Kunnudetọ Jehovah tọn nudi 1 500 wẹ kú to nujijọ mẹsusu hùhù dopọ ji tọn lọ whenu, to Kunnudetọ nudi 35 000 he to Allemagne gọna otò voovo he ji gandudu Nazi tọn paṣẹ do lẹ mẹ. Nue hù yé ma yin yinyọnẹn to ninọmẹ lẹpo mẹ. To whenuena e yindọ yè gbẹ́ to dodinnanu bayi do whẹho lọ ji, sọha po nudọnamẹ devo he yin nina lẹ po sọgan wá yin vivọjlado to nukọn mẹ.

•  Nawẹ yé kú gbọn?

•  Naegbọn yè do dohomẹkẹn yé?

•  Fie wẹ yé kú te?

•  Delẹ to mẹhe yin hùhù lẹ mẹ

•   Mẹhuhu: Diblayin Kunnudetọ 400 wẹ yin hùhù to Allemagne gọna otò voovo he ji gandudu Nazi tọn paṣẹ do lẹ mẹ. Suhugan yetọn wẹ yè hẹn yì whẹnukọn, dá kú-whẹ na, bo wá gbòtana to godo mẹ. Yè desòdo mẹdevo lẹ hù kavi plá yé do pòtin go bo ma tlẹ dotó yé to whẹnukọn whẹ́.

•   Yasanamẹ sinsinyẹn to gànpamẹ: Kunnudetọ 1 000 linlán wẹ kú to opá yasanamẹ tọn po gànpa Nazi lẹ tọn po mẹ. Yè do azọ́n kọ̀ji na mẹdelẹ kakajẹ okú, podọ mẹdevo lẹ kú na yè sayana yé zẹjlẹgo, do yé huvẹ, jo yé do fifá-nu, yé jẹazọ̀n kavi yè ma penukundo yé go ganji whenue yé to azọ̀njẹ wutu. Na aliho kanyinylan tọn he mẹ yé yin nuyiwa hẹ te wutu, delẹ to yé mẹ kú ojlẹ vude to whenue yé jẹ yedekannu to vivọnu Wẹkẹ-Whàn awetọ tọn godo.

•   Aliho devo he mẹ yé kú te lẹ: Kunnudetọ delẹ kú na yé yin bibẹ do ohọ̀ he mẹ ozi ylankan (gaz) de yin awuwlena do, kavi na yè na yé amasin he yè jlo na tẹ́n azọ́nwiwa yetọn pọ́n lẹ kavi do oyẹ́n he gán hùmẹ lẹ na yé wutu.

 Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin homẹkẹndo na yé magbe nado tẹdo nuplọnmẹ Biblu tọn lẹ go wutu. Eyin gandudu Nazi tọn biọ to Kunnudetọ lẹ si nado wà nude he Biblu ma kẹalọyi, Kunnudetọ lẹ nọ gbẹ́ nado wàmọ. Nudide yetọn wẹ nado nọ “setonuna Jiwheyẹwhe taidi ogán kakati nido yin gbẹtọ lẹ.” (Owalọ lẹ 5:29) Pọ́n adà awe delẹ he mẹ yé de nado wàmọ te.

1.   Kadaninọ mlẹnmlẹn na tonudidọ. Dile Kunnudetọ lẹ nọ wà do to otò lẹpo mẹ to egbehe, Kunnudetọ Jehovah tọn he nọgbẹ̀ to gandudu Nazi tọn whenu lẹ ma doalọ paali to whẹho tonudidọ tọn lẹ mẹ. (Johanu 18:36) Enẹwutu, yé nọ gbẹ́ nado

   •   Wà awhànzọ́n kavi doalọ to nuwiwa depope he nọgodona awhàn mẹ.—Isaia 2:4; Matiu 26:52.

   •   De ovò kavi biọ pipli Nazi tọn lẹ mẹ.—Johanu 17:16.

   •   Dọnudo ohia tonudọgbẹ́ Nazi tọn kavi dawhá dọ “Heil Hitler!”—Matiu 23:10; 1 Kọlintinu lẹ 10:14.

2.   Sinsẹ̀n-bibasi yetọn hlan Jiwheyẹwhe. Mahopọnna dọ yè dosẹ́n na Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ gando sinsẹ̀n-bibasi yetọn go, yé zindonukọn nado nọ

   •   Pli dopọ nado nọ hodẹ̀ bo sẹ̀n Jiwheyẹwhe.—Heblu lẹ 10:24, 25.

   •   Lá owẹ̀n Biblu tọn bosọ má owe he sinai do Biblu ji lẹ.—Matiu 28:19, 20.

   •   Do homẹdagbe hia kọmẹnu yetọn lẹ, kakajẹ mẹhe yin Juvi lẹ ji.—Malku 12:31.

   •   Tẹdo yise yetọn go, bo ma nọ yigbe nado doalọ kandai he na dohia dọ yé gbẹ́ nuyise yetọn lẹ dai de mẹ.—Malku 12:30.

 Weyọnẹntọ Robert Gerwarth wá tadona kọ̀n dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ wẹ yin “pipli dopo gee he yin homẹkẹndo to gandudu Reich Atọ̀ntọ Hitler tọn whenu na nuyise sinsẹ̀n yetọn tọn lẹ poun wutu.” a Gàntọ hatọ he nọ opá yasanamẹ tọn mẹ hẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yí nukun nujọnu tọn do pọ́n yé na gbemima yetọn he go yé tẹdo wutu. Gàntọ he wá sọn Autriche de dọmọ: “Yé ma nọ yì awhàn. Yé nọ wleawufo nado kú kakati nado yì hù mẹdevo.”

•   Opá yasanamẹ tọn lẹ: Suhugan Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn wẹ kú to opá yasanamẹ tọn lẹ mẹ. Yé yin wiwle sú do opá delẹ mẹ he tin to Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück po Sachsenhausen po. Nudi Kunnudetọ Jehovah tọn 200 wẹ kú to Sachsenhausen kẹdẹ, sọgbe hẹ dodinnanu lẹ.

•   Gànpa lẹ: Kunnudetọ delẹ yin yasana kakajẹ whenue yé kú. Mẹdevo lẹ kú na ponọ lẹ gbleawuna yé sinsinyẹn to hokansemẹ de whenu wutu.

•   Fie yè hùmẹ te lẹ: Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin hùhù tlọlọ titengbe to gànpa Plötzensee (Berlin), Brandenburg po Halle-sur-Saale po tọn lẹ mẹ. Humọ, dodinnanu lẹ dohia dọ Kunnudetọ lẹ sọ yin hùhù to ofi voovo 70 devo lẹ.

•  Yinkọ: Helene Gotthold

   Fie yè hù i te: Plötzensee (Berlin)

   Helene, yèdọ yọnnu asuwhési de he tindo ovi awe yin wiwle whlasusu. To 1937, whenue ponọ lẹ to hokanse e, yé doalọ jẹagọ e go sọmọ bọ ohò gbledo e. To 8 décembre 1944, yè gbòtana ẹn to gànpa Plötzensee tọn mẹ to Berlin.

•  Yinkọ: Gerhard Liebold

   Fie yè hù i te: Brandenburg

   Gerhard tindo owhe 20 whenue yè gbòtana ẹn to 6 mai 1943, to gànpa dopolọ he mẹ yè gbòtana otọ́ etọn te owhe awe jẹnukọnna ewọ. To wekanhlanmẹ he e kàn nado dọ e zun whedenu na whẹndo etọn po asi-mọdo-aliji etọn po mẹ, e dọmọ: “Eyin huhlọn Oklunọ tọn dẹ́n, n’ma na ko penugo nado zindonukọn to aliho ehe ji.”

•  Yinkọ: Rudolf Auschner

   Fie yè hù i te: Halle-sur-Saale

   Owhe 17 poun wẹ Rudolf tindo whenue yè gbòtana ẹn to 22 septembre 1944. To wekanhlanmẹ he e kàn nado dọ e zun whedenu na onọ̀ etọn mẹ, e dọmọ: “Mẹmẹsunnu susu wẹ ko zinzọnlin to aliho ehe ji, podọ yẹnlọsu na wàmọ.”