ apọsteli Paulu, whẹwhinwhẹ́n depope ma na ko tin na enẹ gba. E flinnu Klistiani lẹ dọ Jehovah nọ pọ́n “nuyọnẹn nuyọnẹntọ lẹ tọn” po “wuntuntun zinzintọ” azán lọ gbè tọn lẹ tọn po hlan taidi nululu. (1 Kọlintinu lẹ 1:19) E kanse dọmọ: “Etẹwẹ tamẹnuplọnmẹtọ, wekantọ po homọdọdonugotọ aihọn ehe tọn lẹ po tindo nado dohia na nuyọnẹn yetọn?” (1 Kọlintinu lẹ 1:20, Phillips) Mahopọnna nuyọnẹn apọ̀nmẹ tọn yetọn lẹpo, tamẹnuplọnmẹtọ lẹ, wekantọ lẹ, po homọdọdonugotọ azán Paulu gbè tọn lẹ po ma ko wleawuna gblọndo nujọnu tọn depope na nuhahun gbẹtọvi tọn lẹ gba.

Enẹwutu Klistiani lẹ plọn nado dapana nuhe apọsteli Paulu dọ dọ e yin ‘nudindọn nuhe yè gbọn lalo dali ylọ dọ oyọnẹn lẹ tọn.’ (1 Timoti 6:20) Nuhewutu Paulu ylọ oyọnẹn mọnkọtọn dọ ‘lalo’ wẹ yindọ e gbọ̀agba nuagokun titengbe dopo tọn—yèdọ asisa kavi alọdlẹndonu sọn Jiwheyẹwhe dè he yè sọgan yí do tẹ́n nuplọnmẹ yetọn lẹ pọ́n tọn. (Job 28:12; Howhinwhẹn lẹ 1:7) Na yé ma tindo enẹ, bo yin nukuntọ́nna to ojlẹ dopolọ mẹ gbọn ogán mẹklọtọ lọ, yèdọ Satani dali wutu, mẹhe nọ tẹdo oyọnẹn mọnkọtọn go lẹ ma sọgan lẹn nado mọ nugbo lọ pọ́n gbede.—1 Kọlintinu lẹ 2:6-8, 14; 3:18-20; 2 Kọlintinu lẹ 4:4; 11:14; Osọhia 12:9.

Biblu—Anademẹ Heyin Gbigbọdo De

Klistiani fliflimẹ tọn lẹ ma tindo ayihaawe pọ́n gbede dọ Jiwheyẹwhe ko de ojlo, lẹndai, po nunọwhinnusẹ́n etọn lẹ po hia to Ohó heyin kinkàndai etọn, yèdọ Owe-wiwe mẹ gba. (2 Timoti 3:16, 17) Ehe basi hihọ́na yé sọn yinyin ‘bibẹ sọyi taidi nuyanwẹnna lẹ gbọn tamẹnuplọnmẹ po oklọ tata po dali sọgbe hẹ aṣa gbẹtọ lẹ tọn.’ (Kọlọsinu lẹ 2:8) Ninọmẹ lọ yin nudopolọ to egbehe. To vogbingbọn mẹ na linlẹn bẹwlu tọn po dehe nọ sọta yedelẹ gbẹtọ lẹ tọn po, Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn wleawuna dodonu dolido de he ji mí sọgan ze nuyise mítọn lẹ sinai do. (Johanu 17:17; 1 Tẹsalonikanu lẹ 2:13; 2 Pita 1:21) Matin ewọ mí na yin jijodo do ninọmẹ nugomape tọn heyin tintẹnpọn nado ze dodonu nuhe lodo de tọn dai do kọgudu he ma lodo nuplọnmẹ po tamẹnuplọnmẹ gbẹtọvi tọn lẹ po tọn ji.—Matiu 7:24-27.

‘Ṣigba nọte whẹ́,’ wẹ mẹde sọgan dọ. ‘Be e mayin nugbo wẹ dọ whẹwhinwhẹ́n lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ ko do Biblu hia nado ṣinuwa podọ na enẹwutu ma sọgan yin ginganjẹ e go hugan tamẹnuplọnmẹ he nọ to didiọ tẹgbẹ̀ gbẹtọ tọn lẹ ya?’ Di apajlẹ, Bertrand Russell sọalọakọ́n dọ “Copernic, Kepler, po Galilée po dona diahi hẹ Aristote podọ hẹ Biblu lọsu ga to pọndohlan lọ didoai mẹ dọ aigba mayin ṣẹnṣẹn wẹkẹ lọ tọn gba.” (Wekun flinflin lẹ yin mítọn.) Podọ di apajlẹ, be e mayin nugbo wẹ dọ to egbehe, mẹhe yise to nudida mẹ lẹ nọ tẹkudeji dọ Biblu plọnmẹ dọ aigba yin didá to azán ganhiho-24 nudida tọn ṣidopo lẹ gblamẹ, to whenuena whẹwhinwhẹ́n lẹpo dohia dọ aigba lọsu na ede ko dẹnsọ owhe liva susu lẹ ya?

 Na taun tọn, Biblu ma dọ dọ aigba wẹ yin ṣẹnṣẹn wẹkẹ lọ tọn gba. E yin nuplọnmẹ nukọntọ ṣọṣi tọn lẹ tọn he yé lọsu lẹ ma tẹdo Ohó Jiwheyẹwhe tọn go. Kandai Gẹnẹsisi tọn heyin nudida tọn do aigba hia nado ko dẹnsọ owhe liva susu lẹ podọ ma hẹn tedidi azán nudida tọn dopodopo dote do ganhiho 24 ji gba. (Gẹnẹsisi 1:1, 5, 8, 13, 19, 23, 31; 2:3, 4) Dogbapọnnanu nujọnu tọn Biblu tọn dohia dọ dile e ma tlẹ yin nuplọnmẹwe lẹnunnuyọnẹn tọn de do, na jide tọn e mayin “nuhe ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe” gba. Na nugbo tọn, e tin to gbekọndopọ pẹkipẹki mẹ hẹ lẹnunnuyọnẹn he sọgbe lẹ. a

‘Huhlọn Nulẹnpọn Tọn’

Dile etlẹ yindọ susu devi Jesu tọn lẹ wẹ yin sunnu po yọnnu whiwhẹnọ lẹ po, he na vlavo tọn ma yì nukọn to wehọmẹ, yé tindo adọkun devo de sọn Jiwheyẹwhe dè to nukunpedonugo yetọn glọ. Mahopọnna dodonu yetọn, yemẹpo wẹ yin nina huhlọn nulẹnpọn tọn po nugopipe apọ̀nmẹ tọn po. Apọsteli Paulu na tuli Klistiani hatọ etọn lẹ nado basi yizan gigọ́ ‘huhlọn nulẹnpọn’ yetọn tọn nado ‘do nuhe yin dagbe bo yin alọkẹyi po ojlo pipé Jiwheyẹwhe tọn tọn po hia yedelẹ.’—Lomunu lẹ 12:1, 2.

Po ‘huhlọn nulẹnpọn tọn’ he Jiwheyẹwhe nọ namẹ po, Klistiani fliflimẹ tọn lẹ mọ hezeheze dọ tamẹnuplọnmẹ kavi nuplọnmẹ depope he ma tin to kọndopọmẹ hẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn heyin didehia yin ovọ́. Na taun tọn, to whẹho delẹ mẹ sunnu nuyọnẹntọ azán yetọn gbè tọn lẹ to ‘nugbo lọ zìndai’ bosọ to kọgbẹ́ kunnudenu he tin lẹdo yé dọ Jiwheyẹwhe de tin lẹ go. “Yiylọ yede nuyọnẹntọ, yé lẹzun nulunọ,” wẹ apọsteli Paulu wlan. Na yé gbẹ́ nugbo lọ gando Jiwheyẹwhe po lẹndai etọn po go dai wutu, “yé lẹzun ovọ́ to linlẹn yetọn lẹ mẹ, nulunọ-yiha yetọn sọ dozinvlu.”—Lomunu lẹ 1:18-22; Jẹlemia 8:8, 9.

Mẹhe sọalọakọ́n dọ emi yin nuyọnẹntọ lẹ nọ saba wá tadona lẹ kọ̀n taidi “Jiwheyẹwhe de matin” kavi “Yè ma dona dejido Biblu go gba” kavi “Ehelẹ mayin ‘azán godo tọn lẹ’ gba.” Linlẹn mọnkọtọn lẹ yin nululu to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ kẹdẹdile wiwá tadona lọ kọ̀n dọ “2=1” yin do. (1 Kọlintinu lẹ 3:19) Mahopọnna aṣẹpipa depope he gbẹtọ lẹ sọgan tindo na yedelẹ, hiẹ ma dona kẹalọyi tadona yetọn lẹ gba eyin e jẹagọdo Jiwheyẹwhe, gbẹ́ Ohó etọn dai, bosọ hẹn nuhe yin lẹnpọn dagbe flu. To dogbapọnnanu godo tọn mẹ, aliho nuyọnẹn tọn lọ nọ saba yin nado “gbọ yè ni yí Jiwheyẹwhe do nugbonọ, ṣigba gbẹtọ lẹpo lalonọ de.”—Lomunu lẹ 3:4.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 31]

To vogbingbọn mẹ na linlẹn he nọ to didiọ gbẹtọ lẹ tọn lẹ, Biblu wleawuna dodonu he lodo de na nuyise

[Asisa Yẹdide Tọn 31]

Amiyọ̀n mẹ, Epicurus: Photograph taken by courtesy of the British Museum; aga to ṣẹnṣẹn, Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece; adusi mẹ, Socrates: Roma, Musei Capitolini