N’dopẹ́ Dọ N’sẹ̀n Jehovah, Etlẹ Yin to Whlepọn lẹ Glọ

Dile e yin didọ gbọn Maatje de Jonge-van den heuvel dali

OWHE 98 mẹvi wẹ n’yin. Ayajẹnu wẹ e yin na mi nado yí owhe 70 zan to owhe enẹlẹ mẹ do sẹ̀n Jehovah—ṣigba yise ṣie yin whiwhlepọn. To Wẹkẹ-Whàn II whenu, n’yin wiwle do opá yasanamẹ tọn de mẹ, fie ninọmẹ mẹhẹngbọjọ tọn hẹn mi nado basi nudide he wá vẹna mi to nukọn mẹ de te. To owhe delẹ godo, n’pannukọn whlepọn sinsinyẹn devo. Etomọṣo, n’dopẹna Jehovah dọ n’tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado sẹ̀n ẹn, etlẹ yin to whlepọn lẹ glọ.

Octobre 1940 wẹ n’sè dogbọn nugbo lọ dali. Tòpẹvi Hilversum tọn he dẹn do hùwaji-whèzẹtẹn Amsterdam tọn na nudi kilomẹtlu 24 to Pays-Bas wẹ n’nọ nọ̀. Gandudu Nazi tọn glọ wẹ otò lọ te to whenẹnu. E ko yì owhe atọ́n he n’wlealọ hẹ Jaap de Jonge, yèdọ asu owanyinọ de, podọ mí tindo viyọnnu vivẹ́ owhe atọ̀n mẹvi de he nọ yin Willy. Fie mí nọ nọ̀ ma dẹn do whẹndo wamọnọ de, he e ma nọ bọawuna nado penukundo ovi ṣinatọ̀n go. Etomọṣo, yé yí jonọ de, yèdọ dẹpẹ de do owhé yetọn gbè bo nọ penukundo dùdù po nùnù etọn po go. N’nọ kanse dee dọ ‘Naegbọn yé do didá agbàn pinpẹn enẹ dogọ?’ Whenue n’bẹ núdùdù delẹ yì na yé wẹ n’wá mọdọ gbehosọnalitọ de wẹ dẹpẹ lọ yin. E dọhona mi dogbọn Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn po dona he e na hẹnwa lẹ po dali. Nuhe n’plọn whàn mi taun podọ n’yawu kẹalọyi nugbo. Owhe enẹ dopolọ mẹ wẹ n’klan gbẹzan ṣie do wiwe na Jehovah bo yí baptẹm. Owhe dopo to baptẹm ṣie godo, asu ṣie lọsu yí baptẹm.

Dile etlẹ yindọ n’ma tindo oyọnẹn Biblu tọn sọmọ to whenẹnu, n’mọnukunnujẹemẹ ganji dọ taidi Kunnudetọ de, n’ko lẹzun apadewhe titobasinanu he yin alọhẹndotena de tọn niyẹn. N’sọ yọnẹn dọ Kunnudetọ susu wẹ ko yin wiwle do gànmẹ na wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn lilá wutu. Etomọṣo, n’jẹ yẹwhehodọ ji sọn whédegbè jẹ whédegbè to afọdopolọji, podọ yẹn po asu ṣie po na adọtẹn gbehosọnalitọ po nugopọntọ tomẹyitọ lẹ po do owhé mítọn gbè. Podọ, owhé mítọn gbè wẹ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu he wá sọn Amsterdam lẹ po nọ bẹ owe sinai do Biblu ji lẹ do. Yé nọ bẹ owe-gbàn susu do kẹkẹ yetọn lẹ ji bo nọ ṣinyọ́n singlọnnu titli do e. Owanyi po adọgbigbo nankọ po die mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu he nọ bẹ agbàn ehelẹ po dohia! Yé nọ ze ogbẹ̀ yetọn do owù mẹ na mẹmẹsunnu yetọn lẹ tọn wutu.—1 Joh. 3:16.

“Mama, Mì Na Yawu Lẹkọ Ya?”

Osun ṣidopo to baptẹm ṣie godo, ponọ atọ̀n wá owhé mítọn gbè. Yé biọ ohọ̀ mẹ bo gbànú pọ́n. Dile etlẹ yindọ yé ma mọ agbá he mẹ owe lẹ te, yé mọ owe he mí ze whlá do adọzan mítọn glọ delẹ. To afọdopolọji, yé dọna mi nado hodo yé yì ponọ-pá Hilversum tọn mẹ. To whenue n’gbò viyọnnu ṣie Willy fán nado dọ e zun whedenu na ẹn, e kanse mi dọ, “Mama, mì na yawu lẹkọ ya?” N’yigbe dọ, “Mọwẹ, ovi ṣie, Mama na yawu lẹkọ.” Ṣigba, n’na jugbọn whlepọn  sinsinyẹn mẹ na osun 18 whẹpo do vọ́ ẹ ze do awà mẹ.

Ponọ de plan mi do pinpán mẹ yì Amsterdam na yè nido kanhose mi. Ponọ he kanhose mi lẹ tẹnpọn nado hẹn mi yigbe dọ Kunnudetọ Jehovah tọn wẹ mẹmẹsunnu atọ̀n delẹ he nọ nọ̀ Hilversum. N’dọmọ: “N’ma yọ́n yé, adavo mẹdopo. Ewọ wẹ nọ sà anọ́sin na mí.” Podọ nugbo wẹ dọ anọ́sin wẹ mẹmẹsunnu enẹ nọ sà. N’yidogọ dọ: “N’ma yọnẹn eyin ewọ yin dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ, mì sọgan kanse ewọ lọsu, e ma yin yẹn wẹ mì na kanse.” To whenue yé ma sè nude sọn onù ṣie mẹ, yé hò tómẹ na mi bo sú mi do gànmẹ na osun awe. To whenue asu ṣie yọ́n fie n’te, e tẹnpọn nado hẹn avọ̀ delẹ po núdùdù po wá na mi. Enẹgodo to août 1941, n’yin pinplan yì Ravensbrück—yèdọ opá yasanamẹ danuwatọ lẹ tọn de, fie yọnnu lẹ nọ yin ginglọndo, he dẹn do agewaji Berlin tọn to Allemagne na nudi kilomẹtlu 80.

“Gboadọ”

To whenue mí jẹ dọ́n, ponọ lẹ dọna mí dọ eyin mí doalọwemẹ bo mọ́n yise mítọn, mí na yì whé. Ṣigba, n’gbẹ́ ma nado doalọwemẹ. Enẹwutu, yé biọ to asi e nado bẹ nutindo ṣie lẹ jo bo jẹmẹ́ to awulẹpa mẹ, fie n’dukosọ hẹ mẹmẹyọnnu he wá sọn Pays-Bas delẹ te. Yé yí avọ̀ gàntọ lẹ tọn he tindo ohia agosu atọ̀nnọ vẹẹ flusọ́ na dopodopo mítọn, gọna agbán, kọfo po ṣivi po. To ozán enẹ mẹ, mí yin bibẹdo gànpa he mẹ yè nọ glọn mẹ do na ojlẹ de mẹ. Finẹ wẹ n’viavi te whla tintan sọn whenue gbọ́n n’yin wiwle do gànmẹ. Po avi po, n’kanse dee dọ “Etẹwẹ to na jọ? Nawẹ n’na nọ file dẹnsọ?” Nado dọ hójọhó, haṣinṣan ṣie hẹ Jehovah ma ko sinyẹn sọmọ to ojlẹ enẹ mẹ, na osun kleun delẹ die janwẹ n’mọ nugbo. Nususu gbẹ́ pò bọ n’na plọn. To wunkẹngbe, dile yè to yinkọ mítọn lẹ ylọ, mẹmẹyọnnu he wá sọn Pays-Bas de doayi e go dọ awú ma yá mi. E dọna mi dọ: “Gboadọ bo! A lẹndọ nude na wà mí wẹ?”

To whenue yé ylọ yinkọ lẹ fó godo, mí yin pinplan yì gànhọ devo mẹ, fie mẹmẹyọnnu susu he wá sọn Allemagne po Pays-Bas po lẹ dokuavọna mí te. Mẹmẹyọnnu Allemagne-nu delẹ ko to gànhọ enẹ mẹ na owhe dopo linlán. Gbẹdido hẹ yé hẹn mi lodo—nado dọ hójọhó, enẹ hẹn mi nado gboadọ. Nudevo he yinuwado ji e wẹ yindọ gànhọ he mẹ mẹmẹyọnnu lọ lẹ yin ginglọndo mẹ́n taun hugan gànhọ he pò to opá lọ mẹ lẹ. Gbọnvona dọ gànhọ mítọn mẹ́n, e sọ yin yinyọnẹn taidi fie ajo, mẹzunzun kavi avùn ma nọ tin te. Mahopọnna ninọmẹ ylankan he mí pehẹ to opá lọ mẹ lẹ, gànhọ mítọn taidi lopo wiwe de he ohù he kudiho lẹdo.

Gbẹzan Egbesọegbesọ Tọn to Opá Yasanamẹ Tọn lọ Mẹ

Gbẹzan opá lọ mẹ tọn nọ biọ azọ́n susu wiwà podọ núdùdù vude janwẹ mí nọ mọ dù. Mí nọ yawu fọ́n to ogàn atọ́n mẹ afọnnu, podọ ojlẹ kleun de to enẹgodo, ponọ lẹ nọ jẹ yinkọ lẹ ylọ ji. Jikun ja wẹo kavi owhè hùn wẹo, gàntọ-ṣọ́tọ lẹ nọ hẹn mí nado yì nọte na nudi gànhiho dopo to gbonu. To whenue mí ko wazọ́n sinsinyẹn kakajẹ jẹ ogàn atọ́n mẹ to whèjai, ponọ lẹ nọ vọ́ yinkọ lẹ ylọ. Enẹgodo, blẹdi vude janwẹ mí nọ yí do siọ nusọnu bo nọ yì mlọnai po nuṣikọ po.

Gbọnvona dimanche, azán lẹpo gbè wẹ n’nọ yì yà likun to glemẹ po agbogọdọẹ po, bo nọ plọ́ ogbó sọn osinwhín lẹ mẹ bosọ nọ  zà ohànpó lẹ mẹ. Dile etlẹ yindọ azọ́n lọ vẹawu bo kudiho, whelẹponu wẹ n’nọ wà ẹ, na n’gbẹ́ pò to jọja bo dohuhlọn taun to whenẹnu. Podọ, ohàn Ahọluduta tọn lẹ jiji dile n’to azọ́nwa nọ hẹn mi lodo. Ṣigba, whelẹponu wẹ ajlù asu ṣie po ovi ṣie po tọn nọ wle mi.

Núdùdù vude janwẹ mí nọ mọyi, ṣigba mí mẹmẹyọnnu lẹpo nọ sẹ̀ blẹdi vude do to azán lẹpo ji na mí nido mọ nususu dù to dimanche lẹ, whenue mí nọ plidopọ nado dọhodo hosọ Biblu tọn lẹ ji. Mí ma tindo owe sinai do Biblu ji depope, ṣigba n’nọ yí sọwhiwhe do dotoaina mẹmẹyọnnu mẹhomẹ, nugbonọ he wá sọn Allemagne lẹ dile yé to hodọdo gbigbọnu lẹ ji. Mí tlẹ basi Oflin okú Klisti tọn to finẹ ga.

N’Tindo Ayimajai, Diọlinlẹn bo Mọ Tulinamẹ Yí

To whedelẹnu, ponọ lẹ nọ biọ to mí si nado wà azọ́n he tindo kanṣiṣa tlọlọ hẹ awhànfunfun Nazi tọn. Na kadaninọ mítọn to whẹho tonudidọ tọn lẹ mẹ wutu, mẹmẹyọnnu lẹpo wẹ gbẹ́ ma nado wà azọ́n enẹ podọ n’hodo apajlẹ adọgbigbo tọn yetọn. Enẹwutu, yé yí huvẹ do sayana mí na azán susu podọ yé nọ jo mí dote to hukan ji na gànhiho susu whẹpo do ylọ yinkọ mítọn. E tlẹ jọ pọ́n to avivọ-whenu bọ yé glọn mí na azán 40 do gànhọ de mẹ, fie hihla depope ma te.

Ponọ lẹ ko dọna mí mẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ whlasusu dọ eyin mí doalọwemẹ bo jogbe, emi na jo mí do bọ mí na yì whé. To whenuena n’ko nọ gànhọ Ravensbrück tọn mẹ na owhe dopo linlán godo, n’gbọjọ pete. Ojlo lọ nado mọ asu ṣie po viyọnnu ṣie po wá sinyẹn sọmọ bọ n’yì gàntọ-ṣọ́tọ lẹ dè bo biọ nado doalọwemẹ dọ n’masọ yin dopo to Biblu Plọntọ lẹ mẹ ba, podọ n’wàmọ.

To whenue mẹmẹyọnnu lẹ sè nuhe n’wà, delẹ to yé mẹ jẹ hinhọ̀nna mi ji. Etomọṣo, mẹmẹyọnnu mẹhomẹ Allemagne-nu awe, yèdọ Hedwig po Gertrud po dín mi mọ bo vọ́ jide na mi dọ emi gbẹ́ yiwanna mi. Dile mí to azọ́nwa dopọ to ohànpó lẹ mẹ, yé gbọn homẹdagbe dali dohia mi dọ nujọnu wẹ e yin nado hẹn tenọgligo na Jehovah bosọ do lehe mí sọgan do owanyi hia ẹ do gbọn titẹdo nuyise mítọn lẹ go dali. Aliho he mẹ yé do awuvẹmẹ po owanyi sisosiso po hia mi te dile onọ̀ de nọ wà do yinuwado ji e taun. a N’yọnẹn dọ nuhe n’wà ma sọgbe, podọ e jlo mi nado yì zẹhudo nuhe n’kàn lọ ji. To whèjai dopo, n’dọ nudide ṣie na mẹmẹyọnnu de nado yì zẹhudo nuhe n’kàn ji. Gàntọ-ṣọ́tọ de na ko gblató nuhe mí dọ, na whèjai enẹ dopolọ wẹ yé de mi tọ́n sọn opá lọ mẹ bo do pinpán na mi nado lẹkọyi Pays-Bas. Dopo to mẹhe nọ penukundo mí go lẹ mẹ—he n’gbẹ́ flin nukunmẹ etọn ganji—dọna mi dọ, “A gbẹ́ yin Bibelforscher (Biblu Plọntọ), podọ a na gbẹ́ to mọ yin tẹgbẹ.” N’gblọn dọmọ, “Mọwẹ, eyin e jlo Jehovah.” Etomọṣo, n’gbẹ́ to nulẹnpọn dọ, ‘Nawẹ n’na wagbọn do zẹhudo nuhe n’kàn lọ ji?’

Dopo to nuagokun nuhe n’kàn lẹ tọn mẹ dọ dọ: “N’magbe ma nado vọ́ yin apadewhe Ogbẹ́ Akọjọpli Biblu Plọntọ lẹ tọn ba.” N’yọ́n nuhe n’na wà! Tlolo he n’lẹkọyi whé to janvier 1943, n’vọ́ azọ́n yẹwhehodidọ tọn bẹjẹeji. Nado dọ hójọhó, eyin aṣẹpatọ Nazi tọn lẹ vọ́ wle mi whla awetọ dile n’to yẹwhehodọ gando Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn go, oyà ṣie na sinyẹn.

Nado do ojlo ahundopo tọn ṣie hia Jehovah taidi devizọnwatọ nugbonọ etọn whladopo dogọ, yẹn po asu ṣie po vọ́ awuwlena adọtẹn de na mẹhe nọ bẹ owe-gbàn wá lẹ gọna nugopọntọ tomẹyitọ lẹ do owhé mítọn gbè. Lehe n’dopẹ́ dọ n’mọ dotẹnmẹ hundote devo nado do owanyi ṣie hia Jehovah po omẹ etọn lẹ po do sọ!

Adángbòmẹ Sinsinyẹn De

Osun kleun delẹ whẹpo awhàn do fó, adán sinsinyẹn de gbò yẹn po asu ṣie po. To octobre 1944, viyọnnu mítọn Willy bẹ azọ̀n diphtérie tọn to ajiji mẹ. Azọ̀n lọ hẹ e ji pete bọ e kú to azán atọ̀n godo. Owhe ṣinawe poun wẹ e do.

 Okú ovi dopo gee he mí tindo lọ tọn hẹn mí jẹflumẹ taun. Nado dọ hójọhó, whlepọn he mẹ n’jugbọn to Ravensbrück ma sọtẹ́n yijlẹdo awufiẹsa he n’mọ to whenue viyọnnu mítọn kú go. Ṣigba, to ojlẹ ayimajai tọn mẹ, mí nọ saba mọ homẹmiọnnamẹ yí sọn hogbe he tin to Psalm 16:8 mẹ dọmọ: “Yẹn ko zé OKLUNỌ do nukọn ṣie whepoponu: na é tin to adusi ṣie mẹ wutu, yè ma na diọtẹnna mi.” Yẹn po asu ṣie po deji mlẹnmlẹn do opagbe Jehovah tọn gando fọnsọnku go. Mí zindonukọn to nugbo lọ mẹ bo nọ lá wẹndagbe lọ po zohunhun po to whepoponu. Kakajẹ whenue asu ṣie kú to 1969, e gọalọna mi nado sẹ̀n Jehovah po pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn po.

Dona po Ayajẹ He N’Mọyi lẹ Po

Sọn owhe susu lẹ die, dopo to nuhe nọ hẹn ayajẹ wá na mi hugan to whepoponu lẹ mẹ wẹ gbẹdido pẹkipẹki hẹ devizọnwatọ whenu-gigọ́ tọn lẹ. Dile mí ko nọ wà do to awhàn whenu, mí nọ saba na adọtẹn nugopọntọ tomẹyitọ lẹ po asi yetọn lẹ po eyin yé wá dla agun mítọn pọ́n. Asu po asi po de, yèdọ Maarten po Nel Kaptein po he sẹ̀n taidi nugopọntọ tomẹyitọ tlẹ nọ owhé mítọn gbè na owhe 13! To whenue mẹmẹyọnnu Nel jẹazọ̀n jẹ kúdonu, n’tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado penukundego to owhé mítọn gbè na osun atọ̀n kakajẹ whenue e kú. Gbẹdido hẹ asu po asi po enẹ gọna mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu vivẹ́ lẹdo lọ mẹ tọn lẹ po gọalọna mi nado duvivi paladisi gbigbọmẹ tọn he mẹ mí to gbẹnọ te todin tọn.

Dopo to ojlẹ ayidego tọn lẹ mẹ to gbẹzan ṣie mẹ wá aimẹ to 1995—enẹ wẹ oylọ-basinamẹ de nado yì oflin de tẹnmẹ to Ravensbrück. To finẹ, n’dukosọ hẹ mẹmẹyọnnu susu he po yẹn po ko nọ gànmẹ pọ́n bọ n’ma ko sọ mọ sọn owhe 50 linlán die gbọ́n! N’ma sọgan wọn ojlẹ ayidego tọn he n’yizan dopọ hẹ yé enẹ, na e yinuwado ji e taun podọ e yin dotẹnmẹ hundote dagbe de na mí nado na tuli ode awetọ nado pọ́n nukọn hlan azán he gbè mẹyiwanna mítọn lẹ na gọwá ogbẹ̀.

Apọsteli Paulu dọ to Lomunu lẹ 15:4 mẹ dọ ‘gbọn akọndonanu mítọn gblamẹ podọ gbọn homẹmimiọn sọn Owe-wiwe lẹ mẹ gblamẹ míwlẹ sọgan tindo todido.’ N’dopẹ́ dọ Jehovah wleawu todido ehe tọn, he gọalọna mi nado sẹ̀n ẹn po pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn po, etlẹ yin to whlepọn lẹ glọ.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide to weda 10]

Yẹn po Jaap po to 1930

[Yẹdide to weda 10]

Viyọnnu mítọn Willy, whenue e tindo owhe ṣinawe

[Yẹdide to weda 12]

To 1995, n’yì opli ayajẹ tọn de tẹnmẹ. Yẹn wẹ omẹ awetọ sọn amiyọnwhé to hukan nukọn tọn ji