Sinsẹ̀n Klistiani Dowhenu Tọn po Yẹwhe Lomu Tọn lẹ Po

TO WEKANHLANMẸ de he Pline le Jeune he yin togán Bitinia tọn kàn hlan Ahọluigbagán Lomu tọn Trajan mẹ, e wlan dọmọ: “Nuhe n’nọ wà na mẹhe yè sawhẹ Klistiani-yinyin tọn dokọna lẹ die. N’nọ kanse yé eyin Klistiani wẹ yé yin, podọ eyin yé yigbe dọ emi yin Klistiani, n’nọ sìn-adán yasanamẹ tọn na yé bo nọ vọ́ nudopolọ kanse yé whla awetọ podọ whla atọ̀ntọ. Eyin yé gbẹ́ tẹkudeji dọ Klistiani wẹ emi yin, n’nọ degbè dọ yé ni yin hùhù.” Na nuhe dù mẹhe mọ́n dọ emi ma yin Klistiani lẹ tọn, bo dọnú agọ̀ do Klisti go bosọ sẹ̀n boṣiọ ahọluigbagán lọ tọn po boṣiọ yẹwhe he Pline bẹ wá whẹdatẹn lọ lẹ po, e wlan dọmọ: “N’lẹndọ nuhe sọgbe wẹ e yin nado dike yé ni yì.”

Klistiani dowhenu tọn lẹ nọ yin homẹkẹndo na yé nọ gbẹ́ ma nado basi sinsẹ̀n hlan ahọluigbagán Lomu tọn po boṣiọ yẹwhe voovo lẹ tọn po wutu. Etẹwẹ dogbọn sinsẹ̀n devo he tin to Ahọluigba Lomu tọn mẹ lẹ dali? Yẹwhe tẹlẹ wẹ nọ yin sinsẹ̀n, podọ pọndohlan tẹwẹ Lomunu lẹ tindo gando yé go? Naegbọn Klistiani lẹ nọ yin homẹkẹndo na yé nọ gbẹ́ ma nado basi avọ́sinsan na yẹwhe Lomu tọn lẹ wutu? Gblọndo kanbiọ ehelẹ tọn na gọalọna mí nado yọ́n lehe mí na nọ yinuwa do eyin mí wá pehẹ ninọmẹ egbezangbe tọn lẹ he gando nugbonọ-yinyin na Jehovah go.

Sinsẹ̀n Ahọluigba lọ Tọn Lẹ

Dile mẹhe to Ahọluigba Lomu tọn mẹ lẹ wá sọn aṣa voovo mẹ bo nọ do ogbè voovo lẹ do, mọ wẹ yé sọ nọ sẹ̀n yẹwhe susu lẹ do niyẹn. Dile etlẹ yindọ sinsẹ̀n Ju lẹ tọn sọgan yin nuyọyọ de na Lomunu lẹ, yé nọ pọ́n ẹn hlan taidi religio licita, kavi sinsẹ̀n he yin alọkẹyi de bo nọ basi hihọ́na ẹn. To tẹmpli Jelusalẹm tọn mẹ, lẹngbọvu awe po oyìnsú-sisá de po nọ yin yíyí do sanvọ́ na Sesali po akọta Lomu tọn po whla awe to gbèdopo. Vlavo avọ́sinsan ehelẹ nọ miọnhomẹna yẹwhe dopo kavi yẹwhe susu lẹ, enẹ ma yin nujọnu to nukun Lomunu lẹ tọn mẹ gba. Nuhe yin nujọnu na yé wẹ yindọ, nuyiwa ehe nọ dohia hezeheze dọ Juvi lẹ yin nugbonọ na akọta Lomu tọn.

Nuwiwa po nuyise kosi tọn wunmẹ voovo lẹ po gbayipe to sinsẹ̀n lẹdo lọ tọn lẹ mẹ. Otàngblo Lomunu lẹ tọn ko yin alọkẹyi to fisusu, podọ dọṣẹdidọ gbayipe. Mẹhe ze yede jo na sinsẹ̀n dabla he wá sọn Whèzẹtẹn lẹ nọ mọ opagbe yí dọ gbigbọ na nọ do nulẹ hia yé tlọlọ, yé na lẹzun jọmaku, bo na nọ dọnsẹpọ yẹwhe lẹ gbọn hùnwhẹ dózin lẹ bibasi dali. Sinsẹ̀n ehelẹ wẹ gbayipe to ahọluigba lọ mẹ. Sinsẹ̀n-bibasi na yẹwhe Sérapis gọna yẹwhe-yọnnu Isis he wá sọn Egipti podọ na yẹwhe-yọnnu whèvi tọn Atargatis he wá sọn Silia, po yẹwhe owhè tọn Mithra he wá sọn Pẹlsia po gbayipe to owhe kanweko tintan W.M.

 Owe Owalọ lẹ tọn to Biblu mẹ do lehe sinsẹ̀n kosi tọn lẹ gbayipe to ojlẹ dopolọ mẹ po sinsẹ̀n Klistiani dowhenu tọn po do hia hezeheze. Di apajlẹ, Ju owọ́ntọ de nọ hodo ayimatẹn-gán Kiplu tọn he yin Lomunu. (Owalọ 13:6, 7) To Listla, gbẹtọ lẹ lẹndọ yẹwhe Glẹki tọn Helme po Zeus po wẹ Paulu po Balnaba po yin. (Owalọ 14:11-13) To whenuena Paulu tin to Filippi, e dukosọ hẹ deviyọnnu de he nọ dọ dọṣẹ. (Owalọ 16:16-18) To Atẹni, apọsteli lọ doayi e go dọ e taidi dọ tòmẹnu lọ lẹ nọ “dibusi yẹwhe lẹ hú lehe mẹdevo lẹ nọ basi do.” To tòdaho enẹ mẹ, e sọ mọ agbà de he ji yè kàn do dọ “Hlan Jiwheyẹwhe Mayọnẹn de.” (Owalọ 17:22, 23) Mẹhe nọ nọ̀ Efesu lẹ nọ sẹ̀n yẹwhe-yọnnu Atẹni tọn lẹ. (Owalọ 19:1, 23, 24, 34) To lopo Malta ji, gbẹtọ lẹ dọ dọ Paulu yin yẹwhe de na e ma mọ awufiẹsa depope to whenue odàn de hẹ̀nadu i wutu. (Owalọ 28:3-6) To ninọmẹ mọnkọtọn lẹ mẹ, Klistiani lẹ dona nọ họ́ yede sọta nuyiwadomẹji he sọgan hẹn sinsẹ̀n-bibasi wiwe yetọn flu lẹ.

Sinsẹ̀n Lomunu lẹ Tọn

Dile ahọluigba lọ to gbigblodeji, Lomunu lẹ kẹalọyi yẹwhe yọyọ he yé dukosọ hẹ lẹ po linlẹn lọ po dọ yẹwhe he emi yọnẹn dai lẹ wẹ yé yin ṣigba ninọmẹ yetọn wẹ gbọnvo poun. Kakati nado sukúndona sinsẹ̀n yọyọ lẹ, Lomunu awhàngbatọ lẹ kẹalọyi yé bọ yé lẹzun sinsẹ̀n yetọn. Gbọnmọ dali, dile sọha gbẹtọ he wá sọn aṣa voovo mẹ lẹ tọn to susu to Lomu do, mọ wẹ sinsẹ̀n etọn lẹ wá sù do niyẹn. To sinsẹ̀n Lomunu lẹ tọn mẹ, e ma yin dandan dọ mẹde ni basi sinsẹ̀n hlan yẹwhe dopo gee gba. Gbẹtọ lẹ sọgan sẹ̀n yẹwhe susu to ojlẹ dopolọ mẹ.

To yẹwhe dowhenu Lomu tọn lẹ mẹ, dehe yiaga hugan wẹ Jupiteli, he nọ yin yiylọdọ Optimus Maximus, yèdọ yẹwhe dagbe podọ daho hugan lọ. Gbẹtọ lẹ lẹndọ e nọ sọawuhia to jẹhọn, jikun, abì po hẹviosò po mẹ. Juno, nọviyọnnu Jupiteli tọn he sọ yin asi etọn yin yẹwhe-yọnnu osun tọn podọ mẹsusu yise dọ ewọ wẹ nọ penukundo whẹho he bẹ gbẹzan yọnnu lẹ tọn hẹn lẹpo go. Viyọnnu etọn Minerva yin yẹwhe-yọnnu alọnuzọ́n lẹ, agbasazọ́n lẹ, anazọ́n lẹ po awhàn po tọn.

Lomunu lẹ tindo yise to yẹwhe madosọha lẹ mẹ. Yẹwhe whẹndo tọn lẹ nọ yin Lares po Pénates po. Vesta wẹ yẹwhe-yọnnu adò miyọ́n tọn. Janus yin yẹwhe de he tindo nukunmẹ awe bo nọ deanana bẹjẹeji nulẹpo tọn. Agbasazọ́n dopodopo wẹ tindo yẹwhe etọn titi. Lomunu lẹ tlẹ yí jẹhẹnu lẹ do basi yẹwhe. Di apajlẹ, yẹwhe-yọnnu Pax nọ hẹn jijọho dote, yẹwhe-yọnnu Salus nọ hẹn agbasalilo dote, yẹwhe-yọnnu Pudicitia nọ hẹn jlẹkajininọ po wiwejininọ po dote, yẹwhe-yọnnu Fides nọ hẹn nugbonọ-yinyin dote,  yẹwhe Virtus nọ hẹn adọgbigbo dote, podọ yẹwhe-yọnnu Voluptas nọ hẹn awuvivi mimọ dote. Gbẹtọ lẹ lẹndọ nuyiwa Lomunu lẹ tọn to gbangba podọ to nuglọ dona tin to anademẹ yẹwhe lẹ tọn glọ. Enẹwutu, eyin tito mẹde tọn na tindo kọdetọn dagbe, e dona hẹn homẹ yẹwhe he go tito lọ gando tọn hùn gbọn dẹ̀hiho, avọ́sinsan, po hùnwhẹ lẹ po dali.

Aliho dopo nado yọ́n nuhe yẹwhe lẹ jlo wẹ nado dín sọgodo. Dopo to aliho tangan he mẹ ehe nọ yin wiwà te lẹ mẹ wẹ nado dindona homẹnú kanlin he yin yíyí do sanvọ́ lẹ tọn. Gbẹtọ lẹ nọ lẹndọ ninọmẹ po awusọhia homẹnú ehelẹ tọn po nọ gọalọ nado yọnẹn eyin yẹwhe lẹ kẹalọyi kavi jẹagọdo nuhe mẹde jlo na wà.

Sẹpọ vivọnu owhe kanweko awetọ J.W.M., Lomunu lẹ yise dọ yẹwhe tangan emitọn lẹ po delẹ to yẹwhe Glẹki tọn lẹ mẹ po yin nudopolọ—enẹ wẹ yindọ Jupiteli nọtena Zeus, podọ Juno nọtena Hera, po mọmọ po sọyi. Lomunu lẹ sọ kẹalọyi otangblo he gando yẹwhe Glẹki tọn lẹ go. Na nugbo tọn, otangblo ehelẹ ma nọ dọho dagbe gando yẹwhe lẹ go, na taidi gbẹtọvi lẹ, yé tindo jijọ ylankan po awugbopo yetọn lẹ po. Di apajlẹ, Zeus yin yinyọnẹn taidi gblewanọ de he nọ zanhẹ gbẹtọ lẹ podọ vlavo gbẹtọ jọmaku lẹ gánnugánnu. Na gbẹtọ lẹ nọ saba hopẹ́ na mẹhe do walọ ylankan yẹwhe lẹ tọn hia to nupọntẹn hohowhenu tọn lẹ wutu, mẹhe nọ sẹ̀n yẹwhe enẹlẹ nọ yin whinwhàn po linlẹn lọ po dọ yelọsu sọgan tindo mahẹ to walọ gblezọn mọnkọtọn lẹ mẹ.

E yọnbasi dọ weyọnẹntọ delẹ kẹalọyi otangblo enẹlẹ domọ pẹpẹ. Mẹdelẹ nọ mọ yé taidi hopàdọ. Ehe wẹ na ko hẹn Pọntiu Pilati nado kàn kanbiọ etọn he mẹsusu jẹakọ hẹ sè dọ, “Etẹwẹ yin Nugbo?” (Joh. 18:38) Mẹsusu mọdọ kanbiọ ehe do “linlẹn weyọnẹntọ lẹ tọn he gbayipe hia, dọ e ma yọnbasi nado yọ́n nugbo mlẹnmlẹn gando nudepope go.”

Sinsẹ̀n-Bibasi Na Ahọluigbagán

Gandudu Augusti tọn sọn owhe (27 J.W.M. jẹ 14 W.M.) whenu wẹ sinsẹ̀n-bibasi na ahọluigbagán bẹjẹeji. Na Augusti hẹn vivomẹninọ po jijọho po wá to awhàn ojlẹ dindẹn tọn de godo wutu, mẹsusu nọ do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn ahundopo tọn hia ẹ titengbe to lẹdo Whèzẹtẹn tọn he mẹ Glẹkigbe nọ yin dido te lẹ mẹ. Gbẹtọ lẹ nọ donukun hihọ́ dẹn-to-aimẹ to mẹhe to otẹn aṣẹpipa tọn mẹ de si. Yé jlo nado wleawuna gandudu he na didẹ gbemanọpọ he tin to sinsẹ̀n lẹ ṣẹnṣẹn, nọgodona owanyi akọta yetọn tọn, bo na kọ̀n gbẹtọ lẹ dopọ to mẹhe yé nọ pọnhlan taidi “whlẹngántọ” yetọn glọ. Taidi kọdetọn de, gigo he jẹna Jiwheyẹwhe nọ yin nina ahọluigbagán lọ.

Dile etlẹ yindọ Augusti ma kẹalọyi dọ gbẹtọ lẹ ni nọ ylọ emi dọ yẹwhe de to whenue e gbẹ́ pò to ogbẹ̀, e hẹn ẹn zun dandan dọ boṣiọ Lomu tọn he yin yẹwhe-yọnnu de—yèdọ Roma Dea—ni nọ yin sinsẹ̀n. To okú Augusti tọn godo, e nọ yin pinpọnhlan taidi yẹwhe de. Sinsẹ̀nnọ lẹdo lọ tọn lẹ to ayimatẹn Lomu tọn lẹ mẹ nọ gbọnmọ dali do ojlo po owanyi akọta tọn po hia tatọ́-tònọ ahọluigba lọ tọn po ahọlu etọn lẹ po. Sinsẹ̀n-bibasi yọyọ ehe nado sẹ̀n ahọluigbagán yawu gbayipe to ayimatẹn lọ lẹpo mẹ bo lẹzun aliho dopo nado do sisi po nugbonọ-yinyin po hia Tohọluduta lọ.

Ahọluigbagán Domitien he nọgbẹ̀ to owhe 81 jẹ 96 W.M., wẹ ahọlu tintan Lomunu lẹ tọn he biọ dọ yè ni sẹ̀n emi taidi yẹwhe. To ojlẹ etọn mẹ, Lomunu lẹ ko yọ́n Klistiani lẹ dovo na Ju lẹ bosọ jẹagọdo sinsẹ̀n he yin pinpọnhlan taidi sinsẹ̀n yọyọ ehe. E yọnbasi dọ gandudu Domitien tọn whenu wẹ apọsteli Johanu yin wiwle do gànmẹ to lopo Patmos tọn ji “na kunnudide gando Jesu go wutu.”—Osọ. 1:9.

Owe Osọhia tọn yin kinkàn to whenue Johanu tin to gànpamẹ. To owe lọ mẹ, e dọho gando Antipa go, yèdọ Klistiani de he yin hùhù to Pagamu, he yin dopo to ahọnkan titengbe sinsẹ̀n-bibasi na ahọluigbagán tọn lẹ mẹ. (Osọ. 2:12, 13) To  ojlẹ enẹ mẹ, e yọnbasi dọ gandudu he tin to ahọluigba lọ mẹ lẹ na ko jẹ bibiọ to Klistiani lẹ si ji nado nọ basi hùnwhẹ sinsẹ̀n tọn lẹ na Tohọluduta. Vlavo e yin mọ kavi lala, to owhe 112 W.M., Pline to bibiọ to Klistiani he tin to Bitinia lẹ si nado nọ basi hùnwhẹ mọnkọtọn lẹ, dile e yin didohia to wekanhlanmẹ lọ hlan Trajan mẹ he yin nùdego to bẹjẹeji hosọ ehe tọn do.

Trajan pà Pline na aliho he mẹ e nọ didẹ whẹho he yin hinhẹnwa nukọn etọn lẹ te bo na ẹn anademẹ dọ Klistiani he gbẹ́ ma nado sẹ̀n yẹwhe Lomu tọn lẹ ni nọ yin hùhù. Trajan wlan dọ, “Ṣigba, eyin mẹde mọ́n dọ emi ma yin Klistiani, bo na dohia dọ emi ma yinmọ gbọn yinkọ yẹwhe mítọn lẹ tọn yiylọ dali, (eyin owhẹ̀ devo ma yin sisadokọna ẹn) dike ni yin jijona na lẹnvọjọ etọn wutu.”

Lomunu lẹ ma sọgan yise dọ sinsẹ̀n de na biọ mẹdezejo mlẹnmlẹn sọn hagbẹ sinsẹ̀n lọ tọn lẹ si. Yẹwhe Lomu tọn lẹ ma nọ biọ onú mọnkọ, to whelọnu lo, naegbọn Jiwheyẹwhe Klistiani lẹ tọn na wàmọ? Gbẹtọ lẹ nọ lẹndọ sinsẹ̀n-bibasi na yẹwhe Tohọluduta lọ tọn lẹ nọ dohia poun dọ yé kẹalọyi gandudu he tin-to-aimẹ lọ. Enẹwutu, mẹhe gbẹ́ ma nado sẹ̀n yé lẹ nọ yin pinpọnhlan taidi pàdutọ. Dile Pline mọ do, aliho depope ma tin nado hẹn suhugan Klistiani lẹ tọn po huhlọn po nado jogbe. Na yewlẹ, nuyiwa mọnkọtọn na zẹẹmẹdo nugbonọ-mayin na Jehovah, podọ Klistiani dowhenu tọn susu wẹ nọ de nado kú kakati nado sẹ̀n ahọluigbagán.

Naegbọn mí dona tindo ojlo to ehe lẹpo mẹ to egbehe? To otò delẹ mẹ, e nọ yin bibiọ to tòvi lẹ si nado nọ na sisi ohia otò tọn lẹ. Taidi Klistiani lẹ, mí nọ na sisi aṣẹpipa gandudu gbẹtọvi tọn lẹ. (Lom. 13:1) Etomọṣo, eyin e wá jẹ hùnwhẹ he gando asia otò tọn go lẹ whenu, mẹdezejo mlẹnmlẹn he Jehovah Jiwheyẹwhe biọ to mí si po ayinamẹ Ohó etọn tọn po nado “họ̀nna boṣiọ-sinsẹ̀n” bo “họ́ [míde] sọta boṣiọ lẹ” nọ deanana mí. (1 Kọl. 10:14; 1 Joh. 5:21; Nah. 1:2) Jesu dọmọ: “Jehovah Jiwheyẹwhe towe wẹ hiẹ dona nọ sẹ̀n, podọ ewọ kẹdẹ wẹ hiẹ dona nọ wà sinsẹ̀nzọn wiwe hlan.” (Luku 4:8) Enẹwutu, mì gbọ mí ni zindonukọn nado nọ hẹn nugbonọ-yinyin go na Jiwheyẹwhe he mí to sinsẹ̀n lọ.

[Blurb on page 5]

Klistiani nugbo lẹ nọ ze yede jo mlẹnmlẹn na Jehovah

[Yẹdide lẹ to weda 3]

Klistiani dowhenu tọn lẹ gbẹ́ ma nado sẹ̀n ahọluigbagán kavi boṣiọ yẹwhe lẹ tọn

Ahọluigbagán Domitien

Zeus

[Asisa Yẹdide Tọn Lẹ]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Yẹdide to weda 4]

Klistiani he tin to Efesu lẹ gbẹ́ ma nado sẹ̀n yẹwhe-yọnnu Altemis he gbayipe lọ.—Owalọ 19:23-41