WETA 11
Yé Gọ́ “Na Ayajẹ po Gbigbọ Wiwe Po”
Nuhe Paulu wà to whenue e pehẹ mẹhe gbẹwanna ẹn bo ma dotoaina ẹn lẹ
Sinai do Owalọ lẹ 13:1-52 ji
1, 2. (a) Naegbọn gbejizọnlin he Balnaba po Saulu po jlo na zìn do jẹna ayidego? (b) Nawẹ azọ́n yetọn na gọalọ bọ dọdai he tin to Owalọ lẹ 1:8 mẹ nado mọ hẹndi gbọn?
AZÁN ehe yin azán ayajẹ tọn de na agun Antioku tọn. To yẹwhegán po mẹplọntọ he tin to agun lọ blebu mẹ lẹ po ṣẹnṣẹn, Balnaba po Saulu po wẹ gbigbọ wiwe de nado hẹn wẹndagbe lọ yì otò he dẹn lẹ mẹ. a (Owalọ 13:1, 2) Nugbo wẹ dọ sunnu he pegan lẹ ko yin didohlan otò devo lẹ mẹ dai. Ṣigba, to ojlẹ enẹlẹ mẹ, otò he mẹ sinsẹ̀n Klistiani tọn ko hẹnai te lẹ wẹ mẹdehlan lẹ yin didohlan. (Owalọ 8:14; 11:22) To ojlẹ ehe mẹ, Balnaba po Saulu po—to pọmẹ hẹ Malku, he na wadevizọn na yé—na yin didohlan otò he mẹ gbẹtọ lẹ ma ko jẹakọ hẹ wẹndagbe lọ te lẹ.
2 To nudi owhe 14 die jẹnukọn, Jesu ko dọna hodotọ etọn lẹ dọmọ: “Mìwlẹ na yin kunnudetọ ṣie to Jelusalẹm, to Jude po Samalia lẹpo po, podọ kaka yì awà he dẹn hugan aigba tọn lẹ ji.” (Owalọ 1:8) Nugbo lọ dọ Balnaba po Saulu po yin dide taidi mẹdehlan na gọalọ bọ dọdai Jesu tọn ehe nado mọ hẹndi! b
‘Mì De Yé Dovo Na Azọ́n Lọ’ (Owalọ lẹ 13:1-12)
3. Etẹwutu e do nọ vẹawu nado zingbejizọnlin gaa to owhe kanweko tintan whenu?
3 To egbehe, gbẹtọ lẹ sọgan yí gànhiho dopo kavi awe do zingbejizọnlin yì fie dẹn taun lẹ na mọto po agahun lẹ po ko tin wutu. Amọ́ ehelẹ ma tin to owhe kanweko tintan W.M. To whenẹnu, afọ wẹ suhugan gbẹtọ lẹ tọn nọ zọ̀n gbọn ali póde-dòde lẹ ji. Gbejizọnlin azán dopo tọn he ma hugan kilomẹtlu 30 nọ hẹn agbọ́pemẹ taun! c Enẹwutu, dile Balnaba po Saulu po to nukọnpọnhlan azọ́ndenamẹ yetọn po jeje po, ayihaawe ma tin dọ yé nasọ to nulẹnpọn do vivẹnudido po avọ́sinsan he e na biọ lẹ po ji.—Mat. 16:24.
4. (a) Etẹwẹ deanana mẹmẹsunnu lẹ nado de Balnaba po Saulu po, podọ nawẹ yisenọ hatọ lẹ yinuwa gbọn? (b) Nawẹ mí sọgan nọgodona mẹhe mọ azọ́ndenamẹ yí to agun Klistiani tọn mẹ lẹ gbọn?
4 Ṣigba naegbọn gbigbọ wiwe do biọ dọ Balnaba po Saulu po ni yin ‘didedovo na azọ́n lọ’? (Owalọ 13:2) Biblu ma dọ gba. Nuhe mí yọnẹn wẹ yindọ gbigbọ wiwe wẹ deanana mẹmẹsunnu lẹ nado de yé. Nudepope ma dohia dọ yẹwhegán po mẹplọntọ he tin to Antioku lẹ po jẹagọdo nudide lọ. Kakatimọ, yé nọgodona nudide lọ po ahun lẹpo po. Pọ́n nuhe na ko yin numọtolanmẹ Balnaba po Saulu po tọn dile mẹmẹsunnu yetọn lẹ blanù bo hodẹ̀ bosọ “ze alọ yetọn lẹ do yé ji bo do yé hlan” matin nuvẹun depope. (Owalọ 13:3) Mílọsu dona nọgodona mẹhe mọ azọ́ndenamẹ yí to agun Klistiani tọn mẹ lẹ, ehe bẹ mẹhe yin dide taidi nugopọntọ to agun mẹ lẹ hẹn. Kakati nado nọ whànwu mẹhe mọ lẹblanulọkẹyi mọnkọtọn yí lẹ, mí dona “nọ na yé sisi tlala to owanyi mẹ na azọ́n yetọn wutu.”—1 Tẹs. 5:13.
5. Basi zẹẹmẹ nuhe e biọ nado dekunnu to lopo Kiplu tọn ji tọn.
5 Whenue Balnaba po Saulu po zinzọnlin jẹ Seleukia, yèdọ tòdaho he sẹpọ huto Antioku tọn, yé do tọjihun yì lopo Kiplu tọn he dẹn na nudi kilomẹtlu 200 ji. d Taidi Kiplu-vi jiji de, Balnaba na ko to jejeji nado lá wẹndagbe lọ to otò etọn mẹ. Whenue yé jẹ Salami, yèdọ tòdaho he tin to huto whèzẹtẹn-waji lopo lọ tọn, yé ma hẹn whenu depope gú. To afọdopolọji, “yé jẹ ohó Jiwheyẹwhe tọn lá ji to sinagọgu Ju lẹ tọn lẹ mẹ.” e (Owalọ 13:5) Balnaba po Saulu po zingbejizọnlin gbọn lẹdo Kiplu tọn blebu mẹ, vlavo bo to kunnude to tòdaho taun taun lẹ mẹ dile yé to yìyì. Eyin mẹdehlan ehelẹ gbọn ali he yé na gbọn, yé sọgan ko zinzọnlin na nudi kilomẹtlu 160!
6, 7. (a) Mẹnu wẹ Sọlgiu Paulu, podọ naegbọn Baa-Jesu tẹnpọn nado glọnalina ẹn ma nado sè wẹndagbe lọ? (b) Nawẹ Saulu duto nukundiọsọmẹ Baa-Jesu tọn ji gbọn?
6 Sinsẹ̀n lalo gbayipe taun to Kiplu hohowhenu tọn. Balnaba po Saulu po mọ nugbo-yinyin ehe tọn to whenue yé jẹ Pafo, he tin to huto whèyihọ-waji lopo lọ tọn. To finẹ, yé dukosọ hẹ “Baa-Jesu, yèdọ owọ́ntọ de, podọ yẹwhegán lalo de. Ewọ sọ tin to ayimatẹn-gán Sọlgiu Paulu, he yin dawe zinzintọ de dè.” f To owhe kanweko tintan whenu, Lomunu susu he yin nuyọnẹntọ, kakajẹ Sọlgiu Paulu, “he yin dawe zinzintọ de” ji, nọ saba biọ alọgọ owọ́ntọ kavi sunwhlẹvu-pọntọ de tọn whẹpo do basi nudide sinsinyẹn lẹ. Etomọṣo, owẹ̀n Ahọluduta lọ tọn fọ́n ojlo Sọlgiu Paulu tọn dote bọ e “to jejeji nado sè ohó Jiwheyẹwhe tọn.” Ehe ma hùnhomẹ na Baa-Jesu, mẹhe sọ nọ yin yiylọdọ Elima, he zẹẹmẹdo “Owọ́ntọ.”—Owalọ 13:6-8.
7 Baa-Jesu jẹagọdo wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn. Na nugbo tọn, onú dopo akàn he e sọgan wà ma nado hẹn otẹn nukundeji etọn taidi ayinamẹtọ Sọlgiu Paulu tọn bu wẹ nado “lẹ́ ayimatẹn-gán lọ sọn yise mẹ.” (Owalọ 13:8) Ṣigba, Saulu ma na dike owọ́ntọ de ni hù ojlo Sọlgiu Paulu tọn. Enẹwutu, etẹwẹ Saulu wà? Kandai lọ dọmọ: “Saulu, mẹhe sọ nọ yin Paulu, gọ́ na gbigbọ wiwe bo pọ́n ẹn [Baa-Jesu] tlintlin bosọ dọmọ: ‘Hiẹ dawe he gọ́ na mẹhodu wunmẹ lẹpo po okà wunmẹ lẹpo po, hiẹ visunnu Lẹgba tọn, hiẹ kẹntọ nuhe yin dodo lẹpo tọn, be hiẹ ma na gbọ tasọdona aliho jijlọ Jehovah tọn lẹ ya? Pọ́n! alọ Jehovah tọn tin jẹagọdo we, hiẹ nasọ tọ́nnukun bo ma na mọ hinhọ́n owhè tọn na ojlẹ de.’ To afọdopolọji, avìvì daho de po zinvlu po ṣinyọ́n ẹn, ewọ sọ jẹ lilẹpe ji bo to mẹhe na hẹn alọ etọn bosọ deanana ẹn dín.” g Etẹwẹ yin kọdetọn nujijọ jiawu ehe tọn? “To whenue ayimatẹn-gán lọ mọ nuhe ko jọ, e lẹzun yisenọ, na nuplọnmẹ Jehovah tọn hẹn awuji i wutu.”—Owalọ 13:9-12.
Taidi Paulu, mí nọ yiavunlọna nugbo lọ po adọgbigbo po mahopọnna nukundiọsọmẹ
8. Nawẹ mí sọgan hodo apajlẹ adọgbigbo Paulu tọn to egbehe gbọn?
8 Paulu ma dibu na Baa-Jesu gba. Mọdopolọ, mí ma dona dibuna nukundiọsọmẹtọ lẹ to whenue yé tẹnpọn nado hù ojlo mẹhe kẹalọyi owẹ̀n Ahọluduta lọ tọn lẹ tọn. Na nugbo tọn, mí dona dike hogbe mítọn lẹ “ni nọ gọ́ na ojọmiọn, na ojẹ̀ ni nọ pé e to whepoponu.” (Kol. 4:6) Ṣigba mí ma dona dike nudepope ni glọnalina nukọnyiyi mẹhe do ojlo hia lẹ tọn kiki na mí ma jlo nuhahun wutu. Podọ mí ma dona dibu nado hùngona sinsẹ̀n lalo he gbẹ́ to “tasọdona aliho jijlọ Jehovah tọn lẹ” dile Baa-Jesu sọtadona yé do. (Owalọ 13:10) Taidi Paulu, mì gbọ mí ni yí adọgbigbo do lá nugbo lọ bo ze wẹndagbe lọ donukọnna ahunjijlọnọ lẹ. Podọ eyin mí ma tlẹ mọ godonọnamẹ Jiwheyẹwhe tọn tlọlọ dile e yin to whẹho Paulu tọn mẹ do, mí sọgan deji dọ Jehovah na yí gbigbọ wiwe etọn zan nado dọ̀n mẹhe jẹ lẹ wá nugbo lọ mẹ.—Joh. 6:44.
“Ohó Tulinamẹ Tọn” De (Owalọ lẹ 13:13-43)
9. Nawẹ Paulu po Balnaba po ze apajlẹ dagbe dai na mẹhe to nukọntọ yin to agun mẹ to egbehe lẹ gbọn?
9 E họnwun dọ diọdo de wá aimẹ to whenue sunnu lọ lẹ tọ́n sọn Pafo bo súnhún dedo Pẹlga, he to huto Asia Pẹvi tọn, yèdọ gbejizọnlin nudi kilomẹtlu 250 tọn gbọn ohù ji. To Owalọ lẹ 13:13 mẹ, pipli lọ yin alọdlẹndo taidi “Paulu po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po.” E họnwun dọ Paulu wẹ yin nukọntọ na pipli lọ to nuwiwa yetọn lẹ mẹ. Ṣigba, nudepope ma dohia dọ onú Paulu tọn vẹna Balnaba gba. Kakatimọ, yé omẹ awe lẹ zindonukọn nado wazọ́n dopọ nado sọgan hẹn ojlo Jiwheyẹwhe tọn di. Paulu po Balnaba po ze apajlẹ dagbe dai na mẹhe yin nukọntọ to agun Klistiani tọn mẹ to egbehe lẹ. Kakati Klistiani lẹ ni nọ whlẹn otẹn azọngban tọn lẹ, yé dona flin ohó Jesu tọn he dọmọ: “Mìmẹpo yin mẹmẹsunnu lẹ.” Jesu yidogọ dọmọ: “Mẹdepope he ze ede daga wẹ yè na whiwhẹ, podọ mẹdepope he whiwhẹ ede wẹ yè na zedaga.”—Mat. 23:8, 12.
10. Etẹwẹ gbejizọnlin zinzin sọn Pẹlga yì Antioku Pisidia tọn bẹhẹn?
10 To whenue yé jẹ Pẹlga, Malku jo Paulu po Balnaba po do bo lẹkọyi Jelusalẹm. Biblu ma dọ nuhewutu e do jo yé do to ajiji mẹ domọ. Paulu po Balnaba po zindonukọn to gbejizọnlin yetọn mẹ, bo tọ́n sọn Pẹlga yì Antioku Pisidia tọn, yèdọ tòdaho he tin to ayimatẹn Galatia tọn mẹ de. Zọnlinzinzin yì otò ehe mẹ ma bọawu, na Antioku Pisidia tọn tin to nudi mẹtlu 1100 do agayiyi ohù tọn. Jaguda lẹ nọ saba gbòalina gbẹtọ lẹ to ali osó-nọ enẹlẹ ji. Gbọnvona enẹ, e taidi dọ Paulu sọ to nuhahun agbasalilo tọn delẹ tindo to ojlẹ enẹ dopolọ mẹ. h
11, 12. Whenue Paulu to hodọna gbẹtọ lẹ to sinagọgu he tin to Antioku Pisidia tọn, nawẹ e fọnjlodotena yé gbọn?
11 To Antioku Pisidia tọn, Paulu po Balnaba po biọ sinagọgu mẹ to Gbọjẹzangbe. Kandai lọ dọmọ: “To whenue Osẹ́n lọ po owe Yẹwhegán lẹ tọn po ko yin hihia to gbangba godo, ogán sinagọgu tọn lẹ domẹhlan yé, bo dọmọ: ‘Mì mẹmẹsunnu lẹ emi, eyin mì tindo ohó tulinamẹ tọn depope na gbẹtọ lẹ, mì dọ ẹ.’” (Owalọ 13:15) Paulu fọ́n nado dọho.
12 Paulu bẹ hodidọ etọn jẹeji dọmọ: “Mì omẹ Islaeli tọn lẹ po mì mẹhe nọ dibusi Jiwheyẹwhe po lẹ emi.” (Owalọ 13:16) Ju lẹ po mẹdiọzun Juvi lẹ po wẹ to todoaina Paulu. Nawẹ Paulu fọnjlodotena hosetọ etọn he ma yọ́n azọngban Jesu tọn to lẹndai Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ gbọn? Jẹnukọn whẹ́, Paulu dọhodo whenuho akọta Ju lẹ tọn ji to kleun mẹ. E basi zẹẹmẹ lehe Jehovah “ze akọta lọ daga to ojlẹ he mẹ yé to jonọ-gbéji to aigba Egipti tọn ji,” podọ to whenue yé yin tuntundote godo, lehe Jiwheyẹwhe “sinyẹnlin hẹ yé to danfafa ji” na owhe 40 do tọn. Paulu sọ dọ lehe Islaelivi lẹ yí Aigba Pagbe tọn lọ do, podọ lehe Jehovah “má aigba yetọn taidi ogú de” do. (Owalọ 13:17-19) Mẹdelẹ dọ dọ Paulu sọgan ko to alọdlẹndo adà Owe-wiwe tọn delẹ he ṣẹṣẹ yin hihia daga taidi apadewhe sinsẹ̀n-bibasi Gbọjẹzan lọ gbè tọn. Eyin mọ wẹ, be apajlẹ devo die he dohia dọ Paulu yọ́n lehe yè nọ “lẹzun onú lẹpo na gbẹtọ wunmẹ lẹpo” do.—1 Kọl. 9:22.
13. Nawẹ mí sọgan whàn ahun hosetọ mítọn lẹ tọn gbọn?
13 Mílọsu dona tẹnpọn nado nọ fọnjlodotena mẹhe mí to yẹwhehodọ na lẹ. Di apajlẹ, eyin mí yọ́n sinsẹ̀n mẹde tọn, ehe sọgan gọalọna mí nado de hosọ he na fọnjlodotena ẹn lẹ. Mí sọgan sọ de wefọ he mẹlọ jẹakọ hẹ lẹ. Mí nasọ tindo kọdetọn dagbe eyin mí biọ to mẹlọ si nado hia wefọ lọ lẹ to Biblu etọn titi mẹ. Mì gbọ mí ni dín aliho voovo he mẹ mí sọgan whàn hosetọ mítọn lẹ nado plọnnu gando Jehovah go te lẹ.
14. (a) Nawẹ Paulu bẹ yẹwhehodidọ etọn gando Jesu go jẹeji gbọn, podọ avase tẹwẹ e na hosetọ etọn lẹ? (b) Etẹwẹ gbẹtọ lẹ wà to whenue yé sè ohó Paulu tọn godo?
14 Enẹgodo, Paulu dọhodo ahọlu Islaeli tọn voovo he dugán lẹ ji, kakajẹ “Jesu, mẹwhlẹngántọ,” he Johanu Baptizitọ lọ jla ali do na ji. Paulu sọ dọhodo lehe Jesu yin hùhù bo yin finfọnsọnku do ji. (Owalọ 13:20-37) Paulu dọmọ: “Enẹwutu, mì gbọ e ni yin yinyọnẹn na mì . . . dọ gbọn omẹ ehe gblamẹ wẹ jona ylando lẹ tọn to yinyin lilá hlan mì . . . Mẹhe yise lẹpo wẹ yin whẹsuna gbọn omẹ ehe gblamẹ.” Todin, apọsteli lọ na avase hosetọ etọn lẹ dọmọ: “Mì họ́ mìde, na nuhe yin didọ to owe Yẹwhegán lẹ tọn mẹ nikaa jọ do mì go dọmọ: ‘Mì pọ́n, mì mẹvlẹtọ lẹ, podọ awú ni ji mì, mì nisọ dọ̀n, na yẹn to azọ́n de wà to azán mìtọn lẹ gbè, azọ́n de he mìwlẹ ma na yise gbede eyin mẹde tlẹ basi zẹẹmẹ etọn na mì to gigọ́ mẹ.’” Nuhe mẹdelẹ wà to hodidọ Paulu tọn sisè godo jẹna ayidego. Biblu dọ dọ “gbẹtọ lẹ vẹ̀ yé nado wá dọhona yé gando onú ehelẹ go to Gbọjẹzan he bọdego lọ gbè.” Humọ, to whenue mẹhe pli to sinagọgu mẹ lẹ ko gbàdo godo, “susu to Ju lẹ po mẹdiọzun Ju lẹ po mẹ he nọ sẹ̀n Jiwheyẹwhe hodo Paulu po Balnaba po.”—Owalọ 13:38-43.
“Míwlẹ Lẹhlan Akọta Lẹ” (Owalọ lẹ 13:44-52)
15. To hodidọ Paulu tọn godo, etẹwẹ jọ to Gbọjẹzan he bọdego gbè?
15 To Gbọjẹzan he bọdego lọ gbè, “diblayin tòdaho lọ pete” wẹ pli nado sè ohó Paulu tọn. Ehe ma hẹn homẹhun Ju delẹ bọ yé “jẹ hodọ ji jẹagọdo nuhe Paulu to didọ lẹ.” Ewọ po Balnaba po yí adọgbigbo do dọna yé dọmọ: “Dandan wẹ e yin dọ ohó Jiwheyẹwhe tọn ni yin didọhlan mì whẹ́. Na mìwlẹ gbẹ́ ẹ dai bo ma mọ mìdelẹ di mẹhe jẹna ogbẹ̀ madopodo wutu, mì pọ́n! míwlẹ lẹhlan akọta lẹ. Na Jehovah ko yí ohó ehelẹ do degbena mí dọ: ‘Yẹn ko de we taidi hinhọ́n akọta lẹ tọn, na hiẹ nido yin whlẹngán kakajẹ opodo aigba tọn lẹ.’”—Owalọ 13:44-47; Isa. 49:6.
“Yé . . . fọ́n homẹkẹn dote sọta Paulu po Balnaba po . . . Devi lẹ sọ to gigọ́ na ayajẹ po gbigbọ wiwe po zọnmii.”—Owalọ lẹ 13:50-52
16. Nawẹ Ju lẹ yinuwa gbọn to whenue mẹdehlan lọ lẹ dọ hójọhó na yé, podọ etẹwẹ Paulu po Balnaba po wà to whenue yé fọ́n nukundiọsọmẹ dote?
16 Kosi he to todoai lẹ jaya, podọ “mẹhe tindo ninọmẹ ahun mẹ tọn he jẹna ogbẹ̀ madopodo lẹpo lẹzun yisenọ.” (Owalọ 13:48) To ojlẹ vude godo, mẹhe to otò lọ mẹ lẹpo wẹ sè ohó Jehovah tọn. Ju lẹ ma yinuwa to aliho dopolọ mẹ gba. Enẹwutu, mẹdehlan lọ lẹ dọna yé dọ dile etlẹ yindọ ohó Jiwheyẹwhe tọn yin didọna yé jẹnukọn, yé desọn ojlo mẹ nado gbẹ́ Mẹsia lọ dai bo gbọnmọ dali jẹna whẹdida whẹgbledomẹ Jiwheyẹwhe tọn. Ju ehelẹ hẹn sunnu po yọnnu po he yin omẹ nukundeji tòdaho lọ tọn lẹ fọnadán, bọ “yé . . . fọ́n homẹkẹn dote sọta Paulu po Balnaba po bo yàn yé sọn otò yetọn mẹ.” Nawẹ Paulu po Balnaba po yinuwa gbọn? Yé “húnhún kọ́gudu sẹ̀ sọn afọ yetọn lẹ go do yé ji bo yì Ikonioni.” Be ehe hẹnalọdotena sinsẹ̀n Klistiani tọn to Antioku Pisidia tọn wẹ ya? Paali! Devi he pò to otò lọ mẹ lẹ “to gigọ́ na ayajẹ po gbigbọ wiwe po zọnmii.”—Owalọ 13:50-52.
17-19. Nawẹ mí sọgan hodo apajlẹ dagbe he Paulu po Balnaba po zedai gbọn, podọ nawẹ ehe wiwà na yidogọna ayajẹ mítọn gbọn?
17 Lehe Klistiani nugbonọ ehelẹ yinuwa do to nukundiọsọmẹ nukọn plọn onú titengbe de mí. Mí ma dona doalọtena yẹwhehodidọ eyin omẹ nukundeji aihọn tọn lẹ tlẹ tẹnpọn nado glọnalina mí ma nado lá wẹndagbe lọ. Sọ doayi e go dọ to whenue omẹ Antioku tọn lẹ gbẹ́ owẹ̀n lọ, Paulu po Balnaba po “húnhún kọ́gudu sẹ̀ sọn afọ yetọn lẹ go.” Ehe ma yin nuyiwa homẹgble tọn gba, kakatimọ, e dohia dọ nudepope he na jọ do omẹ ehelẹ go ma to kọ̀ji na yé. Mẹdehlan ehelẹ yọnẹn dọ yé ma sọgan hẹn mẹdevo lẹ gánnugánnu nado kẹalọyi wẹndagbe lọ. Ṣigba yé sọgan de vlavo nado zindonukọn to yẹwhehodidọ mẹ kavi lala. Podọ yé zindonukọn to yẹwhehodidọ mẹ nugbo to whenue yé yì Ikonioni!
18 Etẹwẹ dogbọn devi he yé jodo Antioku lẹ dali? Nugbo wẹ dọ gbẹtọ lẹ ma yiwanna yé to lẹdo lọ mẹ. Ṣigba e ma yin alọkikẹyi wẹndagbe lọ wẹ nọ hẹn yé tindo ayajẹ. Jesu dọmọ: “Ayajẹnọ wẹ mẹhe to ohó Jiwheyẹwhe tọn sè bo to yíyí i hẹn lẹ!” (Luku 11:28) Podọ nuhe devi he to Antioku Pisidia tọn lẹ magbe nado wà pẹpẹ niyẹn.
19 Taidi Paulu po Balnaba po, mí dona nọ flin to whepoponu dọ azọ́n he yin didena mí wẹ nado lá wẹndagbe lọ. Hosetọ mítọn lẹ lọsu wẹ na de vlavo eyin yé na kẹalọyi wẹndagbe lọ kavi lala. Eyin e taidi dọ mẹhe mí to yẹwhehodọ na lẹ ma tindo ojlo, mí sọgan mọ nude plọn sọn devi owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ si. Eyin mílọsu yọ́n pinpẹn nugbo lọ tọn bo jo míde do na anademẹ gbigbọ wiwe tọn, mí na tindo ayajẹ mahopọnna nukundiọsọmẹ.—Gal. 5:18, 22.
a Pọ́n apotin lọ “ Balnaba—‘Visunnu Homẹmimiọn Tọn.’”
b To ojlẹ ehe mẹ, agun lẹ ko tin to fie dẹn lẹ taidi Antioku Silia tọn he tin to nudi kilomẹtlu 550 do agewaji Jelusalẹm tọn.
c Pọ́n apotin lọ “ Gbejizọnlin Gbọn Ali Ji.”
d To owhe kanweko tintan whenu, tọjihun de sọgan zingbejizọnlin na nudi kilomẹtlu 160 to gbèdopo, eyin jẹhọn ma sinyẹn. Ṣigba eyin ninọmẹ aimẹ tọn ma yọ́n, gbejizọnlin mọnkọtọn sọgan dẹn humọ.
e Pọ́n apotin lọ, “ To Sinagọgu Ju lẹ Tọn lẹ Mẹ.”
f Kiplu tin to aṣẹpipa Wedegbẹ́ Tonudidọ Lomu tọn glọ. Ayimatẹn-gán de wẹ dugán to lopo lọ ji.
g Bẹsọn file, Saulu yin alọdlẹndo taidi Paulu. Mẹdelẹ dọ dọ Sọlgiu Paulu tọn wutu wẹ e do jẹ yinkọ Lomu tọn ehe zan ji. Ṣigba, nugbo lọ dọ e ma diọ yinkọ lọ to whenue e tlẹ tọ́n sọn Kiplu godo hẹn mí wá tadona devo kọ̀n—enẹ wẹ yindọ Paulu, “apọsteli de na akọta lẹ,” basi dide bẹsọn din nado yí oyín Lomu tọn etọn zan. E sọ sọgan ko yí oyín lọ Paulu zan na aliho he mẹ Glẹkinu lẹ nọ ylọ Saulu he yin oyín Heblu tọn etọn te taidi yiylọ hogbe Glẹkigbe tọn de he tindo zẹẹmẹ ylankan.—Lom. 11:13.
