N’nọ Saba Dibuna Okú Dai

Dile e yin didọ gbọn Piero Gatti dali

NUDE dọnú dẹẹdẹ podọ dile ojlẹ to yìyì nudidọ lọ wá sinyẹn dogọ. Opẹ̀n lẹ jẹ núdọ ji taidi avase de na gbẹtọ lẹ nido họnbẹ. Bọmbu po awhànfunnu devo lẹ po dọnú, podọ to enẹgodo nude dọnú gángán bo dobunamẹ taun.

Nujijọ enẹlẹ wá aimẹ to Italie, Milan to gblagbla 1943 po 1944 po tọn. Na n’yin jọja awhànfuntọ de he to finẹ to whenẹnu wutu, azọ́n he yè nọ saba zọ́n mi wẹ nado yì bẹ oṣiọ mẹhe bọmbu hù to fihe yé họnbẹ do lẹ tọn. Bọmbu ko nọ gbà agbasa yetọn hányán bọ yè ma tlẹ sọ nọ yọ́n mẹlọ lẹ ba. E ma yin okú mẹdevo lẹ tọn kẹdẹ wẹ n’yí nukun ṣie do mọ gba. Yẹnlọsu ko dibla kú pó to ninọmẹ delẹ mẹ. To ojlẹ enẹlẹ mẹ, n’nọ hodẹ̀ hlan Jiwheyẹwhe bo nọ dopà na ẹn dọ eyin n’lùn ninọmẹ ylankan enẹlẹ tọ́n, n’na wà ojlo etọn.

N’Masọ Nọ Dibuna Okú Ba

Gbétatò he to nudi kilomẹtlu 10 do Côme to Italie de mẹ wẹ n’whẹ́n te, sẹpọ dogbó Suisse tọn. N’gbẹ́ pò to ovu taun to whenue n’jẹ numọtolanmẹ awubla tọn tindo ji bo nọ dibuna okú. Azọ̀n grippe espagnole tọn hù awe to mẹdaho ṣie yọnnu lẹ mẹ. Enẹgodo, owhe ṣidopo poun wẹ n’tindo to 1930 whenue onọ̀ ṣie he nọ yin Luigia kú. Sinsẹ̀n Katoliki tọn mẹ wẹ n’yin pinplọn whẹ́n te, podọ n’nọ yìn osẹ́n sinsẹ̀n tọn lẹ bosọ nọ yì Ṣọṣi to sẹmẹsẹmẹ. Etomọṣo, ṣọfu dapatọ de tọn mẹ wẹ obu he n’nọ dì na okú busẹ te to owhe susu lẹ godo, e ma yin to ṣọṣi mẹ gba.

Mẹsusu wẹ hẹn ogbẹ̀ yetọn bu to Wẹkẹ-Whàn II whenu to 1944. N’yin dopo to awhànfuntọ Italie tọn fọtọ́n susu he họnyi lẹdo he mẹ awhàn ma to núgbà te sọmọ de mẹ to Suisse lẹ mẹ. To whenue mí jẹ dọ́n, osla fibẹtado tọn voovo mẹ wẹ yè bẹ mí do. Dopo to osla he sẹpọ Steinach to agewaji whèzẹtẹn otò lọ tọn lẹ mẹ wẹ yè ze mi do. To finẹ, mí tindo mẹdekannujẹ jẹ obá de mẹ. Mẹhe nọ pada namẹ to Steinach jlo dọ mẹde ni gọalọna emi na ojlẹ kleun de to ṣọfu emitọn mẹ. Osun dopo poun wẹ n’do wazọ́n hẹ ẹ to finẹ, ṣigba to ojlẹ kleun enẹ gblamẹ, n’jihọntọn hẹ dawe de he diọ gbẹzan ṣie.

Dopo to Italie-nu he to Suisse bo nọ wá pada to ṣọfu lọ mẹ lẹ mẹ wẹ Adolfo Tellini. E yin dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ. N’ma ko sè gando pipli enẹ go pọ́n, podọ enẹ ma yin nupaṣamẹnu de, na Kunnudetọ he to Italie blebu to whenẹnu lẹ ma hugan 150. Adolfo dọhona mi do nugbo jiawu Biblu tọn lẹ ji gọna opagbe voovo he Jiwheyẹwhe do gando jijọho po ‘ogbẹ̀ tintindo to gigọ́ mẹ’ po go. (Joh. 10:10; Osọ. 21:3, 4) Owẹ̀n lọ dọ awhàn po okú po na busẹ to madẹnmẹ whàn mi taun. To whenue n’lẹkọyi osla fibẹtado tọn lọ mẹ, n’má todido enẹ hẹ jọja Italie-nu devo, yèdọ Giuseppe Tubini, podọ owẹ̀n lọ yinuwado ewọ lọsu ji. Adolfo po Kunnudetọ devo lẹ po nọ wá dla mí pọ́n to osla lọ mẹ gbọzangbọzan.

 Adolfo plan mi yì Arbon he to nudi kilomẹtlu 10 do Steinach, yèdọ fie pipli kleun Kunnudetọ lẹ tọn de nọ basi opli do Italie-gbè mẹ te. Nuhe n’sè lẹ fọnjlodotena mi sọmọ bọ n’zọ̀n afọ yì filọ to osẹ he bọdego mẹ. To enẹgodo, n’yì plidopọ Kunnudetọ lẹ tọn de tẹnmẹ to Zurich. Yẹdide adógo tọn he do okiti mẹhe yè hù to osla he mẹ yè nọ hùmẹ te lẹ tọn hia yinuwado jie taun. N’sè dọ Kunnudetọ Allemagne-nu susu lẹ wẹ yin hùhù na yise yetọn wutu. To plidopọ enẹ ji, n’dukosọ hẹ Maria Pizzato. Na e nọ tindo mahẹ to nuwiwa Kunnudetọ lẹ tọn mẹ wutu, aṣẹpatọ Fasciste Italie tọn lẹ dawhẹna ẹn nado sẹ̀ngàn na owhe 11.

To whenue awhàn lọ fó godo, n’lẹkọyi Italie bo kọnawudopọ hẹ agun pẹvi he tin to Côme. Dile etlẹ yindọ mẹde ma ko to Biblu plọn hẹ mi to whenẹnu, n’jẹakọ hẹ nugbo dodonu tọn Biblu tọn lẹ ganji. Agun enẹ mẹ wẹ Maria Pizzato lọsu te. E dọhona mi gando baptẹm Klistiani tọn go bo na mi tuli nado yì dla Marcello Martinelli he nọ nọ̀ Castione Andevenno to ayimatẹn Sondrio tọn mẹ pọ́n. Marcello yin mẹmẹsunnu yiamisisadode nugbonọ de he gandudu aṣẹglanglan-panamẹtọ dawhẹna nado sẹ̀ngàn na owhe 11. Kilomẹtlu 80 wẹ n’kùn kẹkẹ afọ tọn na whẹpo do yì e dè.

Marcello yí Biblu do basi zẹẹmẹ nubiọtomẹsi baptẹm tọn he kọ̀n n’dona jẹ lẹ tọn na mi, podọ to enẹgodo mí hodẹ̀ bo yì tọ̀sisa Adda mẹ. Finẹ wẹ n’yí baptẹm te to septembre 1946. Azán vonọtaun de wẹ e yin na mi! Nudide he n’basi nado sẹ̀n Jehovah podọ todido dolido he n’tindo na sọgodo hẹn homẹhun mi to whèjai enẹ sọmọ bọ n’ma tlẹ yọnẹn dọ n’ko kùn kẹkẹ na kilomẹtlu 160 to gbenẹgbe!

To whenue awhàn lọ ko fó godo, plidopọ tintan he yin bibasi to Italie wá aimẹ to mai 1947 to Milan. Nudi gbẹtọ 700 wẹ wá, ehe bẹ susu mẹhe nọgbẹ̀ to homẹkẹn Fasciste tọn glọ lẹ hẹn. Nupaṣamẹ de jọ to plidopọ lọ ji. Giuseppe Tubini, yèdọ mẹhe n’dekunnuna to osla fibẹtado tọn lọ mẹ wẹ na hodidọ baptẹm tọn lọ—podọ to enẹgodo ewọ lọsu yí baptẹm!

To plidopọ lọ ji, n’tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado mọ Mẹmẹsunnu Nathan Knorr he wá sọn Bẹtẹli Brooklyn tọn. E na tuli yẹn po Giuseppe po nado ze míde jo na sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn. N’basi dide nado biọ sinsẹ̀nzọn whenu-gigọ́ tọn mẹ to osun dopo gblamẹ. To whenue n’jẹ whégbè, n’hẹn nudide ṣie zun yinyọnẹn na hagbẹ whẹndo tọn ṣie lẹ podọ yemẹpo wẹ jẹagọdo nudide he n’basi lọ. Etomọṣo, n’ma jogbe. Enẹwutu to osun dopo godo, n’bẹ sinsẹ̀nzọn Bẹtẹli tọn jẹeji to Milan. Omẹ ẹnẹ wẹ to sinsẹ̀n to finẹ taidi mẹdehlan: enẹ wẹ Giuseppe (Joseph) Romano po asi etọn, Angelina po; Carlo Benanti po asi etọn, Costanza po. Omẹ atọ́ntọ wẹ Giuseppe Tubini he ṣẹṣẹ kọnawudopọ hẹ yé, podọ yẹn wẹ omẹ ṣidopotọ.

To whenue n’ko yí osun dopo zan to Bẹtẹli godo, n’yin dide taidi nugopọntọ lẹdo tọn—yèdọ Italie-vi jiji tintan he mọ lẹblanulọkẹyi enẹ yí. Mẹmẹsunnu George Fredianelli he yin mẹdehlan tintan he tlọ́n États-Unis wá Italie to 1946 ko to azọ́n nugopọntọ tọn mẹ to otò lọ mẹ to whenẹnu. Osẹ kleun delẹ poun wẹ e yí do plọnazọ́n mi, podọ to enẹgodo n’jẹ agun lẹ dlapọn ji na dee. Na taun tọn, n’gbẹ́ nọ flin agun tintan he n’dlapọn ganji—enẹ wẹ agun Faenza tọn. Pọ́n bo! Kakajẹ whenẹnu, n’ma ko na hodidọ depope to agun de mẹ pọ́n! Mahopọnna enẹ, n’na tuli mẹplidopọ lẹ kakajẹ jọja lẹ ji nado nọ lẹnnupọndo lizọnyizọn whenu-gigọ́ tọn ji. To nukọn mẹ, delẹ to jọja enẹlẹ mẹ didá azọngban pinpẹn lẹ to Italie.

Azọ́n nugopọntọ tomẹyitọ tọn hẹn homẹhun mi tlala. Mahopọnna dọ lẹblanulọkẹyi enẹ bẹ nujijọ madonukun, diọdo po nuhahun lẹ po hẹn, lẹblanulọkẹyi enẹ hẹn ayajẹ susu wá na mi bosọ hùn dotẹnmẹ dotena mi nado duvivi owanyi sisosiso mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu vivẹ́ lẹ tọn po.

Ninọmẹ Sinsẹ̀n lẹ Tọn to Awhàn Godo to Italie

Mì gbọ ma dọ nude na mì gando ninọmẹ he mẹ sinsẹ̀n lẹ te to Italie to whenẹnu go. Sinsẹ̀n  Katoliki tọn wẹ gbayipe hugan to ojlẹ lọ mẹ. Mahopọnna dọ to 1948, osẹ́n yọyọ de wá aimẹ, 1956 wẹ osẹ́n Fasciste tọn he glọnalina Kunnudetọ lẹ ma nado dọyẹwheho yin didesẹ. Na kọgbidinamẹ nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ tọn wutu, tito-to-whinnu plidopọ lẹdo tọn lẹ tọn nọ saba yin alọhẹndotena. Ṣigba to whedelẹnu, vivẹnudido nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ tọn ma nọ pà yé, podọ nuhe jọ to 1948 to Sulmona he yin tòpẹvi de to ṣẹnṣẹn Italie tọn niyẹn.

Mí basi plidopọ de to nupọntẹn de. Yẹn wẹ yin azinponọ to dimanche afọnnu lọ, podọ Giuseppe Romano wẹ na hodidọ gbangba tọn to gbenẹgbe. Mẹplidopọ lẹ sù taun. Mahopọnna dọ wẹnlatọ he to otò lọ blebu mẹ lẹ ma tlẹ pé 500, gbẹtọ 2000 wẹ wá nupọntẹn lọ. To vivọnu hodidọ lọ tọn, dẹpẹ de he yẹwhenọ awe he to mẹplidopọ lọ lẹ mẹ dohlan hẹ oplò lọ ji. Nado hẹn bẹwlu wá, e jẹ awhádo ji po ogbè lélé de po. To afọdopolọji, n’dọna dẹpẹ lọ dọmọ, “Eyin a jlo na dọ nude, yì haya nọtẹn de, enẹ hiẹ sọgan dọ nudepope he jlo we.” Na nuhe wà e te ma jẹ mẹplidopọ lẹ tọn ji wutu, yé jẹ nuhlundọ do e go ji. To enẹgodo, dẹpẹ lọ lọ́n sọn oplò lọ ji bo yì.

To ojlẹ enẹlẹ mẹ, tẹnsisẹ sọn fide jẹ fide ma nọ saba bọawu. To whedelẹnu, nado tọ́n sọn agun de mẹ jẹ devo mẹ, n’nọ zọ̀n afọ, kùn kẹkẹ afọ tọn, do ahihun he ko dohó bọ gbẹtọ nọ gọ́ e mẹ lẹ kavi do pinpán. To ninọmẹ delẹ mẹ, n’nọ dọ́ kanlinpa mẹ kavi fie yè nọ bẹ azọ́nwanu do. Na awhàn lọ ṣẹṣẹ fó wutu, suhugan Italie-nu lẹ tọn wẹ jẹhẹ́n. Mẹmẹsunnu lẹ ma sù, podọ yé ma do alọnu sọmọ. Etomọṣo, mí nọ mọ ayajẹ susu to Jehovah sinsẹ̀n mẹ.

Azọ́nplọnmẹ to Giliadi

To 1950, yẹn po Giuseppe Tubini po mọ oylọ-basinamẹ lọ nado yì klasi 16tọ wehọmẹ mẹdehlan Giliadi tọn. To bẹjẹeji tlolo wẹ n’ko yọnẹn dọ e na vẹawuna mi nado plọn Glẹnsigbe. N’wà nuhe go n’pé lẹpo, ṣigba e ma bọawu depope. Mí dona hia Biblu lọ blebu to Glẹnsigbe mẹ. Nado jẹ yanwle enẹ kọ̀n, n’nọ gọ̀n núdùdù whèmẹ tọn to whedelẹnu bo nọ yì hiawe po gbèzeyiaga po. To godo mẹ, azọ́ndenamẹ nado na hodidọ wá jẹ jie. Kakajẹ egbé, n’gbẹ́ nọ flin nuhe nuplọnmẹtọ lọ dọ to whenue n’na hodidọ lọ pó. E dọmọ: “Lehe a nọ whàngo bo nọ dọho po zohunhun po do yọ́n taun, ṣigba mẹde ma nọ mọnukunnujẹ Glẹnsigbe towe mẹ paali!” Mahopọnna enẹ, n’fó azọ́nplọnmẹ lọ awuyẹyẹ-afọyẹyẹ. To wehọmẹ lọ godo, yẹn po Giuseppe po vọ́ yin didohlan Italie. Azọ́nplọnmẹ daho he mí mẹ awe lẹ mọyi enẹ hẹn mí pegan dogọ nado wadevizọn na mẹmẹsunnu lẹ.

To 1955, n’wlealọ hẹ Lidia, yèdọ mẹhe sin hodidọ baptẹm tọn n’na owhe ṣinawe jẹnukọn.  Otọ́ etọn Domenico yin mẹmẹsunnu vivẹ́ de he gọalọna ovi etọn ṣinawe lẹpo nado kẹalọyi nugbo lọ mahopọnna dọ gandudu Fasciste tọn dohomẹkẹn ẹn bo dawhẹna ẹn nado nọ gbéji na owhe atọ̀n. Lidia lọsu nọ yiavùnlọna nugbo lọ taun. Whẹpo gandudu nado na mí jlọjẹ nado dọyẹwheho sọn whédegbè jẹ whédegbè, whla atọ̀n wẹ e yì whẹnukọn. Visunnu mítọn tintan Beniamino yin jiji to owhe ṣidopo to alọwle mítọn godo. To 1972, mí ji visunnu devo, yèdọ Marco. Homẹ ṣie nọ hùn nado mọdọ yé omẹ awe lẹpo gọna whẹndo yetọn lẹ wẹ to Jehovah sẹ̀n po zohunhun po.

N’Gbẹ́ Yin Zohunhunnọ to Sinsẹ̀nzọn Jehovah Tọn Mẹ

To ojlẹ ayajẹ tọn he n’yí do wadevizọn na mẹdevo lẹ whenu, n’tindo numimọ ayidego tọn susu. Di apajlẹ, to bẹjẹeji owhe 1980 lẹ tọn, asi ṣie tọ́ kanwehlan Sandro Pertini he yin togán Italie tọn to whenẹnu. To gandudu aṣẹglanglan-panamẹ Fasciste tọn glọ, yé omẹ awe lẹpo wẹ yin yinyan dogbé yì lopo Ventotene tọn ji, fie mẹhe yé nọ pọnhlan taidi kẹntọ gandudu lọ tọn lẹ nọ yin ginglọndo. Asi ṣie tọ́ biọ nado dọho hẹ togán lọ po linlẹn lọ po nado dekunnuna ẹn. To whenue togán lọ yigbe dọ ni wá, n’hodo e yì bọ togán lọ sọ kẹalọyi mí ganji—enẹ paṣa mí taun. Togán lọ gbò asi ṣie tọ́ fán po zohunhun po. Enẹgodo, mí dọhona ẹn do nuyise mítọn lẹ ji bo jo wema delẹ do na ẹn.

To 1991 he n’ko yí owhe 44 do dla agun he to Italie lẹpo pọ́n godo, n’jo azọ́n nugopọntọ lẹdo tọn do. To owhe ẹnẹ he bọdego lẹ mẹ, n’sẹ̀n taidi nugopọntọ Plitẹnhọ Plidopọ tọn kakajẹ whenue azọ̀n sinsinyẹn de hẹn mi nado dekanpona azọ́n ṣie. Ṣigba, nukundagbe majẹhẹ Jehovah tọn zọ́n bọ n’gbẹ́ pò to sinsẹ̀nzọn whenu-gigọ́ tọn mẹ. N’nọ wà nuhe go n’pé lẹpo nado dọyẹwheho bo plọnnu gbẹtọ lẹ dogbọn wẹndagbe lọ dali, podọ n’to anadena plọnmẹ Biblu delẹ to alọnu din. Mẹmẹsunnu lẹ gbẹ́ nọ dọ dọ n’nọ yí zohunhun he sẹhundaga do na hodidọ ṣie lẹ. N’dopẹna Jehovah dọ zohunhun ṣie ma miọn mahopọnna owhe he n’tindo.

To whenue n’yin jọja de, n’nọ dibuna okú taun, ṣigba oyọnẹn he pegan Biblu tọn gọalọna mi nado tindo todido dolido ogbẹ̀ madopodo tọn—yèdọ ogbẹ̀ “to gigọ́ mẹ,” dile Jesu dohia do. (Joh. 10:10) Nuhe n’to nukundo po jejejininọ po niyẹn—yèdọ ogbẹ̀ to jijọho, hihọ́ po ayajẹ po mẹ, gọna dona mayọnjlẹ lẹ sọn Jehovah dè. Na nugbo tọn, Mẹdatọ owanyinọ mítọn he hẹn ẹn yọnbasi na mí nado tindo oyín etọn to ota jẹna gbégbò lẹpo.—Ps. 83:18.

[Yẹdide Otò tọn to weda 22]

(Na nudọnamẹ gigọ́, pọ́n linlinnamewe lọ)

SUISSE

BERNE

Zurich

Arbon

Steinach

ITALIE

ROME

Côme

Milan

Tọ̀sisa Adda

Castione Andevenno

Faenza

Sulmona

Ventotene

[Yẹdide to weda 22]

To whenue mí jei Giliadi

[Yẹdide to weda 22]

Yẹn po Giuseppe po to Giliadi

[Yẹdide to weda 23]

To alọwlezan mítọn ji

[Yẹdide to weda 23]

Asi vivẹ́ ṣie ko topọ hẹ mi sọn owhe 55 linlán die