1. Etẹwẹ Klistiani dowhenu tọn lẹ po Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ po tindo to kọndopọ mẹ to egbehe?

 KLISTIANI dowhenu tọn lẹ yí zohunhun do dekunnu. Ahun yetọn whàn yé nado kẹalọyi alọgọ po anademẹ gbigbọ wiwe tọn po. Homẹkẹn ma bọnùdo na yé. Podọ Jiwheyẹwhe sọ dona yé susugege. Nudopolọ sọgan yin didọ gando Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ go to egbehe.

2, 3. Etẹwẹ jẹna ayidego to owe Owalọ lẹ tọn mẹ?

² Matin ayihaawe, hiẹ na ko mọ tuli yí sọn kandai mẹhẹnlodo tọn he tin to owe Owalọ Apọsteli lẹ tọn he gọ́ na nujijọ ojlofọndotenamẹ tọn voovo lẹ mẹ! Kandai vonọtaun de wẹ, na ewọ kẹdẹ wẹ yin owe gbọdo he bẹ whenuho Klistiani dowhenu tọn lẹ tọn hẹn.

³ Gbẹtọ 95, otò kavi aigba 32, tòdaho 54, po lopo 9 po wẹ yin nùdego to owe Owalọ lẹ tọn mẹ. Kandai ojlofọndotenamẹ tọn de wẹ he gando gbẹtọ voovo lẹ go—yèdọ gbẹtọ paa lẹ, sinsẹ̀ngán goyitọ lẹ, tonudọtọ saklanọ lẹ, po homẹkẹndomẹtọ akonka lẹ po. Amọ́ hú popolẹpo, kandai ehe gando mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu towe owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ po go. Gbọnvona dọ yé doakọnna nuhahun paa gbẹ̀mẹ tọn lẹ, yé sọ dọyẹwheho wẹndagbe lọ tọn po zohunhun po.

4. Naegbọn mí sọgan dọ dọ azọ́n he apọsteli Paulu, Tabita, po kunnudetọ nugbonọ hohowhenu tọn devo lẹ po wà wẹ mílọsu to wiwà to egbehe?

⁴ E ko diblayi owhe 2 000 todin he apọsteli Pita po Paulu po yí zohunhun do dekunnu bọ Luku dotozọ́nwatọ mẹyiwanna lọ, Balnaba alọtlútọ, Stefani adọgbotọ, Tabita homẹdagbenọ, Lidia johẹmẹtọ, po kunnudetọ nugbonọ susu devo lẹ po yí adà yetọn lẹ wà to lizọnyizọn lọ mẹ. Etomọṣo, míwlẹ po yé po do nude to kọndopọ mẹ. Etẹwẹ yin nulọ? Mí mọ azọ́ndenamẹ dopolọ yí—enẹ wẹ nado hẹn gbẹtọ lẹ zun devi. (Mat. 28:19, 20) Lẹblanulọkẹyi nankọ die nado tindo mahẹ to azọ́n lọ mẹ!

5. Fie wẹ hodotọ dowhenu tọn Jesu tọn lẹ bẹ azọ́ndenamẹ yetọn jẹeji te?

⁵ Lẹnnupọndo azọ́n he Jesu dena hodotọ etọn lẹ ji. E dọmọ: “Mì na mọ huhlọn yí to whenue gbigbọ wiwe na wá mì ji, podọ mìwlẹ na yin kunnudetọ  ṣie to Jelusalẹm, to Jude po Samalia lẹpo po, podọ kaka yì awà he dẹn hugan aigba tọn lẹ ji.” (Owalọ 1:8) Jẹnukọn whẹ́, gbigbọ wiwe na huhlọn devi lẹ nado yin kunnudetọ “to Jelusalẹm.” (Owalọ 1:1–8:3) Enẹgodo, to anademẹ gbigbọ lọ tọn glọ, yé dekunnu “to Jude po Samalia lẹpo po.” (Owalọ 8:4–13:3) To godo mẹ, yé hẹn wẹndagbe lọ “yì awà he dẹn hugan aigba tọn lẹ ji.”—Owalọ 13:4–28:31.

6, 7. To vogbingbọn mẹ, na Klistiani owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ, etẹlẹ mí tindo nado hẹn lizọnyizọn mítọn di?

⁶ Klistiani hatọ towe owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ ma tindo Biblu blebu he yé sọgan yizan to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ. Di apajlẹ, owhe 41 W.M. mẹ wẹ owe Wẹndagbe Matiu tọn wá tin-to-aimẹ. Podọ wekanhlanmẹ Paulu tọn delẹ poun wẹ tin-to-aimẹ jẹnukọnna owhe 61 W.M., yèdọ owhe he mẹ owe Owalọ lẹ tọn yin tadona. Ehe dohia dọ Klistiani dowhenu tọn lẹ ma tindo vọkan Biblu blebu mẹdetiti tọn gba, mọjanwẹ yé ma tindo owe voovo he yé na zedonukọnna jlodotọ lẹ do niyẹn. Nugbo wẹ dọ whẹpo Klistiani Juvi lẹ do lẹzun devi Jesu tọn, yé ko nọ yì sinagọgu mẹ bo nọ dotoai eyin yè to Owe-wiwe Heblu tọn lẹ hia. (2 Kọl. 3:14-16) Etomọṣo, yé gbẹ́ dona dovivẹnu nado hẹn nuhe sè yé te do ayiha mẹ, na e sọgan biọ dọ yé ni yihodọ sọn adà Owe-wiwe tọn delẹ mẹ to whedelẹnu.

⁷ To egbehe, suhugan mítọn tindo vọkan Biblu tọn mítọn titi po owe sinai do Biblu ji susu po. Ehelẹ nọ gọalọna mí nado hẹn gbẹtọ lẹ zun devi, dile mí to wẹndagbe lọ lá to aigba he hugan 240 ji podọ to ogbè susu mẹ.

8, 9. (a) Etẹwẹ gbigbọ wiwe hẹn devi Jesu tọn lẹ penugo nado wà? (b) Etẹwẹ afanumẹ nugbonọ lọ to didetọn po alọgọ gbigbọ Jiwheyẹwhe tọn po?

⁸ To whenue Jesu deazọ́nna devi etọn lẹ nado yin kunnudetọ etọn, e dọna yé dọmọ: “Mì na mọ huhlọn yí to whenue gbigbọ wiwe na wá mì ji.” Po anademẹ gbigbọ wiwe kavi huhlọn-yido-wazọ́n Jiwheyẹwhe tọn po, hodotọ Jesu tọn lẹ na wá penugo nado dekunnu gbọn aigba lẹpo ji. Gbigbọ wiwe gọalọna Pita po Paulu po nado gbọazọ̀nna gbẹtọ lẹ bo yàn aovi lẹ jẹgbonu bo tlẹ sọ fọ́n oṣiọ lẹ! Ṣigba, lẹndai titengbe devo wẹ zọ́n bọ yé do mọ huhlọn ehe yí. E hẹn apọsteli lẹ po devi devo lẹ po penugo nado plọn mẹdevo lẹ oyọnẹn he pegan na yé nido sọgan mọ ogbẹ̀ madopodo.—Joh. 17:3.

⁹ To azán Pẹntikọsti 33 W.M. gbè, devi Jesu tọn lẹ dọho “to ogbè voovo mẹ kẹdẹdile gbigbọ lọ hẹn yé penugo nado dọho do.” Gbọnmọ dali, yé dekunnu gando “onú jiawu Jiwheyẹwhe tọn lẹ” go. (Owalọ 2:1-4, 11) To egbehe, mí ma nọ do ogbè voovo lẹ to azọ́njiawu-liho. Ṣigba, po alọgọ gbigbọ Jiwheyẹwhe tọn po, afanumẹ nugbonọ lọ nọ de owe sinai do Biblu ji susu tọ́n to ogbè voovo lẹ mẹ. Di apajlẹ, vọkan Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn po Réveillez-vous! po tọn livi susu nọ yin zinzinjẹgbonu to sunmẹsunmẹ, podọ nọtẹn Intẹnẹt tọn mítọn, jw.org, bẹ owe sinai do Biblu ji po video lẹ po hẹn to ogbè 1 000 linlán mẹ. Ehe lẹpo wẹ nọ gọalọna mí nado lá “nujiawu Jiwheyẹwhe tọn lẹ” na gbẹtọ lẹ, sọn akọta, whẹndo po ogbè lẹpo po mẹ.—Osọ. 7:9.

10. Sọn 1989 gbọ́n, etẹwẹ ko yin wiwadotana gando azọ́n lẹdogbedevomẹ Biblu tọn go?

 ¹⁰ Sọn 1989 gbọ́n, afanumẹ nugbonọ lọ ko to nuhe go e pé lẹpo wà nado hẹn Biblu Owe-Wiwe lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn tin-to-aimẹ to ogbè susu mẹ. Biblu ehe ko yin lilẹdo ogbè 200 linlán mẹ, bọ vọkan livi susu ko yin zinzinjẹgbonu—podọ devo lẹ sọ to nukọn ja. Eyin Jiwheyẹwhe po gbigbọ etọn po tọn dẹ́n, ehelẹ ma na ko yọnbasi.

11. Etẹwẹ ko yin wiwadotana gando owe mítọn lẹ lilẹdo ogbè devo mẹ go?

¹¹ Klistiani kanweko susu he ze yede jo lẹ wẹ nọ wazọ́n lẹdogbedevomẹ tọn ehe to otò he hugan 150 mẹ. Ehe ma dona paṣa mí, na titobasinanu devo depope ma tin to aigba ji he gbigbọ wiwe nọ deanana nado ‘dekunnu mlẹnmlẹn’ lẹdo aihọn pé gando Jehovah Jiwheyẹwhe, Ahọlu Mẹsia etọn, po Ahọluduta olọn mẹ tọn he ko yin didoai lọ po go!—Owalọ 28:23.

12. Nawẹ Paulu po Klistiani devo lẹ po penugo nado hẹn azọ́n yẹwhehodidọ tọn di gbọn?

¹² Whenue Paulu dekunnuna Ju lẹ po Kosi lẹ po to Antioku Pisidia tọn, “mẹhe tindo ninọmẹ ahun mẹ tọn he jẹna ogbẹ̀ madopodo lẹpo lẹzun yisenọ.” (Owalọ 13:48) Luku dotana owe Owalọ lẹ tọn dọmọ: “[Paulu] nọ to yẹwheho Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn dọ . . . po awuvivo hodidọ tọn daho tlala po, matin aliglọnnamẹ.” (Owalọ 28:31) Fie wẹ apọsteli lọ to yẹwhehodọ te? Lomu wẹ, yèdọ tatọ́-tònọ huhlọn aihọn tọn de tọn! Vlavo hodotọ dowhenu Jesu tọn lẹ nọ dọ togunmẹho lẹ kavi nọ yí aliho devo lẹ zan, gbigbọ wiwe wẹ gọalọna yé bo deanana yé nado hẹn azọ́n yẹwhehodidọ tọn yetọn lẹpo di.

13. Naegbọn mí dona nọ hodẹ̀ eyin yè to homẹkẹn do mí?

¹³ Whenue hodotọ dowhenu tọn Jesu tọn lẹ pehẹ homẹkẹn, yé vẹ̀ Jehovah nado na yé adọgbigbo. Etẹwẹ yin kọdetọn lọ? Yé gọ́ na gbigbọ wiwe bo mọ huhlọn yí nado dọ ohó Jiwheyẹwhe tọn po adọgbigbo po. (Owalọ 4:18-31) Mílọsu nọ biọ nuyọnẹn po huhlọn po to odẹ̀ mẹ nado zindonukọn to kunnudide mẹ mahopọnna homẹkẹn. (Jak. 1:2-8) Na Jiwheyẹwhe nọ dona azọ́n mítọn bo nọ gọalọna mí gbọn gbigbọ etọn dali wutu, mí nọ zindonukọn to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ. Nudepope—etlẹ yin nukundiọsọmẹ sinsinyẹn kavi homẹkẹn vẹadi—ma sọgan glọnalina azọ́n kunnudide tọn gba. Eyin mí tin to homẹkẹn glọ, mí dona biọ gbigbọ wiwe, nuyọnẹn, po adọgbigbo po to odẹ̀ mẹ nado sọgan lá wẹndagbe lọ.—Luku 11:13.

14, 15. (a) Etẹ mẹ wẹ “nukunbibia he fọ́n do Stefani ji” dekọtọn do? (b) To ojlẹ mítọn mẹ, etẹwẹ hẹn mẹsusu penugo nado plọn nugbo lọ to Sibérie?

¹⁴ Stefani dekunnu po adọgbigbo po whẹpo kẹntọ etọn lẹ do hù i. (Owalọ 6:5; 7:54-60) “Homẹkẹn sinsinyẹn” de fọ́n to ojlẹ enẹ mẹ, podọ gbọnvona apọsteli lẹ, devi lẹpo wẹ gbàpe gbọn agbegbe Jude po Samalia tọn lẹ po ji. Ṣigba enẹ ma doalọtena azọ́n yẹwhehodidọ tọn gba. Filipi yì Samalia ‘nado dọyẹwheho Klisti tọn’ podọ e tindo kọdetọn dagbe susu. (Owalọ 8:1-8, 14, 15, 25) Humọ, Biblu dọmọ: “Todin, mẹhe ko gbàpe na nukunbibia he fọ́n na Stefani tọn wutu lọ lẹ yì kaka Fenike, Kiplu po Antioku po, ṣigba Ju lẹ kẹdẹ wẹ yé nọ dọ ohó lọ na. Ṣigba,  mẹdelẹ to yé mẹ sọn Kiplu po Silene po, wá Antioku bo jẹ hodọna mẹhe nọ do Glẹkigbe lẹ ji bosọ to wẹndagbe Oklunọ Jesu tọn lá.” (Owalọ 11:19, 20) To ojlẹ enẹ mẹ, homẹkẹn zọ́n bọ wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn gbayipe.

¹⁵ To ojlẹ mítọn mẹ, onú mọnkọtọn de jọ to Union soviétique dai tọn mẹ. To owhe 1950 tọn lẹ gblamẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn fọtọ́n susu wẹ yin bibẹ yì Sibérie. Na aṣẹpatọ lẹ bẹ yé do awà voovo lẹ ji wutu, wẹndagbe lọ gbọnmọ dali gbayipe to lẹdo daho enẹ mẹ. E na ko vẹawuna Kunnudetọ susu ehelẹ nado dohún na yede bo zingbejizọnlin yì lẹdo he dẹn na nudi kilomẹtlu 10 000 enẹ mẹ nado lá wẹndagbe lọ! Ṣigba todin, aṣẹpatọ lẹ lọsu wẹ do yé hlan awà voovo otò lọ tọn lẹ mẹ. Mẹmẹsunnu dopo dọmọ: “Taidi kọdetọn de, aṣẹpatọ lẹ lọsu wẹ hẹn ẹn yọnbasi na ahunjijlọnọ fọtọ́n susu lẹ nado plọn nugbo lọ to Sibérie.”

16, 17. Nawẹ owe Owalọ lẹ tọn dohia dọ Jehovah dona azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ gbọn?

¹⁶ Ayihaawe ma tin dọ Jehovah dona Klistiani dowhenu tọn lẹ. Paulu po mẹdevo lẹ po do bo húsinna, “ṣigba Jiwheyẹwhe wẹ to hinhẹn ẹn whẹ́n.” (1 Kọl. 3:5, 6) Kandai owe Owalọ lẹ tọn dohia dọ jideji mọnkọtọn wá aimẹ na Jehovah dona azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ wutu. Di dohia, “ohó Jiwheyẹwhe tọn to gbigbayipe zọnmii, podọ sọha devi lẹ tọn to jijideji susu tlala to Jelusalẹm.” (Owalọ 6:7) Dile azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ to gbigbayipe, “agun he tin lẹdo Jude po Galili po gọna Samalia lẹpo pé biọ ojlẹ jijọho tọn de mẹ, bo to yinyin hinhẹn lodo; podọ agun lọ pete to jijideji dile e zindonukọn nado to budisi Jehovah bosọ to gbẹnọ sọgbe hẹ homẹmimiọn he gbigbọ wiwe nọ namẹ.”—Owalọ 9:31.

¹⁷ Kunnudetọ adọgbotọ lẹ do nugbo lọ hia Ju po mẹhe nọ do Glẹkigbe lẹ po to Antioku Silia tọn. Kandai lọ dọmọ: “Humọ, Jehovah tin po yé po, bọ mẹsusu lẹzun yisenọ bo lẹhlan Oklunọ dè.” (Owalọ 11:21) Mí hia gando jideji devo he wá aimẹ lẹ go dọmọ: “Ohó Jehovah tọn to whinwhẹ́n deji bo to gbigbayipe.” (Owalọ 12:24) Podọ na Paulu po mẹdevo lẹ po dekunnu mlẹnmlẹn to Kosi lẹ ṣẹnṣẹn wutu, “ohó Jehovah tọn to whinwhẹ́n deji bosọ to gbigbayipe tlala.”—Owalọ 19:20.

18, 19. (a) Nawẹ mí wagbọn do yọnẹn dọ “Jehovah tin” po mí po to egbehe? (b) Na apajlẹ de he dohia dọ Jehovah nọ nọgodona omẹ etọn lẹ.

¹⁸ Ayihaawe ma tin dọ “Jehovah tin” po mí po to egbehe ga. Nuhe zọ́n niyẹn bọ mẹsusu nọ lẹzun yisenọ gbọn gbẹzan yetọn kinklandowiwe na Jiwheyẹwhe po baptẹm yíyí po dali. Humọ, matin alọgọ po dona Jiwheyẹwhe tọn po, mí ma sọgan doakọnna nukundiọsọmẹ sinsinyẹn kavi homẹkẹn vẹadi he mí nọ pehẹ to whedelẹnu, mọdopolọ mí ma sọgan hẹn lizọnyizọn mítọn di po kọdetọn dagbe po dile Paulu po Klistiani dowhenu tọn devo lẹ po wà do. (Owalọ 14:19-21) Jehovah Jiwheyẹwhe ma na jo mí do gbede. “Awà madopodo” etọn na hẹn mí lodo to whlepọn depope he mí pehẹ mẹ. (Deut. 33:27) Mì gbọ mí nisọ flindọ Jehovah ma nọ jo omẹ etọn lẹ do gbede, na oyín daho etọn wutu.—1 Sam. 12:22; Salm. 94:14.

¹⁹ Di apajlẹ, na Mẹmẹsunnu Harald Abt zindonukọn nado to yẹwhehodọ wutu,  Nazi lẹ do e hlan osla yasanamẹ tọn Sachsenhausen tọn mẹ to Wẹkẹ-Whàn II whenu. To mai 1942, ponọ Gestapo lẹ yì owhé asi etọn, Elsa tọn gbè, bo ze viyọnnu yetọn pẹvi sọn e si, bosọ wle Elsa. Yé do e hlan osla yasanamẹ tọn voovo lẹ mẹ. Mẹmẹyọnnu Abt dọmọ: “Owhe he n’yizan to osla yasanamẹ tọn voovo lẹ mẹ to Allemagne plọn onú titengbe de mi. N’mọ lehe gbigbọ Jehovah tọn nọ namẹ huhlọn to whlepọn sinsinyẹn glọ do! Whẹpo yẹn do yin wiwle, n’ko hia wekanhlanmẹ mẹmẹyọnnu de tọn he dohia dọ to whlepọn sinsinyẹn glọ gbigbọ Jehovah tọn nọ hẹnmẹ vò to ayiha mẹ. Linlẹn ṣie to whenẹnu wẹ yindọ hójlẹ wẹ e na ko te. Ṣigba whenue yẹnlọsu wá pehẹ whlepọn lẹ, n’mọdọ nugbo wẹ e dọ. Nuhe jọ lọ pẹpẹ niyẹn. E na vẹawu nado mọnukunnujẹemẹ eyin hiẹ lọsu ma ko jugbọn ninọmẹ mọnkọtọn mẹ. Na nugbo tọn, e jọ do go e domọ.”

20. Etẹwẹ Paulu wà to whenue e yin ginglọndo owhé de gbè, podọ nawẹ ehe sọgan na tuli delẹ to mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu mítọn lẹ po mẹ gbọn?

²⁰ Owe Owalọ lẹ tọn wá tadona kọ̀n bo dohia dọ Paulu yí zohunhun do “to yẹwheho Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn dọ.” (Owalọ 28:31) Na aṣẹpatọ lẹ glọn Paulu do owhé de gbè, e ma tindo mẹdekannujẹ nado dekunnu sọn whédegbè jẹ whédegbè to Lomu. Etomọṣo, e zindonukọn nado to yẹwhehodọ na mẹhe wá e dè lẹpo. To egbehe, mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu vivẹ́ mítọn delẹ po yin ginglọndo whégbè, vlavo na yé tin to azọ̀nzàn ji, kavi to owhé mẹgopọntọ tọn lẹ gbè na yọnhowhe kavi madogán agbasa tọn de wutu. Ṣogan, owanyi yetọn na Jiwheyẹwhe po ojlo yetọn nado dekunnu po ma dekanpo pọ́n gbede. Mí nọ hodẹ̀ do ota yetọn mẹ podọ mí sọgan biọ dọ Otọ́ olọn mẹ tọn mítọn ni deanana mẹhe jlo na plọnnu gando ewọ po lẹndai jiawu etọn po go lẹ wá yé dè.

21. Naegbọn mí dona ylọ azọ́n kunnudide tọn dọ nujọnu todin hú gbede pọ́n?

²¹ Suhugan mítọn nọ tindo mahẹ to azọ́n họndekọn jẹ họndekọn tọn mẹ podọ to adà azọ́n mẹhẹnzun devi tọn devo lẹ mẹ. Enẹwutu, mì gbọ dopodopo mítọn ni wà nuhe go mí pé lẹpo nado hẹn azọ́ndenamẹ mítọn di taidi wẹnlatọ Ahọluduta lọ tọn, bo nọ tindo mahẹ to kunnudide mẹ “kaka yì awà he dẹn hugan aigba tọn lẹ ji.” Mí dona yọnẹn dọ din wẹ ojlẹ lọ nado wà azọ́n ehe, na “ohia” tintin tofi Klisti tọn ko họnwun gblegede. (Mat. 24:3-14) Mí ma dona hẹn whenu gú. To alọnu din, mí tindo “nususu nado wà to azọ́n Oklunọ tọn mẹ.”—1 Kọl. 15:58.

22. Etẹwẹ mí dona magbe nado wà dile mí to tenọpọn azán Jehovah tọn?

²² Dile mí to tenọpọn wiwá “azán daho he dobu Jehovah tọn,” mì gbọ mí ni magbe nado yí adọgbigbo do to kunnude po nugbonọ-yinyin po zọnmii. (Joẹ. 2:31) Mí na gbẹ́ mọ gbẹtọ taidi Beleanu lẹ he “yí jeje daho tlala do kẹalọyi ohó lọ.” (Owalọ 17:10, 11) Enẹwutu, mì gbọ mí ni to kunnude kakajẹ whenue mí na sè hogbe he taidi ehelẹ dọmọ: “A basi do ganji, hiẹ afanumẹ dagbe podọ nugbonọ!” (Mat. 25:23) To egbehe, eyin mí yí adà mítọn wà to azọ́n mẹhẹnzun devi tọn lọ mẹ po zohunhun po bo hẹn nugbonọ-yinyin mítọn go, ayihaawe ma tin dọ mí na gọ́ na ayajẹ kakadoi dọ mí ko tindo mahẹ to “kunnudide mlẹnmlẹn” gando Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn go mẹ!