Agbà—Otẹn Tẹwẹ E Tindo to Sinsẹ̀n-Bibasi Mẹ?

Be hiẹ nọ pọ́n agbà hlan taidi adà tangan sinsẹ̀n-bibasi towe tọn de wẹ ya? Na susu mẹhe nọ yì ṣọṣi Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ, agbà sọgan yin onú titengbe hugan lọ. Be hiẹ ko lẹnnupọndo nuhe Biblu dọ gando yizan agbà lẹ tọn to sinsẹ̀n-bibasi mẹ ji pọ́n gbede ya?

Agbà tintan heyin nùdego to Biblu mẹ wẹ dehe Noa wleawuna nado basi avọ́sinsan kanlin lẹ tọn to whenuena e tọ́nsọn aki whlẹngán tọn mẹ to Singigọ godo. *—Gẹnẹsisi 8:20.

Bọdo ogbè lẹ wuwlu go to Babẹli, gbẹtọvi gbayipe yì nukunmẹ aigba tọn lẹpo ji. (Gẹnẹsisi 11:1-9) Po ojlo jọwamọ tọn yetọn po nado sẹ̀n Jiwheyẹwhe, gbẹtọ lẹ nọ tẹnpọn nado dọnsẹpọ Jiwheyẹwhe, mẹhe yé ma jẹakọhẹ depope lọ, bo ‘to avìdla’ taidi nukuntọ́nnọ lẹ. (Owalọ lẹ 17:27; Lomunu lẹ 2:14, 15) Sọn ojlẹ Noa tọn mẹ gbọ́n, mẹsusu ko do agbà lẹ na yẹwhe yetọn lẹ. Mẹhe tin to sinsẹ̀n voovo mẹ lẹ ko yí agbà lẹ zan to sinsẹ̀n-bibasi lalo tọn mẹ. Na gbẹtọ ko jẹla sọn Jiwheyẹwhe nugbo lọ dè wutu, mẹdelẹ ko yí agbà lẹ zan na nuwiwa budonamẹ tọn lẹ, taidi gbẹtọ yíyí do sanvọ́, he tlẹ bẹ ovivu lẹ hẹn. To whenuena ahọlu Islaeli tọn delẹ lẹkọ sọn Jehovah godo, yé do agbà lẹ na yẹwhe kosi tọn lẹ, taidi Baali. (1 Ahọlu lẹ 16:29-32) Ṣigba etẹwẹ dogbọn agbà lẹ yiyizan to sinsẹ̀n-bibasi nugbo mẹ dali?

Agbà lẹ po Sinsẹ̀n-Bibasi Nugbo po to Islaeli

To Noa godo, sunnu nugbonọ devo lẹ basi agbà lẹ he yé yizan to Jiwheyẹwhe nugbo lọ, Jehovah sinsẹ̀n mẹ. Ablaham basi agbà lẹ do Ṣẹkẹmu, sẹpọ Betẹli, do Heblọni, podọ do Osó Molia ji, to fie e yí agbò he Jiwheyẹwhe wleawuna do sanvọ́ do otẹn Isaki tọn mẹ te. Enẹgodo, Isaki, Jakobu, po Mose po basi agbà lẹ sọn ojlo mẹ na sinsẹ̀n-bibasi Jiwheyẹwhe tọn.—Gẹnẹsisi 12:6-8; 13:3, 18; 22:9-13; 26:23-25; 33:18-20; 35:1, 3, 7; Eksọdusi 17:15, 16; 24:4-8.

To whenuena Jiwheyẹwhe na Osẹ́n etọn Islaelivi lẹ, e degbè dọ yé ni gbá gòhọtúntún, kavi gòhọ he na nọ yin tẹnsẹna de, he sọ yin yiylọdọ “gòhọ opli tọn,” he na yinuwa taidi adà tito titengbe de tọn nado dọnsẹpọ ewọ. (Eksọdusi 39:32, 40) Gòhọtúntún, kavi gòhọ lọ tindo agbà awe. Tintan he tin na avọnunina mimẹ̀ lẹ, heyin bibasi po owhlẹ akasia tọn po bo yin ṣinṣinyọn po ogànvẹẹ po, yin zizedo họntonu lọ bo nọ yin yiyizan na avọ́sinsan kanlin lẹ tọn. (Eksọdusi 27:1-8; 39:39; 40:6, 29) Agbà nuwhẹ́nkun  tọn, he sọ yin bibasi po owhlẹ akasia tọn po ṣigba yin ṣinṣinyọn po sika po, yin zizedo gòhọtúntún lọ mẹ, to avọ̀ he gbò Fiwiwe Gbahugbahu lọ nukọn. (Eksọdusi 30:1-6; 39:38; 40:5, 26, 27) Nuwhẹ́nkun vonọtaun nọ yin mimẹ̀ to e ji whlaawe to gbèdopo, to afọnnu po whèjai po. (Eksọdusi 30:7-9) Tẹmpli Ahọlu Sọlọmọni tọn yin gbigbá hodo yẹdide gòhọtúntún lọ tọn bo tindo agbà awe.

“Gòhọ Nugbo Tọn” po Agbà Yẹhiadonu Tọn lọ Po

To whenuena Jehovah na Osẹ́n Islaeli, e wleawuna nususu hugan osẹ́n he na deanana gbẹzan omẹ etọn lẹ tọn bo dọnsẹpọ ewọ to avọ́sinsan po odẹ̀ po mẹ poun lẹ. Suhugan tito etọn lẹ tọn wẹ wleawuna nuhe apọsteli Paulu ylọdọ “ohia,” kavi ‘oyẹ̀ onú olọn mẹ tọn’ lẹ. (Heblu lẹ 8:3-5; 9:9; 10:1; Kọlọsinu lẹ 2:17) To hogbe devo mẹ, e mayin dọ susu adà Osẹ́n lọ tọn lẹ deanana Islaelivi lẹ kakajẹ wiwá Klisti tọn whenu kẹdẹ wẹ gba ṣigba sọ yin dohia jẹnukọn lẹndai Jiwheyẹwhe tọn he na yin hinhẹndi gbọn Jesu Klisti gblamẹ lẹ tọn. (Galatianu lẹ 3:24) Mọwẹ, adà Osẹ́n lọ tọn lẹ tindo nuhọakuẹ dọdai tọn. Di dohia, lẹngbọvu Juwayi tọn, he ohùn etọn yin yiyizan taidi ohia whlẹngán tọn na Islaelivi lẹ, nọtena Jesu Klisti. Ewọ wẹ “Lẹngbọvu Jiwheyẹwhe tọn, he ze ylando aihọn tọn yì,” yèdọ ohùn mẹhe tọn yin kinkọndai nado hẹn mí vò sọn ylando si.—Johanu 1:29; Efesunu lẹ 1:7.

Susu nuhe gando gòhọtúntún po sinsẹ̀nzọn tẹmpli tọn po go lẹ tindo zẹẹmẹ gbigbọmẹ tọn. (Heblu lẹ 8:5; 9:23) Na nugbo tọn, Paulu wlanwe gando “gòhọ nugbo tọn . . . , he Oklunọ pẹ́n, e mayin gbẹtọ gba” go. E zindonukọn dọmọ: “Klisti ko wá nado yin yẹwhenọ daho onú dagbe he ja tọn, gbọn gòhọ he klo bosọ sọgbe gbau dali, ehe yè ma yí alọ do basi, enẹ wẹ nado dọ, e ma sọn didá he mẹ gba.” (Heblu lẹ 8:2; 9:11) “Gòhọ he klo bosọ sọgbe gbau” lọ wẹ tito tẹmpli daho gbigbọmẹ tọn Jehovah tọn. Nuhe Owe-wiwe dọ dohia dọ gbọn tito tẹmpli daho gbigbọmẹ tọn lọ dali wẹ gbẹtọvi lẹ sọgan dọnsẹpọ Jehovah to dodonu avọ́sinsan oyẹsu Jesu Klisti tọn ji te.—Heblu lẹ 9:2-10, 23-28.

Pinplọn sọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ dọ tito po nujinọtedo Osẹ́n lọ tọn delẹ po tindo zẹẹmẹ daho, nujọnu tọn, po gbigbọmẹ tọn lẹ po nọ hẹn yise lodo dọ Biblu yin gbigbọdo. E sọ nọ hẹn pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn jideji na nuyọnẹn Jiwheyẹwhe tọn he yin didohia to aliho vonọtaun mẹ to Owe-wiwe mẹ.—Lomunu lẹ 11:33; 2 Timoti 3:16.

Agbà avọnunina mimẹ̀ tọn lọsu tindo nuhọakuẹ dọdai tọn. E taidi dọ e nọtena “ojlo” Jiwheyẹwhe tọn, kavi ojlonọ-yinyin etọn nado kẹalọyi avọ́sinsan pipé Jesu tọn.—Heblu lẹ 10:1-10.

To nukọnmẹ to owe Heblu lẹ tọn mẹ, Paulu basi zẹẹmẹ ojlofọndote tọn ehe dọmọ: “Míwlẹ tindo agbà de, ehe mẹ yé he to sinsẹ̀n to gòhọ mẹ lẹ ma tindo huhlọn nado nọ dù te.” (Heblu lẹ 13:10) Agbà tẹwẹ e to alọdlẹndo?

Susu zẹẹmẹ-basitọ Katoliki tọn lẹ sọalọakọ́n dọ agbà heyin nùdego to Heblu lẹ 13:10 mẹ lọ wẹ dehe nọ yin yiyizan na Communion, yèdọ “nuwiwa wiwe” de he mẹ avọ́sinsan Klisti tọn nọ yin vivọ́ basi te to Amísa whenu. Ṣigba hiẹ sọgan mọ sọn lẹdo hodidọ lọ tọn mẹ dọ agbà yẹhiadonu tọn de hodọ wẹ Paulu te. Weyọnẹntọ susu wẹ blá zẹẹmẹ paa tọn do “agbà” heyin nùdego to wefọ ehe mẹ lẹ go. Na Giuseppe Bonsirven  heyin Jesuite de, “ehe sọgbe pẹpẹ hẹ hogbe yẹhiadonu tọn episteli lọ tọn lẹpo [hlan Heblu lẹ].” E yidogọ dọmọ: “Hlan Klistiani lẹ, hogbe lọ ‘agbà’ yin yiyizan to tintan whenu to linlẹn gbigbọmẹ tọn de mẹ bọ to Irénée godo, podọ na taun tọn to Tertullien po St Cyprien po godo kẹdẹ wẹ e yin yiyizan na communion podọ na tafo communion tọn taun te.”

Dile linlinwe Katoliki tọn de dọ do, “ojlẹ Constantin tọn” mẹ wẹ agbà yiyizan po “sinsẹ̀nhọ daho lẹ gbigbá” po gbayipe te. Rivista di Archeologia Cristiana (Dogbapọnnanu Whenuho-Kinkàn Dòkunkun Klistiani Tọn) dọmọ: “E họnwun dọ na owhe kanweko awe tintan lẹ, mẹde ma sọgan dlẹnalọdo sinsẹ̀n-basitẹn tangan de gba adavo pipli hùnwhẹ communion tọn he nọ yin bibasi to owhé dopodopo lẹ gbè . . . , to abò he nọ yin didiọzun adọtẹn lẹ to afọdopolọji he hùnwhẹ lọ vọ̀ godo lẹ mẹ.”

Lehe Mẹylọhodotọklisti Nọ Yí Agbà Zan Do

Linlinwe Katoliki tọn La Civiltà Cattolica dọmọ: “E mayin ahọnkan sinsẹ̀nhọ lọ tọn kẹdẹ wẹ agbà yin gba ṣigba ahọnkan Ṣọṣi lọ lọsu tọn.” Ṣogan, Jesu Klisti ma tlẹ ze hùnwhẹ sinsẹ̀n tọn dopo tata dai he na nọ yin bibasi to agbà de ji gba; mọjanwẹ e ma degbè na devi etọn lẹ nado yí agbà zan to hùnwhẹ depope mẹ. Fie Jesu donù agbà go to Matiu 5:23, 24 podọ to fidevo lẹ te to alọdlẹndo nuwiwa sinsẹ̀n tọn lẹ he gbayipe to Ju lẹ ṣẹnṣẹn , ṣigba e ma dohia dọ hodotọ etọn lẹ ni yí agbà zan to Jiwheyẹwhe sinsẹ̀n mẹ gba.

Whenuho-kàntọ Amelika tọn lọ George Foot Moore (owhe 1851-1931), wlan dọmọ: “Adà tangan sinsẹ̀n-bibasi Klistiani tọn lẹ ko saba yin nudopolọ, ṣigba nuwiwa kleun he Justin basi zẹẹmẹ etọn to gblagbla owhe kanweko awetọ mẹ lẹ tọn ko yin kandlẹnna zẹjlẹgo lẹzun nuyiwa daho gángán sinsẹ̀n tọn lẹ to nukọnmẹ.” Nuwiwa po hùnwhẹ paa sinsẹ̀n Katoliki tọn lẹ po sù taun bo doglẹ sọmọ bo ko lẹzun hosọ nupinplọn tọn de—yèdọ nupinplọn yẹwhehodidọ tọn—to wehọmẹ daho sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Katoliki tọn lẹ mẹ. Moore zindonukọn dọmọ: “Ayilinlẹn ehe nado hẹn onú he bọawu lẹpo doglẹ, heyin apadewhe hùnwhẹ lẹpo tọn yin nuyiwadeji dogọ gbọn Alẹnu Hoho lọ dali to whenuena gbẹtọ lẹ jẹ sinsẹ̀ngán Klistiani tọn lẹ pọnhlan ji taidi dọ Jiwheyẹwhe wẹ nọ de yé nado jẹ otẹn yẹwhenọduta dai tọn mẹ nkọtọn. Aṣọdido zẹjlẹgo yẹwhenọ daho tọn, nusisọ́ vonọtaun yẹwhenọ devo lẹ tọn, zọnlinzinzin lọ, hànjigbẹ́ Levinu he to psalm lẹ ji tọn lẹ, aslọ nuyọnwan tọn sọn nuyọnwan-gbán lẹ mẹ—popolẹpo wá taidi nuyiwa sinsẹ̀n tọn he Jiwheyẹwhe zedai, he suwhẹna ṣọṣi lọ to tintẹnpọn nado sọzẹn hẹ kavi zẹ̀ sinsẹ̀n-bibasi kosi hohowhenu tọn lẹ go mẹ.”

E sọgan paṣa we nado yọnẹn dọ aṣa po nuwiwa Ju lẹ gọna kosi lẹ tọn lẹ po ji wẹ hùnwhẹ lẹ, aṣọdido vonọtaun lẹ, po onú devo he nọ yin yiyizan to sinsẹ̀n-bibasi mẹ to sinsẹ̀n voovo lẹ mẹ yin zize sinai do, e mayin do nuplọnmẹ Klistiani tọn he tin to owe Wẹndagbe tọn mẹ lẹ ji gba. Enciclopedia Cattolica dọ dọ sinsẹ̀n Katoliki tọn “ko dugu yizan agbà tọn sọn sinsẹ̀n Ju lẹ tọn dè podọ to apadewhe sọn nuyiwa kosi lẹ tọn mẹ.” Minucius Felix, avunlọyitọ ṣọṣi tọn de to owhe kanweko atọ̀ntọ W.M., wlan dọ Klistiani lẹ ‘ma tindo tẹmpli kavi agbà lẹ gba.’ Otanwe wezẹhomẹ tọn lọ Religioni e Miti (Sinsẹ̀n po Otangblo lẹ po) lọsu dọmọ: “Klistiani fliflimẹ tọn lẹ gbẹ́ yizan agbà tọn dai nado do vogbingbọn hia to yewlẹ po sinsẹ̀n-bibasi Juvi po kosi lẹ po tọn ṣẹnṣẹn.”

Na sinsẹ̀n Klistiani tọn yin zize sinai na taun tọn do nunọwhinnusẹ́n he na yin alọkẹyi bo yin yíyí-do-yizan mẹ to gbẹzan egbesọ tọn mẹ podọ to otò lẹpo mẹ lẹ ji wutu, nuhudo matin na otò wiwe de, kavi tẹmpli paa de he tindo agbà lẹ, kavi yẹwhenọ gbẹtọvi tọn lẹ he tindo ogántẹn tangan he nọ dó avọ̀ vonọtaun lẹ ba. Jesu dọmọ: “Ojlẹ lọ ja, whenuena e ma na yin osó he ji, kavi Jelusalẹm mẹ wẹ mì nasọ nọ sẹ̀n Otọ́ [te] gba. . . . Sinsẹ̀ntọ nugbonọ lẹ na sẹ̀n Otọ́ to [gbigbọ] po nugbo po mẹ.” (Johanu 4:21, 23) Nuwiwa doglẹ po yizan agbà lẹ tọn po to ṣọṣi susu mẹ jẹagọdo nuhe Jesu dọ gando aliho he mẹ Jiwheyẹwhe nugbo lọ dona yin sinsẹ̀n te go.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]