KLISTIANI dowhenu tọn lẹ nọ gboadọ taun. To ojlẹ homẹkẹn sinsinyẹn tọn he wá aimẹ to owhe kanweko atọ̀n tintan lẹ whenu, susu yetọn wẹ yin hùhù gbọn Lomunu kosi lẹ dali, na yé gbẹ́ nado basi sinsẹ̀n hlan ahọluigbagán lọ wutu. To whedelẹnu, agbà de nọ yin tùntùn do nupọntẹn gbangba tọn de.  Nado sọgan jẹ yedekannu, nuhe yin bibiọ to Klistiani lẹ si poun wẹ nado mẹ̀ nuwhẹ́nwan pẹvide nado dohia dọ yé kẹalọyi dọ yẹwhe de wẹ ahọluigbagán lọ yin. Amọ́, vude poun to yé mẹ wẹ jogbe. Suhugan yetọn wleawufo nado kú kakati nado mọ́n yise yetọn.

To egbehe, teninọ dopolọ wẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ ze na nuhe dù kadaninọ to whẹho tonudidọ tọn mẹ. Di apajlẹ, tenọgligo-hinhẹn yetọn mahopọnna nukundiọsọmẹ Nazi lẹ tọn ma gán yin winwọn to whenuho mẹ. Jẹnukọnna wẹkẹ-whàn awetọ podọ to awhàn lọ whenu, Kunnudetọ he to Allemagne 1000 linlán wẹ kú, titengbe to opá yasanamẹ tọn lẹ mẹ, na yé hẹn kadaninọ go bo gbẹ́ nado dọ “Heil Hitler” wutu. Ovi flinflin lẹ yin kinklan sọn mẹjitọ Kunnudetọ yetọn lẹ go gánnugánnu. Mahopọnna kọgbidinamẹ lọ, ovi lọ lẹ hẹn tenọgli yetọn go gligli, bo gbẹ́ nado joawuna nuplọnmẹ he jẹagọdo Owe-wiwe lẹ he mẹdevo lẹ tẹnpọn nado zíndo yé ji.

To paa mẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ pehẹ homẹkẹn sinsinyẹn mọnkọ lẹ to egbehe. Etomọṣo, nuhahun nọ fọndote to whedelẹnu, eyin Kunnudetọ jọja lẹ basi dide ma nado doalọ to hùnwhẹ mẹdezizejo na otò mẹtọn tọn lẹ mẹ, taidi nudidọ do asia.

Mí ma nọ plọn ovi mítọn lẹ nado gbẹ́ na mẹdevo lẹ nado dọnudo asia; na nudide mẹdopodopo tọn wẹ enẹ yin wutu. Amọ́, teninọ nujikudo tọn wẹ Kunnudetọ lẹ nọ ze: Yé ma nọ dọnudo asia otò depope tọn. Na taun tọn, linlẹn yetọn ma yin nado pọ́n nukunmẹ na mẹde gba. Na nugbo tọn, yé do sisi na asia otò depope he mẹ yé nọ nọ̀ tọn, podọ  yé nọ do ehe hia gbọn tonusisena osẹ́n otò lọ tọn lẹ dali. Yé ma nọ doalọ to nuwiwa gufinfọn tọn sọta gandudu wunmẹ depope mẹ pọ́n gbede. Nado dọ hójọhó, Kunnudetọ lẹ yise dọ gandudu gbẹtọvi tọn alọnu tọn lẹ yin “tito Jiwheyẹwhe tọn” he e na dotẹnmẹ nado tin. Enẹwutu, yé nọ mọdọ emi dona setonuna gbedide Jiwheyẹwhe tọn lọ he biọ dọ yé ni nọ sú tòkuẹ lẹ bosọ nọ na sisi “aṣẹpipa daho” mọnkọ lẹ. (Lomunu lẹ 13:1-7) Ehe sọgbe hẹ hogbe ayidego tọn Jesu tọn lẹ dọmọ: “Mì yí nuhe yin Sesali tọn lẹ na Sesali, ṣigba nuhe yin Jiwheyẹwhe tọn lẹ na Jiwheyẹwhe.”—Matiu 22:21.

Mẹdelẹ gán nọ kanse dọ: ‘Eyin mọ wẹ, naegbọn Kunnudetọ lẹ ma nọ dọnudo asia nado na ẹn sisi?’ Na yé nọ mọ nudidọ do asia taidi nuyiwa sinsẹ̀n-bibasi tọn de wutu wẹ, podọ Jiwheyẹwhe kẹdẹ wẹ dona nọ yin sinsẹ̀n; ayihadawhẹnamẹnu yetọn ma gán na yé dotẹnmẹ nado sẹ̀n mẹdevo kavi nudevo depope gbọnvona Jiwheyẹwhe. (Matiu 4:10; Owalọ lẹ 5:29) Enẹwutu, yé nọ yọ́n pinpẹn etọn eyin mẹplọntọ lẹ na sisi nuyise ehe bo na dotẹnmẹ ovi Kunnudetọ lẹ tọn nado setonuna ẹn.

Na nugbo tọn, e ma yin Kunnudetọ lẹ kẹdẹ wẹ yise dọ nudidọ do asia yin nuyiwa sinsẹ̀n-bibasi tọn de, dile hodidọ he bọdego ehelẹ dohia do:

“Dibla yindọ asia tintan lẹ nọ tindo kanṣiṣa pẹkipẹki hẹ sinsẹ̀n-bibasi wẹ. . . . E taidi dọ whelẹponu wẹ alọgọ sinsẹ̀n tọn nọ yin bibiọ nado klan asia otò lẹ tọn do wiwe.” (Mílẹ wẹ zinnudo hogbe delẹ ji.)—Encyclopædia Britannica.

“Onú wiwe de wẹ asia yin, dile e yindo na satin. . . . Osẹ́n gọna aṣẹdai he gbẹtọvi lẹ dona nọ yìn to ohia otò tọn lẹ nukọn lẹ nọ saba bẹ hogbe he sinyẹn bosọ họnwun lẹ hẹn taidi, ‘Sinsẹ̀nzọnwiwa na Asia,’ . . . ‘Sisi sisosiso didohia Asia,’ ‘Mẹdezizejo na Asia.’” (Mílẹ wẹ zinnudo hogbe delẹ ji.)—The Encyclopedia Americana.

“Klistiani lẹ gbẹ́ nado . . . sanvọ́ hlan ahọluigbagán [Lomu] tọn he nọ yin pinpọnhlan di yẹwhe de—ehe diblayin nudopolọ to egbehe hẹ gbigbẹ́ nado dọnudo asia kavi vọ́ opà mẹdezejo na otò mẹtọn tọn lẹ do.”—Daniel P. Mannix, Those About to Die (1958), weda 135.

Whladopo dogọ, e ma yin sisi matindo na gandudu lẹ kavi aṣẹpatọ lẹ wẹ zọ́n bọ Kunnudetọ lẹ nọ gbẹ́ nado dọnudo asia gba. Nulọ poun wẹ yindọ yé ma nọ jlo na sẹ̀n, kavi dẹ́ do odò to boṣiọ he nọtena otò de nukọn kavi dọnudo e. To nukun yetọn mẹ, nuyiwa yetọn nọ taidi jọja Heblu atọ̀n he nọgbẹ̀ to ojlẹ Biblu tọn mẹ lẹ tọn, mẹhe gbẹ́ nado dẹ́ do odò to boṣiọ he ahọlu Babilọni tọn Nẹbukadnẹzali zedai to danfafa Dula tọn ji lọ nukọn. (Daniẹli, weta 3) Enẹwutu, to whenue mẹdevo lẹ  to nudọdo asia kavi to opà mẹdezejo na otò mẹtọn tọn do, ovi Kunnudetọ lẹ tọn nọ setonuna nuhe yé plọn to Biblu mẹ lẹ. Yé nọ nabọẹ bo nọ yí sisi do gbẹ́ nado doalọ to hùnwhẹ mọnkọ lẹ mẹ. Na whẹwhinwhẹ́n dopolọ lẹ wutu, ovi Kunnudetọ lẹ tọn nọ gbẹ́ nado ji tohàn kavi do mahẹ to e mẹ whenue e to yinyin hihò.

To egbehe, suhugan otò lẹ tọn wẹ nọ na sisi jlọjẹ mẹjitọ lẹ tọn nado plọnnu ovi yetọn lẹ gando sinsẹ̀n go sọgbe hẹ nuyise yetọn lẹ. Sinsẹ̀n lẹpo wẹ kẹalọyi jlọjẹ ehe, dile osẹ́n ṣọṣi Katoliki tọn dohia do dọmọ: “Na yewlẹ wẹ ji ovi yetọn lẹ wutu, mẹjitọ lẹ tin to dandannu glọ nado plọn yé, podọ jlọjẹ yetọn wẹ nado wàmọ; enẹwutu, mẹjitọ lẹ whẹ́whẹ́ wẹ tindo azọngban lọ nado na nuplọnmẹ Klistiani tọn ovi yetọn lẹ sọgbe hẹ nuyise Ṣọṣi tọn lẹ.”—Canon 226.

Pọndohlan dopolọ wẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tindo. Taidi mẹjitọ owanyinọ lẹ, yé nọ tẹnpọn nado zín walọ dagbe Klistiani tọn do ahun ovi yetọn lẹ tọn mẹ bo nọ plọn yé nado yiwanna kọmẹnu yetọn bosọ nọ tindo sisi na nutindo mẹdevo lẹ tọn. Yé nọ jlo na hodo ayinamẹ he apọsteli Paulu na Klistiani Efesu tọn lẹ dọmọ: “Mì otọ́ lẹ emi, mì ma nọ hẹn homẹgble ovi mìtọn lẹ blo, ṣigba mì nọ to pinpọn yé go whẹ́n to mẹplọnlọ po tudohomẹnamẹ Jehovah tọn po mẹ.”—Efesunu lẹ 6:4.

To whẹndo delẹ mẹ, mẹjitọ dopo gee wẹ yin Kunnudetọ Jehovah tọn. To ninọmẹ mọnkọ mẹ, mẹjitọ Kunnudetọ lọ yin tulina nado kẹalọyi jlọjẹ he mẹjitọ he ma yin Kunnudetọ lọ lọsu tindo nado plọn ovi lọ sọgbe hẹ nuyise etọn lẹ. Ovi he yin pinplọn whẹ́n po nuyise voovo po lẹ sọgan nọma jiya  kọdetọn ylankan de tọn sọmọ. a Na taun tọn, ovi dopodopo wẹ na de sinsẹ̀n he e na yì. To paa mẹ, e ma yin jọja lẹpo wẹ nọ de nado hodo nujinọtedo sinsẹ̀n he mẹjitọ yetọn lẹ nọ yì tọn, vlavo yé yin Kunnudetọ kavi lala.

Kunnudetọ lẹ nọ yí nukun nujọnu tọn do pọ́n ayihadawhẹnamẹnu Klistiani dopodopo tọn. (Lomunu lẹ, weta 14) Alọdowemẹ Gando Jlọjẹ Ovi lẹ Tọn Go (Convention des droits de l’enfant) he Plidopọ Akọta lẹ Tọn doalọ e mẹ to 1989, kẹalọyi dọ ovi lẹ do “mẹdekannujẹ nado lẹnnupọn, nado basi nudide sọgbe hẹ ayihadawhẹnamẹnu yetọn, bosọ de sinsẹ̀n he jlo yé,” gọna jlọjẹ lọ nado vò bo dọ linlẹn yetọn. Podọ, e na yọ́n dọ mẹlẹ ni nọ lẹnnupọndo pọndohlan ovi lẹ tọn ji to whẹho kavi aliho nuyiwa tọn depope he gando yé go mẹ.

Ovi lẹ gbọnvona yede. Enẹwutu, e sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe dọ mì ni donukun dọ nudide he jọja Kunnudetọ kavi wehọmẹvi devo lẹ nọ basi gando nuwiwa po azọ́ndenamẹ wehọmẹ tọn delẹ po go ni gbọnvo. Mí deji dọ mì kọngbedopọ dọ gbẹtọ lẹpo wẹ do mẹdekannujẹ nado basi nudide sọgbe hẹ ayihadawhẹnamẹnu yetọn.