1, 2. Gbejizọnlin nankọ wẹ Paulu jlo na zìn, podọ etẹlẹ wẹ sọgan ko to ahunmẹduna ẹn?

 PAULU to nulẹnpọn do nuhe Ayimatẹn-gán Festu dọ lẹ ji, na ohó lọ lẹ na gando sọgodo etọn go taun. Nuhe Ayimatẹn-gán lọ dọ dai wẹ: “Sesali dè wẹ hiẹ nasọ yì.” Paulu ko yí owhe awe zan to gànpamẹ todin, enẹwutu, e whè gbau, gbejizọnlin gaa he e na zìn yì Lomu na zọ́n bọ e na diọ jẹhọn pẹẹde. (Owalọ 25:12) Ṣigba, nuhe Paulu nọ flin gando gbejizọnlin he e ko zìn gbọn ohù ji lẹ go bẹ nususu hẹn hú jẹhọn flẹ́flẹ́ he sin vivi e nọ dù po ohù gblagada he e nọ mọ po. Nugbo lọ dọ Paulu na sọawuhia to Sesali nukọn sọ sọgan fọ́n ahunmẹdunamẹnu sinsinyẹn lẹ dote to ayiha etọn mẹ.

² Whlasusu wẹ Paulu ko mọ ede “to owù lẹ mẹ to ohù ji,” ohún siọ ẹ whla atọ̀n, podọ e tlẹ yí ozán dopo okle dopo zan to hùzànmẹ. (2 Kọl. 11:25, 26) Humọ, gbejizọnlin ehe na gbọnvona gbejizọnlin mẹdehlan tọn he e ko zìn wayi to whenue e ma to mẹlọmẹ lẹ. Na todin, Paulu to gbejizọnlinzin taidi gàntọ de wẹ, podọ yì fidindẹn taun de, yèdọ na kilomẹtlu 3 000 linlán sọn Sesalea yì Lomu. Be e na jẹ dọ́n awuyẹyẹ-afọyẹyẹ ya? Eyin e ka tlẹ yinmọ, be owhẹ̀ he gbé e tọ́n na pà ẹ dódó ya? Flindọ aṣẹpatọ he dohuhlọn hugan to whenẹnu to aihọn Satani tọn mẹ wẹ jlo na dawhẹna ẹn.

3. Etẹwẹ yin gbemima Paulu tọn, podọ etẹwẹ mí na gbadopọnna to weta ehe mẹ?

³ Po nuhe a ko hia gando Paulu go lẹpo po, be a lẹndọ e hẹn todido bu pete na nuhe sọgan jọ do e go lẹ wutu wẹ ya? E na vẹawu! E yọnẹn dọ nuhahun lẹ to tepọn emi, amọ́ e ma yọ́n aliho he mẹ yé na wá gbọn. Naegbọn e na to nuhà mapote gando ninọmẹ he e ma sọgan diọ lẹ go bo gbọnmọ dali hẹn ayajẹ he e tindo to sinsẹ̀nzọn lọ mẹ bu? (Mat. 6:27, 34) Paulu yọnẹn dọ Jehovah jlo dọ emi ni yí dotẹnmẹ he hundote na emi lẹpo zan nado lá wẹndagbe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn, etlẹ yin kakajẹ aṣẹpatọ lẹ dè. (Owalọ 9:15) Paulu magbe nado hẹn azọ́ndenamẹ etọn di mahopọnna nudepope he na jọ. Be e ma yin gbemima mílọsu tọn niyẹn ya? Enẹwutu, mì gbọ mí ni hodo Paulu to gbejizọnlin ayidego tọn etọn mẹ, bo pọ́n lehe mí sọgan mọaleyi sọn apajlẹ etọn mẹ do.

4. Ohún nankọ wẹ Paulu do to bẹjẹeji gbejizọnlin etọn tọn, podọ mẹnu lẹ wẹ hodo e?

⁴ Paulu po gàntọ devo lẹ po yin zizedo alọmẹ na awhàngán Lomu tọn de he nọ yin Juliu, mẹhe de nado do ahihun de sọn Sesalea. Tọjihun lọ tọ́n sọn Adlamittiu to whèyihọ ohù Asia Pẹvi tọn, yèdọ adà awetọ tòdaho Mitilene tọn, to lopo Lesbos tọn ji. Tọjihun ehe na yì agewaji whẹ́, enẹgodo, e na yì whèyihọ-waji nado de agbàn bosọ bẹ agbàn devo lẹ dile e to yìyì. Tọjihun ehe nkọ lẹ ma yin awuwlena nado bẹ gbẹtọ lẹ bọ yé na vò to e mẹ, nẹmunẹmu wẹ wá yin gàntọ lẹ tọn. (Pọ́n apotin lọ “ Tọjihun Ajọwatọ lẹ Tọn.”) Pẹdido wẹ dọ e ma yin Paulu kẹdẹ wẹ yin Klistiani he yè bẹ jei to pọmẹ hẹ pipli danuwatọ lẹ tọn de. E whè gbau, mẹmẹsunnu awe hodo e—enẹ wẹ Alistaku po Luku, mẹhe basi kandai nujijọ ehelẹ tọn po. Mí ma yọnẹn eyin mẹmẹsunnu nugbonọ awe ehelẹ lọsu wẹ sú húndokuẹ yede tọn kavi eyin yé yinuwa taidi lizọnyitọ na Paulu.—Owalọ 27:1, 2.

5. Mẹnu lẹ wẹ Paulu tindo dotẹnmẹ hundote nado nọpọ́ hẹ to Sidoni, podọ etẹwẹ mí sọgan plọn sọn ehe mẹ?

⁵ To whenue yé ko zingbejizọnlin na azán dopo blebu bo ko basi kilomẹtlu 110 yì agewaji godo, tọjihun lọ nọte to Sidoni, to huto Silia tọn. Juliu ma yinuwa hẹ Paulu taidi sẹ́nhẹngbatọ tata de poun, vlavo na Paulu yin tòvi Lomu tọn he ma ko yin whẹgbledo wutu. (Owalọ 22:27, 28; 26:31, 32) Juliu nagbè Paulu nado jẹte bo yì pọ́n Klistiani hatọ etọn lẹ. Lehe homẹ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po tọn na ko hùn nado penukundo apọsteli lọ go to whenue e ko nọ gànpamẹ na ojlẹ dindẹn do sọ! Be a gán lẹnnupọndo ninọmẹ delẹ ji he mẹ hiẹ lọsu sọgan yí owanyi do dó gbigbọ johẹmẹ tọn hia te bo mọ lehe mọwiwà na jlọ we dote do ya?—Owalọ 27:3.

6-8. Basi zẹẹmẹ gbejizọnlin Paulu tọn sọn Sidoni wá Kinidu tọn, podọ dotẹnmẹ hundote tẹlẹ wẹ Paulu sọgan ko yizan nado dọyẹwheho?

⁶ Ohún yetọn sún sọn Sidoni bo to yìyì kaka yé do zẹ̀ Silisia he ma dẹn do Talsu fie Paulu wá sọn go. Luku ma donù fidevo  he ohún lọ nọte te lẹ go, amọ́ e dọ dọ “jẹhọn agọ̀ to yìnyìn,” ehe dohia dọ yé na ko pehẹ nuhahun lẹ. (Owalọ 27:4, 5) Mahopọnna nuhahun ehe, mí yọnẹn dọ Paulu na yí dotẹnmẹ he hundote na ẹn lẹpo zan nado lá wẹndagbe lọ. Mọwẹ, e dekunnuna gàntọ hatọ etọn lẹ po mẹdevo lẹ po, he bẹ húnkùntọ lẹ, awhànfuntọ lẹ, gọna mẹhe e dukosọ hẹ to fie ohún lọ nọte te lẹ hẹn. Míwlẹ lo, be mí nọ yí dotẹnmẹ hundote he mí tindo nado dọyẹwheho lẹ zan ganji ya?

⁷ To ojlẹ de godo, tọjihun lọ wá glin do húnglintẹn Mila tọn to hùwaji Asia Pẹvi tọn. Finẹ wẹ Paulu po mẹhe pò lẹ po do tọjihun devo he na ze yé yì Lomu te. (Owalọ 27:6) To ojlẹ enẹlẹ mẹ, Lomunu lẹ nọ họ̀ likun susu sọn Egipti, podọ tọjihun he nọ bẹ likun sọn Egipti lẹ nọ nọte to Mila. Juliu dín tọjihun mọnkọtọn de bo dọna awhànfuntọ po gàntọ lọ lẹ po nado biọ e mẹ. E họnwun dọ tọjihun ehe klo taun hugan ohún tintan he yé do. E bẹ likun-gbàn he sù taun gọna gbẹtọ 276 he bẹ húnkùntọ lẹ, awhànfuntọ lẹ, gàntọ lẹ, podọ vlavo mẹdevo he jei Lomu lẹ hẹn. To whenue yé do ohún devo, e họnwun dọ Paulu mọ mẹsusu devo lẹ he e na dọyẹwheho na, podọ ayihaawe ma tin dọ e yí dotẹnmẹ hundote enẹ zan ganji.

⁸ Yé sọ zẹ̀ Kinidu he tin to hùwaji-whèyihọ Asia Pẹvi tọn. Eyin jẹhọn ma sinyẹn, tọjihun lọ sọgan jẹ finẹ to azán dopolọ gbè. Ṣigba, Luku dọ dọ “whenue mí ko zọ̀n dẹẹdẹ na azán sọha delẹ godo, mí wá Kinidu po awusinyẹn po.” (Owalọ 27:7a) Ninọmẹ aimẹ tọn ma yọ́n na húnkùnkùn. (Pọ́n apotin lọ “ Jẹhọn Agọ̀ He Nọ Yìn to Ohù Meditelane Ji.”) Yí nukun homẹ tọn do pọ́n ninọmẹ mẹhe tin to ohún lọ mẹ lẹ tọn dile jẹhọn po agbówhẹn sinsinyẹn lẹ po to tukladona tọjihun lọ.

9, 10. Nuhahun tẹlẹ wẹ fọ́n to lẹdo Klete tọn mẹ?

⁹ Linlẹn húnkùntọ-gán lọ tọn wẹ nado zindonukọn gbọn whèyihọ-waji sọn Kinidu, ṣigba Luku, mẹhe sin nukunmẹ nulẹpo jọ te dọ dọ “jẹhọn ma dike mí ni zọ̀n tlọlọ.” (Owalọ 27:7b) Whenue ohún lọ sún tlolo, asisa ma penugo nado deanana ẹn ba, jẹhọn sinsinyẹn de sọ wá sọn agewaji bo sisẹ́ ohún lọ po wezun po hlan ohù ṣẹnṣẹn. To ojlẹ de mẹ wayi, lopo Kiplu tọn wẹ whlẹn yé sọn jẹhọn agọ̀ si, ṣigba to ojlẹ ehe mẹ, lopo Klete tọn wẹ whlẹn yé. Whenue ohún lọ whlẹ́ gbọn Salmọne to whèzẹtẹn pete Klete tọn bo zẹ̀ finẹ go, jẹhọn lọ depò. Etẹwutu? Na ohún lọ ko wá hùwaji lopo lọ tọn todin, fie jẹhọn ma sinyẹn sọmọ te. Ayiha mẹhe tin to ohún lọ mẹ lẹ tọn na ko jai pẹẹde whẹ́! Ṣigba na yé ma ko jẹ fihe yé jei wutu, obu gbẹ́ to húnkùntọ lọ lẹ di na avivọ-whenu to sisẹpọ.

¹⁰ Luku zinnudeji dọmọ: “To whenue mí ko whlẹ́ gbọn olá lọ [Klete] go po awusinyẹn po, mí wá fide he nọ yin Tọjihun-Glintẹn Dagbe.” Mahopọnna dọ lopo ehe glọnalina jẹhọn vude, e gbẹ́ vẹawu nado deanana ohún lọ. To godo mẹ, yé mọ ogblọ́n kleun de fie yé sọgan glinhún do, podọ sọgbe hẹ nuhe mẹdelẹ dọ, ogblọ́n ehe wẹ nọ yin mimọ tlolo whẹpo do jẹ lẹdo he mẹ ohù zẹ̀ do agewaji te. Nawẹ yé dẹn to finẹ sọ? Luku dọ dọ yé yí “ojlẹ delẹ” zan to finẹ, dile etlẹ yindọ whenu susu yiyizan to finẹ ma na wà dagbe na yé, na húnkùnkùn nọ do owù taun to osun septembre po octobre po tọn gblamẹ.—Owalọ 27:8, 9.

11. Ayinamẹ tẹwẹ Paulu na mẹhe tin to ohún lọ mẹ lẹ, ṣigba nudide tẹwẹ yin bibasi?

 ¹¹ Mẹdelẹ to ohún lọ mẹ sọgan ko dín ayinamẹ sọn Paulu si na e ko zingbejizọnlin gbọn ohù Meditelane ji whlasusu wutu. E na ayinamẹ dọ yé ni do ohún lọ te whẹ́, eyin e ma yinmọ, “nugbajẹmẹji po nuhẹngu susu po” na tin, bọ mẹdelẹ tlẹ gán kú. Ṣigba, húnkùntọ-gán lọ po mẹhe tindo ohún lọ po jlo dọ yé ni zindonukọn, vlavo na yé lẹndọ yé dona tẹnpọn bo mọ bẹtẹn he pọnte hugan de to niyaniya mẹ. Yé duto Juliu ji, podọ suhugan mẹhe to ohún lọ mẹ lẹ tọn mọdọ yé dona tẹnpọn bo jẹ Fonisi, yèdọ tọjihun-glintẹn de he dẹn do finẹ. E yọnbasi dọ tọjihun-glintẹn ehe ni klo bosọ yọ́n hugan na ojlẹ avivọ-whenu tọn. Enẹwutu, yé súnhún to whenue jẹhọn flẹ́flẹ́ yẹdoklọmẹ tọn de yìn sọn hùwaji.—Owalọ 27:10-13.

12. Whenue tọjihun lọ sún sọn Klete, owù tẹlẹ wẹ e pehẹ, podọ nawẹ húnkùntọ lẹ tẹnpọn nado dapana nugbajẹmẹji gbọn?

¹² Enẹgodo, nuhahun sinsinyẹn devo fọ́n: “jẹhọn-ahizi de” yìn sọn agewaji-whèzẹtẹn tọn. Yé dín fibẹtado to “lopo pẹvi de he nọ yin Kauda” glọ na ojlẹ de, ehe tin to nudi kilomẹtlu 65 do Tọjihun-Glintẹn Dagbe. Ṣogan, ohún lọ gbẹ́ tin to owù mẹ na e yọnbasi dọ jẹhọn ni ze e yì hùwaji kaka e nado yì gbà do huto Aflika tọn. Nukun húnkùntọ lọ lẹ tọn bia to apà mẹ bọ yé wà nuhe go yé pé lẹpo nado dapana enẹ, enẹwutu yé ze ohún pẹvi he tọjihun lọ to dindọn biọ ohún daho lọ mẹ. Yé jẹtukla susu nado wà ehe, na e taidi dọ osin ko gọ́ ohún pẹvi lọ mẹ. Enẹgodo, yé dovivẹnu nado blá ohún daho lọ, bo do okàn kavi gẹdẹ ẹ sọn oglọ nado pẹ́n owhlẹ etọn lẹ. Yé sọ gọ̀ alà-gbó lọ wá odò bo vánkan susu nado kùnhún lọ gbọn yujẹhọn lọ nù. Pọ́n lehe nujijọ ehe na ko dobu do sọ! Mahopọnna vivẹnudido ehelẹ, “yujẹhọn lọ to yigọyigọ-dona” tọjihun lọ sinsinyẹn. To azán atọ̀ntọ gbè, yé jẹ nuyizan delẹ bẹ dlan ohù mẹ ji, vlavo nado hẹn ohún lọ fua pẹẹde.—Owalọ 27:14-19.

13. Whenue yujẹhọn lọ to yìnyìn, nawẹ ninọmẹ nulẹ tọn na ko te to tọjihun he Paulu do mẹ?

¹³ Mẹlẹpo wẹ na ko tin to sijọsijọ ji. Ṣigba Paulu po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po ma dibu. Jesu ko na jide Paulu dai dọ e na dekunnu to Lomu, podọ angẹli de ko vọ́ nùzindo jidenamẹ enẹ ji. (Owalọ 19:21; 23:11) Etomọṣo, yujẹhọn sinsinyẹn lọ to yìnyìn okle po ozán po na osẹ awe. Na jikun to jijà madoalọte bọ agahomẹ dózin pete wutu, húnkùntọ lẹ ma yọ́n fie yé te kavi mọnú hlan nukọn. To ninọmẹ mọnkọtọn mẹ, mẹnu wẹ na tlẹ flin núdùdù to whenue avivọ to yé hù, jikun to yé hò, oslú to mẹdelẹ ze, bọ obu sọ to mẹlẹpo di?

14, 15. (a) To whenue Paulu to hodọna mẹhe tin to tọjihun lọ mẹ lẹ, naegbọn e donù avase he e na yé jẹnukọn lọ go? (b) Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn owẹ̀n todido tọn he Paulu lá mẹ?

¹⁴ Todin, Paulu ṣite. E donù avase he e na yé jẹnukọn lọ go, ṣigba e ma yin po linlẹn lọ po nado wọhẹ yé. Kakatimọ, nuhe ṣẹṣẹ jọ wayi lẹ na ko dohia yé dọ ayinamẹ Paulu tọn sọgbe. Enẹgodo, Paulu dọmọ: “Todin, yẹn to tulina mì nado gboadọ, na depope to mì mẹ ma to na dọ̀n, adavo tọjihun lọ kẹdẹ.” (Owalọ 27:21, 22) Lehe hogbe ehelẹ na ko miọnhomẹna mẹhe tin to tọjihun lọ mẹ lẹ do sọ! Ayihaawe ma tin dọ homẹ na hùn Paulu lọsu taun dọ Jehovah na ẹn owẹ̀n todido tọn mọnkọtọn nado má hẹ mẹhe tin to ohún lọ mẹ lẹ. Nujọnu wẹ nado flindọ  Jehovah ma nọ yí nukunpẹvi do pọ́n ogbẹ̀ mẹdepope tọn. Mẹlẹpo wẹ họakuẹ to nukun etọn mẹ. Apọsteli Pita wlan dọmọ: “Jehovah . . . ma jlo dọ mẹdepope ni yin vivasudo ṣigba jlo dọ mẹlẹpo ni wá lẹnvọjọ kọ̀n.” (2 Pita 3:9) Enẹwutu, mì gbọ mí ni dovivẹnu madọngbàn nado lá owẹ̀n todido tọn Jehovah tọn na mẹsusu dile e sọgan yọnbasi do, na ogbẹ̀ mẹsusu tọn tin to owù mẹ.

¹⁵ Paulu na ko to kunnudena mẹsusu to ohún lọ mẹ gando “todido opagbe he Jiwheyẹwhe” do tọn go. (Owalọ 26:6; Kol. 1:5) Ṣigba todin he e taidi dọ ohún yetọn jlo na siọ, Paulu sọ do nuhewutu yé sọgan donukun dọ yé na gán hia yé. E dọmọ: “To zánmẹ, angẹli Jiwheyẹwhe he yẹn nọ sẹ̀n . . . lọ tọn de ṣite to apá na mi, bo dọmọ: ‘A dibu blo, Paulu. Hiẹ dona ṣite to Sesali nukọn, podọ pọ́n! na towe tọn wutu, Jiwheyẹwhe na whlẹn mẹhe do tọjihun hẹ we lẹpo.’” Paulu dotuhomẹna yé dọmọ: “Enẹwutu, mì gboadọ, mì omẹ ṣie lẹ emi, na yẹn yí Jiwheyẹwhe sè, dọ nuhe yin didọna mi na jọ domọ pẹpẹ. Ṣigba, ohún na siọ mí sẹpọ lopo de kọ̀n.”—Owalọ 27:23-26.

16, 17. (a) Dotẹnmẹ hundote tẹwẹ Paulu yizan nado hodẹ̀, podọ etẹwẹ yin kọdetọn lọ? (b) Nawẹ avase he Paulu na lọ yin nugbo gbọn?

¹⁶ To osẹ awe ayimajai tọn he yujẹhọn lọ do dó yigọyigọ na ohún lọ na nudi kilomẹtlu  870 godo, tọjihun-kùntọ lọ lẹ mọdọ ninọmẹ lọ jlo na diọ, vlavo na yé sè nudidọ agbówhẹn tọn. Yé ze húnsingàn he to húnyonu lẹ do otọ̀ mẹ na ohún lọ nikaa sí podọ nado sọgan deanana ohúnkọ̀ lọ hlan agé, bosọ pọ́n eyin e na yọnbasi nado glin ohún lọ do huto. To whenẹnu, yé tẹnpọn nado họ̀n sọn tọjihun lọ mẹ, ṣigba Paulu dọna awhàngán lọ po awhànfuntọ lọ lẹ po dọmọ: “Eyin omẹ ehelẹ ma gbọṣi tọjihun lọ mẹ, mì ma sọgan yin whinwhlẹngán.” Enẹwutu, awhànfuntọ lọ lẹ glọnalina yé. Todin he ohún lọ ko to fidopo, Paulu dotuhomẹna mẹlẹpo nado dùnú bo vọ́ jide na yé dọ yé na luntọ́n. Enẹgodo, Paulu “dopẹna Jiwheyẹwhe to yemẹpo nukọn.” (Owalọ 27:31, 35) Gbọn odẹ̀ pẹdido tọn ehe hihò dali, Paulu ze apajlẹ dagbe dai na Luku, Alistaku, po Klistiani lẹ po to egbehe. Eyin e biọ dọ a ni nukọnna mẹdevo lẹ to odẹ̀ mẹ, be odẹ̀ towe nọ na tuli yé bo nọ miọnhomẹna yé ya?

¹⁷ To odẹ̀ Paulu tọn godo, “awuya yemẹpo bọ yelọsu jẹ núdù ji.” (Owalọ 27:36) Dile yé to sisẹpọ agé, yé bẹ likun lẹ dlan ohù mẹ nado hẹn ohún lọ fua dogọ. Whenue ai họ́n, húnkùntọ lọ lẹ sán húnsingàn lọ lẹ, tún okàn azẹ̀ lọ lẹ tọn sọn húnyonu bo kẹ́ alà pẹvi ohúnkọ̀ tọn lọ na jẹhọn nido sọgan sisẹ́ ohún lọ. Gbọnmọ dali, e na bọawuna yé nado kùnhún lọ jẹ huto. Enẹgodo, ohúnkọ̀ lọ slé, vlavo do tọkẹ́n kavi obọ́ mẹ, podọ agbówhẹn lẹ to hihò jẹ húnyonu lọ go bo gbà ẹ do flinflin. Awhànfuntọ delẹ jlo na hù gàntọ lọ lẹ na depope to yé mẹ nikaa họnyi, ṣigba Juliu gbẹ́ na yé. E degbena mẹlẹpo nado lìnsin kavi gbọn owhlẹ lẹ ji jẹ agé. Nuhe Paulu dọ lọ mọ hẹndi—gbẹtọ 276 lọ lẹpo wẹ gán. Mọwẹ, “mẹlẹpo yin hinhẹn jẹ agé awuyẹyẹ-afọyẹyẹ.” Ṣigba fie wẹ yé te?—Owalọ 27:44.

18-20. Nawẹ Malita-nu lẹ do “homẹdagbe vonọtaun” hia gbọn, podọ azọ́njiawu tẹwẹ Jiwheyẹwhe na huhlọn Paulu nado wà?

¹⁸ Mẹhe lùn nujijọ ehe tọ́n lẹpo wá mọ yede to lopo Malita tọn, he tin to hùwaji Sisili tọn ji. (Pọ́n apotin lọ, “ Fie Wẹ Malita Te?”) Jonọgbè-dótọ he nọ nọ̀ lopo lọ ji lẹ do “homẹdagbe vonọtaun” hia yé. (Owalọ 28:2) Yé flọ miyọ́n na  jonọ ehelẹ, na yé ko yọ̀n bo to sisọsisọ to whenue yé jẹ lopo lọ ji. Miyọ́n lọ gọalọna yé nado hlá yozò mahopọnna avivọ po jikun po. Miyọ́n lọ sọ zọ́n bọ azọ́njiawu de yin wiwà.

¹⁹ Paulu jlo na gọalọ, enẹwutu e yì ṣinyan nake nado bẹ do miyọ́n mẹ. Dile e to mọwà, amàpoe de tọ́n bo hẹ̀nadu i, bosọ hásá do alọ etọn go. Malita-nu lẹ lẹndọ ohia yasanamẹ tọn de wẹ ehe yin sọn yẹwhe lẹ dè. a

²⁰ Malita-nu he mọdọ odàn hẹ̀nadu Paulu lẹ lẹndọ “e na jí.” Sọgbe hẹ owe alọdlẹndonu tọn de, hogbe dowhenu tọn he yin yiyizan tofi yin “hogbe he doto lẹ nọ yizan.” E ma yin nupaṣamẹ dọ “Luku, dotozọ́nwatọ mẹyiwanna lọ” yí hogbe mọnkọtọn zan. (Owalọ 28:6; Kol. 4:14) To popolẹpo mẹ, Paulu mimí odàn adínọ lọ dlan miyọ́n mẹ bo masọ mọ awufiẹsa depope.

21. (a) Na apajlẹ delẹ he do hogbe he Luku yizan po gbesisọ po to kandai ehe mẹ lẹ hia? (b) Azọ́njiawu tẹwẹ Paulu wà, podọ nawẹ enẹ yinuwado Malita-nu lẹ ji gbọn?

²¹ Publiu, dawe adọkunnu de he tindo aigba lẹ nọ nọ̀ lẹdo lọ mẹ. E yọnbasi dọ ewọ wẹ yin ogán awhànfuntọ Lomu tọn lẹ tọn to Malita. Luku ylọ ẹ dọ “dawe nukundeji lopo lọ tọn,” podọ e yí tẹnmẹ-yinkọ he wá yin mimọ pẹpẹ to nukinkan zannu ji tọn awe Malita-nu lẹ tọn ji zan. Dawe ehe yí Paulu po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po do owhé etọn gbè, bosọ hẹjó yé na azán atọ̀n. Ṣigba, otọ́ Publiu tọn to azọ̀njẹ. Whladopo dogọ, Luku basi zẹẹmẹ ninọmẹ lọ tọn po gbesisọ po. E wlan dọ dawe lọ “to aimimlọn to adọzan ji bọ agbasa-hùnmiyọ́n po zẹntin po to tuklado e,” podọ e yí hogbe dowhenu tọn he doto lẹ do nọ ylọ azọ̀n lọ pẹpẹ zan. Paulu hodẹ̀ bo ze alọ etọn lẹ do dawe lọ ji, e sọ jẹgangan. Azọ́njiawu ehe yinuwado Malita-nu lẹ ji sọmọ bọ yé hẹn awutunọ devo lẹ wá nado yin azọ̀nhẹngbọna, podọ yé sọ hẹn nunina lẹ wá na Paulu po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po.—Owalọ 28:7-10.

22. (a) Nawẹ weyọnẹntọ de do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn etọn hia na kandai he Luku basi gando gbejizọnlin Paulu tọn yì Lomu go gbọn? (b) Etẹwẹ mí na gbadopọnna to weta he bọdego mẹ?

²² Ayihaawe depope ma tin gando adà he mí ko gbadopọnna to gbejizọnlin Paulu tọn mẹ lẹ go kakajẹ din. Weyọnẹntọ de dọmọ: “Nuhe Luku wlan gando gbejizọnlin Paulu tọn yì Lomu go lẹ yin dopo to kandai he na nudọnamẹ gigọ́ bọ zẹẹmẹ etọn sọ họnwun hugan to Biblu mẹ lẹ mẹ. Zẹẹmẹ gigọ́ he e basi gando hùzọ́nwatọ owhe kanweko tintan tọn lẹ po nuhe nọ jọ to whèzẹtẹn-waji ohù Meditelane tọn po go lẹ sọgbe sọmọ” bọ nudọnamẹ lọ lẹ dona ko wá sọn kandai-wema de mẹ. Vlavo Luku na ko nọ basi kandai mọnkọtọn dile e to gbejizọnlinzin hẹ apọsteli Paulu. Eyin mọ wẹ, be e na mọ nususu kàn gando adà gbejizọnlin yetọn tọn he yé na bẹ todin go. Etẹwẹ na jọ do Paulu go eyin yé jẹ Lomu? Mì gbọ mí ni pọ́n.