TO OJLẸ he mẹ Europe ma ko hunnukun te, sinsẹ̀n dopolọ wẹ tòvi otò dopolọ tọn lẹ nọ saba yì. Kakajẹ vivọnu owhe 1900 lẹ tọn, sinsẹ̀n dahodaho vude poun wẹ mẹlẹ jẹakọ hẹ to Europe, enẹ wẹ Katoliki po Plọtẹstant po to whèyihọ-waji, sinsẹ̀n Orthodoxe po Malenu lẹ po tọn to whèzẹtẹn, gọna sinsẹ̀n Ju lẹ tọn. Ayihaawe ma tin dọ to egbehe sinsẹ̀n voovo lẹ wẹ gbayipe to Europe, podọ lẹdo aihọn pé. Sinsẹ̀n he mẹlẹ ma jẹakọ hẹ lẹ ko yin didoai gbọn tòvi lẹ lọsu dali, kavi e gán yindọ jonọ po fibẹtado-dintọ lẹ po wẹ hẹn yé wá.

Enẹwutu to egbehe, to otò delẹ mẹ taidi Australie, Grande-Bretagne, France, Allemagne, po États-Unis po, Malenu, Buddha-sẹ̀ntọ lẹ, po Hindu susu lẹ po wẹ yè nọ mọ. To ojlẹ dopolọ mẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tin to otò 239 linlán mẹ. To otò voovo 13 delẹ mẹ, sọha Kunnudetọ lẹ tọn hugan 150 000.—Pọ́n apotin “ Kunnudetọ Jehovah Tọn lẹ—Sinsẹ̀n Lẹdo Aihọn Pé De.”

To otò dopolọ mẹ, aṣa sinsẹ̀n lẹ tọn gán gbọnvona yede. Podọ ehe ma nọ hẹn nulẹ bọawuna mẹplọntọ lẹ. Di apajlẹ, kanbiọ titengbe delẹ sọgan fọndote gando hùnwhẹ he gbayipe lẹ go: Be wehọmẹvi lẹpo dona yin hinhẹn gánnugánnu nado doalọ to hùnwhẹ lẹpo mẹ—mahopọnna sinsẹ̀n yetọn wẹ ya? Suhugan yetọn gán mọdọ nude ma ylan to hùnwhẹ mọnkọ lẹ mẹ. Amọ́, be e ma jẹ dọ mẹlẹ nisọ nọ na sisi pọndohlan mẹhe sinsẹ̀n yetọn ma tọ́nta lẹ tọn ga ya? Podọ, nudevo tin he ji mẹlẹ dona lẹnnupọndo: To otò he mẹ osẹ́n gbẹ́ dọ whẹho sinsẹ̀n tọn ma dona wá wehọmẹ te lẹ, bọ nuplọnmẹ sinsẹ̀n tọn ma dona yin yiyidogọ nuplọnmẹ wehọmẹ tọn lẹ, be e na sọgbe to nukun mẹdelẹ tọn mẹ eyin mẹlẹ hẹn hùnwhẹ mọnkọ lẹ zun dandan to wehọ lẹ mẹ ya?

Hùnwhẹ he ma do kanṣiṣa susu kavi depope hẹ sinsẹ̀n lẹ lọsu dùdù gán hẹn  gbemanọpọ lẹ wá. Nuhe nọ jọ to whẹho jijizan lẹ tọn mẹ niyẹn, ehe nọ yin dùdù to wehọ susu lẹ mẹ. Dile etlẹ yindọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ na sisi jlọjẹ mẹdevo lẹ tọn nado dù hùnwhẹ jijizan tọn, matin ayihaawe, dile mì na ko yọnẹn do, yé ko bayi dide ma nado nọ doalọ to hùnwhẹ mọnkọ lẹ mẹ. Amọ́, vlavo mì ma yọ́n nuhewutu yewlẹ po ovi yetọn lẹ po ma nọ dù hùnwhẹ ehelẹ.

Wezẹhomẹ de he gbayipe to France (Le livre des religions), ylọ hùnwhẹ ehe dọ nuwiwa aṣa tọn, bosọ slẹ ẹ dopọ hẹ “nuwiwa aṣa tọn aihọn tọn lẹ.” To egbehe, dile etlẹ yindọ e nọ yin pinpọnhlan di aṣa aihọn tọn de he ma do owù, na nugbo tọn, aṣa kosi lẹ tọn mẹ wẹ hùnwhẹ jijizan tọn wá sọn.

Otànwe de dọmọ: “To hohowhenu, mẹlẹ nọ dù hùnwhẹ jijizan yẹwhe lẹ, ahọlu lẹ, po omẹ he diyin lẹ po tọn to Egipti, Glẹki, Lomu po Pẹlsia po.” (The Encyclopedia Americana vọkan 1991 tọn) Wekantọ lọ lẹ Ralph po Adelin Linton po do whẹwhinwhẹ́n titengbe he wutu wẹ hia. To owe yetọn de mẹ, yé wlan dọmọ: “Mẹsopotamia po Egipti po, enẹ wẹ otò tintan he hunnukun lẹ, sọ yin otò tintan he mẹ mẹlẹ bẹ jijizan yetọn lẹ dùdù jẹeji te. To hohowhenu, awuwiwlena kandai jijizan tọn lẹ yin nujọnu, titengbe na azán he gbè mẹde yin jiji te nọ gọalọ nado yọ́n horoscope mẹlọ tọn wutu.” (The Lore of Birthdays) Kanṣiṣa tlọlọ he jijizan do po sunwhlẹvu-pinpọn po enẹ nọ duahunmẹna mẹhe nọ tẹdo nuplọnmẹ Biblu tọn go lẹ; podọ yé nọ dapana jijizan lẹ dùdù.—Isaia 47:13-15.

Abajọ otànwe de dọmọ: “Klistiani dowhenu tọn lẹ ma dù hùnwhẹ jijizan Etọn [Klisti] tọn gba, na yé nọ pọ́n hùnwhẹ jijizan mẹdepope tọn dùdù hlan taidi aṣa kosi lẹ tọn hihodo wutu.”—The World Book Encyclopedia, Bladopọ 3, weda 416.

Po nuhe mí ko dọ wayi lẹ po to ayiha mẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ de ma nado doalọ to hùnwhẹ jijizan tọn lẹ mẹ. Na nugbo tọn, jiji ovi de  tọn yin nujijọ ayajẹ tọn he jiawu de. Podọ to jọwamọ-liho, mẹjitọ lẹpo wẹ nọ jaya dile owhe lẹ to yìyì bọ ovi yetọn lẹ to whinwhẹ́n. Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ sọ nọ duvivi ayajẹ daho tọn dile yé to owanyi yetọn dohia hagbẹ whẹndo tọn po họntọn yetọn lẹ po, bo to nunina lẹ na yé bosọ to ojlẹ dagbe lẹ yizan dopọ hẹ yede. Amọ́, na fie hùnwhẹ jijizan tọn lẹ wá sọn wutu, yé nọ de nado wà onú mọnkọ lẹ to ojlẹ devo lẹ mẹ to owhe lọ gblamẹ.—Luku 15:22-25; Owalọ lẹ 20:35.

Hùnwhẹ Noẹli tọn nọ yin dùdù lẹdo aihọn pé, etlẹ yin to otò he mẹ sinsẹ̀nnọ Klistiani lẹ ma sù te. To whenuena e yindọ suhugan sinsẹ̀n mẹhe nọ ylọ yede dọ Klistiani lẹ tọn wẹ kẹalọyi hùnwhẹ ehe, e gán paṣamẹ dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ dù hùnwhẹ enẹ. Naegbọn yé ma nọ dù i?

Dile wezẹhomẹ susu dohia do hezeheze, gbẹtọ lẹ dọ poun dọ 25 décembre wẹ Jesu yin jiji matin dodonu depope, na e nido jẹ do azán he gbè Lomunu lẹ nọ dù hùnwhẹ kosi lẹ tọn de te ji wutu.  Doayi hodidọ owe dodinnanu tọn voovo he bọdego ehelẹ tọn go:

“Azán he gbè Klisti yin jiji te ma yin yinyọnẹn. Owe Wẹndagbe tọn lẹ ma donù azán kavi osun lọ go.”—New Catholic Encyclopedia, Bladopọ III, weda 656.

“Suhugan aṣa Noẹli tọn lẹ tọn he gbayipe to Europe to egbehe lẹ kavi he kandai yetọn yin bibayi to hohowhenu lẹ, ma yin aṣa Klistiani tọn lẹ na taun tọn gba, amọ́ aṣa kosi lẹ tọn he Ṣọṣi lọ ko kẹalọyi kavi ko yialọ na lẹ wẹ. . . . Hùnwhẹ Saturnales tọn he nọ yin bibayi to Lomu ji wẹ suhugan aṣa awuvivi tọn ojlẹ Noẹli tọn lẹ tọn sinai do.”—Encyclopædia of Religion and Ethics (Edinburgh, 1910) he yin zinzinjẹgbonu gbọn James Hastings dali, Bladopọ III, weda 608-9.

“Sọn owhe kanweko susu whẹpo Jesu do wá aigba ji gbọ́n wẹ hùnwhẹ Noẹli tọn ko nọ yin dùdù to 25 décembre to Ṣọṣi lẹpo mẹ. To ojlẹ enẹ mẹ, azán enẹ gbè wẹ kosi lẹ nọ dù hùnwhẹ zizẹ owhè tọn to avivọ-whenu, ehe nọ yin yiylọdọ “Jiji (natale to Latingbe mẹ) Owhè Tọn,” na e nọ taidi dọ owhè yin vivọji wẹ nkọ, bọ azán lẹ nọ vọ́ jẹ tedi ji whladopo dogọ. To Lomu, Ṣọṣi kẹalọyi aṣa he gbayipe taun ehe . . . bo na ẹn zẹẹmẹ yọyọ de.”—Encyclopædia Universalis, 1968, (Flansegbe) Bladopọ 19, weda 1375.

“Nuhe zọ́n bọ hùnwhẹ Noẹli tọn wá gbayipe wẹ yindọ e gbọnvo mlẹnmlẹn na hùnwhẹ kosi lẹ tọn he nọ yin Sol Invictus [Owhè He Yè Ma Gán Gbawhàn Etọn] (Mithra). To alọ devo mẹ, mẹlẹ nọ ṣaka zizẹ owhè tọn he kosi lẹ nọ dù hùnwhẹ etọn to 25 décembre dopọ hẹ hinhọ́n he họ́n do aihọn lọ ji gbọn Klisti gblamẹ, podọ ehe zọ́n bọ nukun he yé nọ yí do pọ́n Sol Invictus dai wẹ yé nọ yí do pọ́n Klisti todin.”—Brockhaus Enzyklopädie, (Allemagne-gbè) Bladopọ 20, weda 125.

Nawẹ mẹdelẹ yinuwa gbọn to whenue yé yọ́n nugbo lọ gando Noẹli go? Otànwe de dọmọ: “To 1644, hagbẹ pipli sinsẹ̀nnọ lẹ tọn de he nọ yin Puritains to Angleterre, de osẹ́n de tọ́n he Dẹ́mẹnu lẹ doalọ e mẹ, ehe gbẹ́ whedudu kavi nuwiwa sinsẹ̀n tọn lẹpo, na [Noẹli] yin hùnwhẹ kosi tọn de wutu, podọ yé degbe dọ onù wẹ yè dona nọ blá to azán enẹ gbè. Charles II vọ́ hùnwhẹ lọ  doai, amọ́ Ecosse-nu lẹ gbẹ́ tẹdo pọndohlan Puritains lẹ tọn lọ go gligli.” (The Encyclopædia Britannica) Klistiani dowhenu tọn lẹ ma dù hùnwhẹ Noẹli tọn, mọjanwẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ to egbehe ma nọ dù i kavi doalọ to nuwiwa he tindo kanṣiṣa hẹ ẹ lẹ mẹ do niyẹn.

Amọ́, Biblu ma jẹagọdo dọ yè ni nọ nanúmẹ kavi bayi-oylọna hagbẹ whẹndo tọn po họntọn mẹtọn lẹ po nado wá dùnú bosọ jaya to dotẹnmẹ devo lẹ whenu. E na tuli mẹjitọ lẹ nado plọn ovi yetọn lẹ nado nọ nanúmẹ sọn ojlo mẹ wá, kakati nado nọ bayi nunina lẹ to ojlẹ he mẹ mẹlẹpo to mọwà te kẹdẹ. (Matiu 6:2, 3) Ovi Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn nọ yin pinplọn nado nọ johodo bosọ nọ símẹ, podọ ehe bẹ alọkikẹyi jlọjẹ mẹdevo lẹ tọn nado dù hùnwhẹ Noẹli tọn hẹn. Enẹwutu, yé nọ yọ́n pinpẹn etọn eyin mẹdevo lẹ na sisi nudide yetọn ma nado doalọ to hùnwhẹ Noẹli tọn dùdù mẹ.

Nudide dopolọ wẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ bayi gando hùnwhẹ sinsẹ̀n tọn kavi dehe bẹ adà sinsẹ̀n tọn delẹ hẹn go, ehe nọ wá aimẹ to wehọmẹ whenu to otò susu mẹ, taidi hùnwhẹ juin tọn to Brésil, Épiphanie tọn to France, Carnaval tọn to Allemagne, Setsubun tọn to Japon, podọ Halloween tọn to États-Unis. Na nuhe dù hùnwhẹ ehelẹ kavi devo he ma yin sislẹ tofi lẹ, homẹ mẹjitọ Kunnudetọ lẹ kavi ovi yetọn lẹ tọn na hùn taun nado na gblọndo kanbiọ depope he mì sọgan tindo tọn.