A B D E F G H J K L M N Ñ O P R S U Y

A

• alabastro.

  Perfume botiai kia kä. Ye sribe nämäne jä nämäne, kä kädekata Alabastrón ken yebiti (Egipto). Botia ye roro krä kia köböire gudika nämäne kwin ne kwe perfume ütiäte ye ñan riadrete. Kä nikani ta ye bitikäre jä ye kädekani kä Alabastrón yebiti (Mr 14:3).

• apóstol.

  Ye abokän ‘juani’ gärätä. Kukwe ne nieta Jesús ie o nitre ruäre juani sribikäre ni mada kräke yei. Akwa bäsi käre nieta nitre ja tötikaka Jesukwe ni jätäbiti nibu dianinkä kwe yei (Mr 3:​14; Hch 14:14).

• asélgueia.

  o ÑAN JA GAIRE KUKWE DIÄN NUAINKÄRE tuadre.

• astrólogo.

  Nitre ja tötikaka ñänä, sö, muke dänikwite ño yebätä, kukwe ja känenkäre mikakäre gare (Mt 2:1).

• ayuno.

  Ye abokän kä ruäre te ñan mröta jire. Köbö Ngite Ütiä Biankäre, kukwe tare näire aune ja jie ngwan manankäre Ngöbö ie, nitre israelita ñan nämäne mröre kä ruäre te. Kukwe tare namani bare nitre judiobätä ye ngwankäre törö jai, ayuno ükaninte ketabäkä kwetre kä kwatire kwatire. Ñan mrödre kä ruäre te ye ribe ñan ni kristiano ie (Esd 8:​21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Hch 13:2, 3; 27:9).

B

• blasfemia.

  Kukwe suliarebiti, ye abokän ñäkäta tare Ngöbö aune jondron deme rüere ñaka mikakäre ütiäte jai. Kukwebiti Biblia tikani, yete kukwe ye abokän blita tare, kukwe ngwarbe nieta aune ñäkäta ni mada rüere ye meden gärätä arato (Nú 15:30; Mr 3:29; Hch 6:11; Snt 2:7).

D

• David Monsoi.

  Käre kukwe ye nieta Jesús ie. Kukwe ükaninte känti Gobran Ngöbökwe käbämikani yete Jesús ara käkwe gobrandi aune jatadi David mräkä yekri ye mikata gare (Mt 12:23; 21:9).

• denario.

  Ngwian mününe sribe nämäne platabiti nitre romanonkwe, abokän däbä 3,85 gramo (0,124 oz tr) aune ngwian ye kwäräkäbebätä Rei Romano üai nämäne. Denario yebiti sribi ütiä bian nämäne köböiti sribikätre ie aune ngwian ye kärä nämäne nitre judío ie impuesto ütiäre (Mt 22:17; Lu 20:24).

E

• era.

  Kä yekänti nura ngwä muna o mrükate nämäne. Kä ye kiare bolore kä mente kwin känti aune yete murie nämäne mate (Mt 3:12). MUNUANKÄRE tuadre.

• escriba.

  Nitre Escrituras Hebreas copia tikaka. Jesús nämäne kä tibienbätä ngwane, niaratre yei kukwe nämäne gare krubäte Leibätä. Kwetrekwe ja mikani Jesús rüere (Esd 7:6, nota; Mr 12:38, 39; 14:1).

• eunuco.

  Ye abokän jondron nire dianteta ye kwrere nuain nämäne nitre brarebätä. Bäsi käre niaratre ye nämäne reina aune concubina ye kräke sribire o ngübarebiti reitre gwirete. Kukwe ne nie nämäne arato nitre ruäre kisete sribi nämäne reitre gwirete yei, nitre brare yebätä kukwe ye ñan nuain nämäne, akwa kädeka nämäne kore. Nitre ruäre eunuco Gobran Ngöbökwebätä nieta ye abokän kukwe bämikata. Ye abokän nitre ye tä ja gobraine sribikäre ja nire tätebiti Ngöbö kräke meden gärätä (Mt 19:12; Est 2:​15; Hch 8:​27).

F

• fariseo.

  Ye abokän religión ütiäte mika nämäne täte siklo kena yete. Ye kite kukwe judaísmo mika nämäne täte yekri. Ñan jatani sacerdotekri, akwa kukwe kiakia jökrä Leibätä ye mika nämäne täte kwetre aune kukwe mika mananbare täte mräkätre kirakwe, ye nämänentre mike tuin ja erebe jai kukwe Leibätä yebe (Mt 23:23). Kukwe mika nämäne täte nitre griegokwe ye rüere nämänentre ja mike. Kukwe mika mananbare täte mräkätre kirakwe aune kukwe nämäne gare krubäte Leibätä ietre yebätä nämänentre nitre jökräbiti ta (Mt 23:​2-6). Ruäre namani sribikä Sanedrinte. Jesús ñan nämäne köbö ja dükakäre aune kukwe driebare nitre kirakwe mike ütiäte jai, aune nämäne ja kete nitre impuesto ütiä käräkä aune ja mikaka ngite ben yebätä käre nämäne ñäke rüere. Fariseo ruäre ja mikani kristiano, ñodre Saulo käi Tarso (Mt 9:​11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).

G

• Gehena.

  Kä ngurune Hinón ye kä kore griegore, kä ye nemenkä mötöri o mötöri nedänkwäre Jerusalén kira yebätä (Jer 7:​31). Kä jutabätä mentokwäre yete jondron kitaka nämäne kukwakäre. Kä yekänti, ni ngwaka kitai nieta profeciabätä (Jer 7:​32; 19:6). Ni nire o jondron nire kita nämäne Gehenante mikakäre ja tare nike o kukwakwäre nire, ye kukwe keteiti ñan mike gare jire. Aisete kä ne ñan raba kä keteiti ñan tuin abokän känti ni nire mikata ja tare nike kärekäre ñukwä metrebiti ye bämike. Metrere ja ngie nua kärekäre kädekata gata ketebukäre, ye abokän ni gadrete kärekäre meden bämikani Jesukwe aune nitre ja tötikaka kwe yekwe Gehena yebiti (Ap 20:14; Mt 5:​22; 10:28).

• gobran.

  Ye abokän gobran rei itikwe. Arato kä aune nitrebiti gobranta reikwe. Gobran Ngöbökwe nieta ngwane, Ngöbö aibe raba gobrane yebätä blitata aune Gobran kwe yete, Ngobo kwe Kristo Jesús tä gobrane (Mt 12:28; Lu 4:​43; 1Co 15:50).

H

• Hades.

  Ye kukwe griegore abokän ja erebe kukwe hebreore “Seol” yebe. Ye kwitata “Dobo” aune tärä okwä kena ye mikata tärä okwä kribiti. Ye kä keteiti bämikata, känti nitre ngwakare tä niken ja düke. DOBO tuadre.

• Herodes.

  Ye abokän apellido nitre ja mräkäre gobranka jatärikwe abokän kädekani gobran Romakwe gobrankäre nitre judiobiti. Herodes el Grande käkwe templo Jerusalén ükaninteta aune tö namani Jesús murie ketai yebätä monsotre kia murie keta mananbare kwe, yebiti niara namani gare (Mt 2:16; Lu 1:5). Herodes Arquelao aune Herodes Antipas ye Herodes el Grande ngobo. Herodes el Grande krütani ye bitikäre niara ngäbriänkätre nikani gobrane kä ketare ketarebiti rün gobranbare yete (Mt 2:​22). Antipas gobranbare kä ruärebiti, akwa nitre nämäne kädeke rei. Jesukwe kukwe driebare kä komä biti ötare kä tibienbätä ngwane, niarakwe gobranbare nememe kukwe namani bare mikata gare Hechos capítulo 12 yekänti (Mr 6:​14-​17; Lu 3:​1, 19, 20; 13:31, 32; 23:​6-​15; Hch 4:​27; 13:1). Ye bitikäre Herodes Agripa I, Herodes el Grande bräi yekwe gobranbare kä braibe te ngwane, ángel Ngöbökwe murie ketani (Hch 12:​1-6, 18-​23). Ngobo kwe Herodes Agripa II, käkwe gobranbare täte nememe nitre judío ja mikani nitre Roma rüere ngwane (Hch 23:35; 25:13, 22-​27; 26:​1, 2, 19-​32).

J

• ja tare nikai kri krubäte.

  Ye abokän kukweta nakainkä nibätä kwärikwäri, abokän köböite ja tare nikata meden mikata gare kukwe griegorebiti. Ja tare nika ñan käne erere nitre Jerusalén käkwe ja tare nikai niebare Jesukwe. Arato niara jataita di kri bä nuärebiti ja känenkäre ngwane, nitre kä jökräbiti tibien käkwe ja tare nikai kri krubäte yebätä blitabare krubäte kwe (Mt 24:21, 29-​31). Nitre ie Ngöbö ñan gare aune ñaka kukwe kwin Jesukristobätä mike täte ye Ngöbökwe mikai ja tare nike ye kukwe kwin nuaindi Ngöbökwe mikani gare Pablokwe. Jondron nire krubäre, reitre kä tibienbätä aune nitre rükä kwe ye rüere Jesús tuin angeletre kä kwinbiti ye jie ngwen Apocalipsis capítulo 19 yete (2Te 1:​6-8; Ap 19:11-​21). Nitre kwatí krubäte tä nemente nire ja tare nikai kri krubäte yete nieta (Ap 7:9, 14). ARMAGEDÓN tuadre.

• jä bäri ütiäte.

  Jä ye mika nämäne kä olote ju keteiti te, ye abokän pared niken ngätäi jai yekänti kä olote. Ye nämäne ütiäte krubäte, ne kwe pared ketebu ye rabadre nekete jai aune tädre dime jabätä. Jä kä olote bäri ütiäte ye jä abokänbiti ju kömika nämäne. Jä ribi känä nämäne, ju ni jökrä kräke sribi nämäne aune muralla jutate sribe nämäne ngwane. Kä tibien kömikani ye bämikakäre kukwe ne nieta. Ju ja üaire ye kwrere konkrekasion kristiana ye bämikata aune Jesús abokän kädekata jä kä olote ju yekwe (Ef 2:​20; Job 38:6).

• Jehová.

  Biblia Traducción del Nuevo Mundo yete Jehová kä tä mikani 237 näre Escrituras Griegas Cristianas yebätä. Ñobätä ja töi mikani Ngöbö kä tike yete ye mikata gare jatäri nete:

  1. Jesús aune nitre apóstol kwe ye näire Escrituras Hebreas yebätä Tetragrámaton nämäne tikani medente kenanbe ye erere känti nämäne mikani. Tetragrámaton ye abokän Ngöbö kä gäräta, abokän tika nämäne tärä okwä ketabäkä hebreore nebiti יהוה.

  2. Jesús aune nitre apóstol kwe ye näire Escrituras Hebreas kwitani griegore yebätä Tetragrámaton nämäne tikani arato.

  3. Jesukwe Ngöbö kä kädekaninte aune driebare kwe nitre ie ye nemen gare Escrituras Griegas Cristianas yekänti.

  4. Üai deme köböire kukwe Ngöbökwe tikani Escrituras Hebreas yebätä aune tikani jankunu Escrituras Griegas Cristianas yebätä, aisete Jehová kä ñan tädrebätä ye ñan raba nemen bare.

  5. Escrituras Griegas Cristianas yebätä Ngöbö kä ye ruäre ñan tä tikani täte, ñakare aune tärä okwä braibebiti.

  6. Tärä kira nitre judiokwe yebiti nemen gare nitre kristiano judío nämäne Jehová kä tike tärä kwetre yebätä.

  7. Nitre biblista ruäre tä niere, Escrituras Griegas Cristianas yete texto ruäre Escrituras Hebreas ye kädekaninte ngwane, Jehová kä kädekaninte siba nütüta kwetre.

  8. Escrituras Griegas Cristianas yete Jehová kä kädekateta Biblia kwitanina kukwe 100 jene jenebiti yete.

  Ne tä mike gare metre Ngöbö kä Jehová ye mikadreta täte Escrituras Griegas Cristianas yebätä. Ye erere nitre Biblia Traducción del Nuevo Mundo kwitaka käkwe nuainbare. Nitre ye jökrä kräke Ngöbö kä ye ütiäte krubäte aune Ngöbö jürä bätätre yebätä ja töi mikani kwatibe kwetre kukwe nämäne tikani ño kena ye ererebätä kukwe kwite (Apocalipsis 22:18, 19).

• jondron juananka.

  Ye nuain nämäne nura ngwä ye diankakäre o munuantekäre kräbätä. Kirabe, käne nura ngwä mrükate nämäne diankakäre kwatabätä aune krä ötakakäre, ye bitikäre jondron juananka pala o bieldobiti kaka nämäne kwin murie ngäbitikäre aune murie nämäne krä ye juenkä aune nura ngwä doboko ye nämäne niken ngitiekä ngwäte (Rut 3:2; Is 30:24; Lu 3:17). KWATA aune MUNUANKÄRE tuadre.

K

• kä ne.

  Kukwe griegore aiṓn kwitani kore. Ye abokän, kukweta nakainkä käbiti tibien o kä kite ño ye mikata garebiti. Kä ne nieta Bibliabätä ngwane, dreta nakainkä käbiti tibien aune nitreta nüne ño yebätä blitata (2Ti 4:​10). Pacto Leikwe yebiti Ngöbökwe kä keteiti ükaninte abokän nitre ruäre käkwe kädekani, nitre israelita o judío näire. Ye bitikäre Jesukristo aune ja nire biani kwe ni kä nebätä diantarikäre yebiti kä mada kömikani kwe, ye metrere nitre kristiano dianinkä nänkäre kä kwinbiti ye kräke. Ne käkwe kä keteiti mrä kömikani, abokän känti Leikwe kukwe keteiti bämikani käne ye jatani nemen bare metre. Kä ne nieta ngwane, kä jene jene o kukwe jene jene nakaninkä o rakaikä yebätä blitata (Mt 24:3; Mr 4:​19; Ro 12:2; 1Co 10:11). KÄ NE KRÜTAI tuadre.

• kä ne krütai.

  Kätä näin jatäri abokän gobrainta Satanakwe o kukwe jökrä tä nakainkä käbiti tibien ye mikai krüte. Kristo köböi no ye bengwairebe kukwe ye nemen bare. Jesukwe angeletre kwe ye juain aune nitre käme ye mikai jenena kwe nitre töi kwin yebätä (Mt 13:40-​42, 49). Ñongwane “kä ne” krütai ye nitre ja tötikaka Jesukwe tö namani mikai gare krubäte jai (Mt 24:3). Jesús täi nitre ja tötikaka kwe ben nememe kä ye ngwane ye käbämikani kwe ietre, jämi nikenta kä kwinbiti ngwane (Mt 28:20). KÄ NE tuadre.

• kä uva tükaraka.

  Ye abokän kä mäkä sribe nämäne kubu jäte, kwati sribe nämäne kuini aune kwati tibieninkri, kä mäkä kri ye jie tikaninte kä mäkä chi ye kokwäre. Kä mäkä kri yete uva o aceituna tükaka nämäne, ñöi nämäne niken nen, nemen kä mäkä chi yete. Ngöbökwe kukwe ükaite ye bämikata kä uva tükaraka yebiti arato (Ap 19:15).

• köbö ja mikakäre juto.

  Köbö ye köbö ja dükakäre känenkri meden kädeka nämäne kore. Yete nitre judío nämäne ja mike juto, köbö ja dükakäre kräke. Köbö ye mika nämäne krüte, köbö viernes kä nengwane te ñänä tä niken nekä yete. Aune yete köbö ja dükakäre ye kömika nämäne. Köbö keteiti nitre judío näire ye kömika nämäne kä nämäne niken drüne yebiti aune mika nämäne krüte kä nämäne niken drüne yebiti (Mr 15:42; Lu 23:54).

• köböi no.

  Kä ne krüte näire Jesukristo rabai gobrane kä kwinbiti aune ye ngwane jataita ye meden mikata gare, contexto ruäre Escrituras Griegas Cristianas yete. Kristo köböi no, ye abokän ñan blitata jerekäbe kite jötrö biti niken drekebe ta ye kwrere, ñakare aune blitata kä ruäre niken ta yebätä (Mt 24:3).

• kri oto ja tare nikakäre.

  Ye kukwe griegore staurós kwitani. Ye abokän kri oto metre krö bätä Jesús murie ketani ye kwrere. Kukwe keteiti ñan mike gare jire, kukwe griegore ye abokän cruz. Siklo kwatí Kristo känenkri nitre kukwe ngwarbe mikaka täte nämänena ja bien kukwebätä cruz yebiti. Kri oto ja tare nikakäre, ye tä kukwe niebare kena ye erere mike gare, ñodre nitre ja tötikaka Jesukwe nuaindi tare, ja tare nikai aune ngwandi ja gaire ye mikakäre gare, Jesukwe staurós ye niebare (Mt 16:24; Heb 12:2). KRI OTO tuadre.

L

• lepra.

  Ye abokän bren tare ni kwatabätä. Bibliabätä lepra kädekateta ye ñan bren lepra nengwane ye erere, ñobätä ñan aune nämäne neketekä dänbätä aune gwita (Le 14:54, 55; Lu 5:12).

M

• mirra.

  Ye abokän kri ngwäri rä mane diankata kri mu aune kri kiakia tukwäte tukwäte Commiphora yete. Aceite deme sribe nämäne nitre diankakäre yete kita nämäne. Arato dän aune cama rä mika nämäne manebiti aune aceite masaje sribekäre aune crema mikakäre ja ngrabare yete kita nämäne. Nitre ngwakare ükate nämäne doboi mikakäre yebätä mika nämäne arato (Éx 30:23; Pr 7:​17; Mr 15:23; Jn 19:39).

N

• nardo.

  Ye aceite rä mane bä tain ütiä kabre krubäte. Ye dianka nämäne kri mu kädekata espicanardo yebätä (Nardostachys jatamansi). Aceite ye ütiä kabre krubäte, aisete mrita nämäne aceite ütiä ñan kabre yebe aune ruäre ngwane sribe nämäne jondron madabiti rürübäinkäre. Yebätä “aceite rä mane nardokwe ñan mritani” ye kekani Jesubiti niebare Marcos aune Juankwe ye kukwe ütiäte mikata gare (Mr 14:3; Jn 12:3).

• ni kä nebätä monsoi.

  Evangelio yete Ni Kä Nebätä Monsoi nieta 80 näre, aune käre nieta Jesús ie, ne tä mike gare profecía nieta Daniel capítulo 7 versículo 13, 14 ye Jesukwe mikai nemen bare. Evangelio yebätä Jesukwe kukwe ye niebare jabätä ngwane, niara Ngöbö monsoi därebare meribätä, aisete namani ni nire erere; aune ñan jerekäbe ángel nikwitani ni nire erere, ye mikani gare metre kwe (Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28).

• ni Ngöbö kukwei niekä o profeta.

  Ngöbö tö dre nuain ye nämäne mike gare ni itibiti. Nämänentre blite Ngöbö käbiti aune ñan jerekäbe kukwe rakaikä ye nämäne mike gare. Ñakare aune nämäne Jehová kukwei driere, Jehová nämäne kukwe nuainmana ye nämäne mike gare, aune Jehovakwe ni mikai ja ngie nuin ño ye nämäne mike gare arato (Am 3:7; 2Pe 1:21).

• nitre ja tötikaka.

  Ni ie dirita o tötikata ni madakwe. Escrituras Griegas Cristianas, yete kukwe ye nieta ngwane, blitata nitre tä Kristo mike era jai o kukwe drieta kwe mike täte yebätä. Arato nitre nämäne Juan Bautista, nitre fariseo aune Moisés kukwei mike era jai yei kukwe ye nieta (Mt 10:1; 28:19; Lu 5:33; Jn 9:28).

• Nitre Ngöbö Kukwei Niekä o Profetas.

  Tikata tärä okwä kri kenanbiti ngwane, blitata nitre judío nämäne tärä Escrituras Hebreas ñäkebiti ketamä yebätä: Lei Moisekwe, Nitre Ngöbö Kukwei Niekäkwe aune Salmo. Tärä Nitre Ngöbö Kukwei niekäkwe yete, täräbätä profecía mikani gare Escrituras Hebreabätä ye nämäne, ye ngätäite tärä Ni Ngöbö Kukwei Niekä Kena ye nämäne, ye abokän tärä Josué aune Reyes (Lu 24:44; Jn 6:45; Hch 26:27). Akwa, “Lei o kukwe niebare Nitre Ngöbö Kukwei Niekäkwe” ye nieta ngwane, blitata Escrituras Hebreas yebätä (Mt 7:12; 22:40).

Ñ

• ñan ja gaire kukwe diän nuainkäre.

  Ye abokän kukwe griegore asélgueia kwitata kore. Ye kukwe käme nuainta kukwe Ngöbökwe rüere, nuainta töi kämebiti aune ñan gaita nuainkäre. Ja ngwanta ye erere ngwane, lei o kukwe mada mada ükateta aune nitre tä kädekani ütiäte ye mikata yakrä jai, aune ñan mikata ütiäte ye bämikata. Ye ñan ja ngwanta käme jerekäbe kore meden gärätä (Gál 5:19; 2Pe 2:7).

O

• odre.

  Ye abokän oveja, cabra o jondron nire mada kwatate vino o jondron mada ñöire keka nämäne. Vino tä nemen kwaka ngwane, tä ngübü kä dióxido de carbono ribiekä köböite cuero ye tä näkäi dime. Ye medenbätä mika nämäne odre mrä näkäi te. Akwa odre ngututu aune ribi te mika nämäne, yebätä nämäne niken ngwarbe jötrö (Jos 9:4; Mt 9:​17).

• olíbano.

  Ye abokän kri ngwäri nötare diankata kri o kri mu Boswellia yete. Kukwa nämäne ngwane, rä nämäne mate mane. Incienso deme sribe nämäne mikakäkäre templote aune tabernaculote yete kri ngwäri ye kita nämäne. Arato kä deme känti jondron ngokwä mika nämäne aune pan mika nämäne Ngöbö ngwärekri, yebiti kwin kri ngwäri ye mika nämäne (Éx 30:34-​36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:​11).

P

• pan mikani Ngöbö ngwärekri.

  Pan kwä ti ükaninkrö jabiti ketebu, mikani mesabiti kä ñäkänintubu kä deme tabernáculo yete aune templote, arato kädekata “pan ükaninkrö jabiti” o “pan mikani Ngöbö ngwärekri”. Köbö ja dükakäre kwatire kwatire te ofrenda Ngöbö kräke ne kwita nämäne pan mräbätä. Pan dianka nämäne ne bäsi käre sacerdote aibe nämäne kwete (2Cr 2:4; Éx 25:30; Le 24:​5-9; Mt 12:4; Heb 9:2).

• pornéia.

  o RABA KÄMEKÄME JABE tuadre.

R

• raba kämekäme jabe.

  Kukwe griegore pornéia ye kwitata kore. Kukwe ye nieta Ngöbö Kukweibätä ngwane, raba kämekäme jabe bätäkä ngwarbe tuin käme Ngöböi meden gärätä kukwe yebiti. Ye ngätäite ni ja mäkäninte nemen ni madabe, raba ni madabe ngwian ütiäre o ja rürübäin ngwianbätä, ni ñan ja mäkäninte nemen ni madabe, ni brare brare o merire merire ja erebe nemen jabe aune jondron nire mika jabe ye tä. Apocalipsis yebätä Babilonia Kri yei meri kukwebätä ja rürübäinkä ngwianbätä nieta. Tä ja kete gobrantre kä nebätä ben jondron ütiäre aune ja di biandre ietre ütiäre ye mikakäre gare kädekata kore (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:​32; Hch 15:29; Gál 5:​19). NI MERIRE O NI BRARE JA RÜRÜBÄINNE NGWIANBÄTÄ tuadre.

• regalo ni mikakäre tuin bobre jai.

  Ye abokän ni jondron ribekä jai yei jondron bian nämäne. Escrituras Hebreas yete jondron bian nämäne ni bobre ie mikakäre tuin bobre jai ye nie ñaka metre ta, akwa nitre israelita rabadre nitre bobre dimike ño ye mika nämäne gare metre Leibätä (Mt 6:2, nota).

S

• saduceo.

  Ye kukwe mika nämäne täte nitre judiokwe aune nitre kukwe yebätä ye ngwian bäkäne ere, nitre ye ruäre sacerdote aune dre nuaindre templote ye nämäne nuainmana. Nitre fariseo nämäne kukwe nuainne aune kukwe mike täte ye niaratre ñan nämäne kain ngäbiti. Angeletre tärä aune ni mikaita nire ye ñan nämänentre mike era jai aune ja mikani kwetre Jesús rüere (Mt 16:1; Hch 23:8).

• sábado.

  Ye kukwe hebreore ja dükadre gärätä, ye köbö kükü bämän krati nitre judiokwe. Köbö viernes ni näire te ñänä tä niken nekä yete ja käne nememe köbö sábado te ñänänta niken nekä ye ngwane. Köbö ja dükakäre yete ni jire iti rabadre sribire, akwa sacerdote aibe rabadre sribire templote. Fiesta nuain nämäne kä kwatire kwatire te, kä kwä kükü nämäne niken ta aune kä 50 nämäne niken ta, yei köbö ja dükakäre nie nämäne arato. Kä ja dükakäre yete, kä te nura ñan nöka nämäne aune nitre hebreos käkwe rürübän ütiä biandre ye ribe ñan nämäne. Lei biani Moisés ie köbö ja dükakäre kräke ye ñan nämäne ribi mikadre täte, akwa nitre ji ngwanka kukwebätä nikani kukwe mada mike bäribiti, aisete Jesús näire ñan nämäne kukwe ye jökrä mikakäre täte (Éx 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-​16; Col 2:​16).

• sako.

  Ye dänkwä ngetobo ribi sribeta sakore, sako te jondron ngwä ükakröta ye kwrere. Sribe nämäne cabra druen bä drünebiti aune nitre nämäne ulire ngwane, nämäne kite jabätä (Gé 37:34; Lu 10:13).

• Sanedrín.

  Tribunal o kukwe ükate käi bäri kri nitre judiokwe nämäne Jerusalén. Jesús näire sanedrinte nitre 71 nämäne, abokän sacerdote bäri kri aune nitre käkwe sribibare sacerdote bäri krire, nitre sacerdote bäri kri mräkätre, nitre ji ngwanka judío, nitre kwatí jakri jie ngwanka, nitre ji ngwanka mräkätre käne aune escriba (Mr 15:1; Hch 5:​34; 23:​1, 6).

• sea.

  Ye abokän jondron nötare ñäkära. Sea ye keta raba Bato abokän jondron ñöire ñäkära yebätä, aisete sea ye abokän 7,33 L (6,66 dry qt) näre (2Re 7:1).

• sinagoga.

  Kukwe ye abokän ‘gätä’ o ‘gätä kri’ gärätä. Versículo bäsi jökrä känti blitata ju o kä känti nitre judío nämäne ja ükekrö, ñäkäkäre Ngöbö Kukweibätä, dre niei ietre ye mikakäre gare jai, orakäre o kukwe driekäre. Jesús näire, juta bä brai brai Israel te sinagoga nämäne kwati, aune juta bäri krikri te sinagoga nämäne kwati biti bäri (Lu 4:​16; Hch 13:14, 15).

U

• ungir.

  Kukwe hebreorebiti aceite jüanteta o ianteta meden gärätä. Aceite iante nämäne ni itibiti o jondronbiti yebiti, mika nämäne gare nämäne dianinkä sribi ütiäte kräke. Escrituras Griegas Cristianas yete kukwe ye arabebiti mikata gare üai deme ianteta nitre dianinkäbiti nünankäre kä kwinbiti (Éx 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Hch 10:38; 2Co 1:21).

Y

• yugo.

  Krimana mika nämäne ni iti kötärä, judabiti kwärikwäri tribe mikaka nämäne, arato jondron nire, jondron jäkäkä krobu rorobiti ta kri oto mäkäte nämäne, ne kwe rabadre jondron kä ükaraka ye jäke o karo jäke. Nitre klabore nämäne tribe doboko ngwenbiti. Aisete yugo ye nämäne, ni klabore, ni mika nämäne jondron nuainne aune ni ngwan ja tare nike ye bämike. Yugo diandrekä o ötadrebätä, ye abokän nitre klabore nämäne nemen kwäre ja tare nika aune kukwe tare nuain nämäne bätätre yebätä, ye gärätä (Le 26:13; Mt 11:29, 30).