1, 2. a) ¿Kukwe meden raba ni dimike ja tuakäre kukwe tare ben? b) ¿Mä kräke tödeka ye dre gärätä? Bämike keteiti.

JEHOVÁ mikata täte ye tä kä ngwen juto nibätä. Akwa, ye ñan aibätä ni rabai kwäre kukwe kri ben nitre kwati tä ja tuin ye kisete, aune ni raba ja tare nike “nünanbtä kuin” (1 Ped. 3:14; 5:8, 9; 1 Cor. 10:13). Yebätä, tödeka tädre nikwe aune ñaka kä jürä ngwandre jabätä nänkäre ja käne.

² Akwa ¿tödekadre ye dre gärätä? Apóstol Pablo tikabare: “Tödeka ye abko jändrän ngibiata nikwe abko erere rükadi ni kisete abko nita mike era jae amne, jändrän tuen ñakare nie, akwa jändrän ye abko tärä era metre tä nebe ruen nie” (Heb. 11:1). Kukwe nieta kena bersikulo yebätä ye kwita raba krörö arato: “Tödeka ye abokän kä rabai jeñe nikwe ngübata ye kwrere” (Imágenes verbales en el Nuevo Testamento, de Archibald T. Robertson). Ju rabadre nikwe ye täräkwatai tädre nikwe angwane, ju ye rabai nikwe gare nie ¿ñan ererea? Jondron käbämikata Ngöbökwe ye erere nuaindi kwe ie nita tödeke ye bämikata jondron tä nemen nikwe ye erere. Aisete, kukwe käbämikata Bibliabätä ye rabai bare ye tuadi nikwe aune kukwe metre ja üaire nieta Bibliabätä ñaka tuin nie akwa ye rabai bare metre yei nita tö ngwen.

3, 4. a) ¿Ñaka kä jürä ngwandre jabätä ye dre gärätä? b) ¿Tödekakäre bäri aune kä jürä ñaka rabadre nibätä yekäre dre nuaindre?

³ ¿Ñaka kä jürä ngwandre jabätä ye dre gärätä? Diccionario kukwe Bibliabätä mikakäre gare tä niere krörö “ni tädre dite kukwe ja üairebiti, ja töibiti aune ja ngwandre dite blitakäre aune ja tuakäre kukwe tare yebe” (The New Interpreter’s Dictionary of the Bible). Nire ñaka kä jürä ngwen jabätä ye die tärä kukwe nuainkäre, töita kwatibe aune käikitakata ni mada dimikabätä (Mar. 6:49, 50; 2 Tim. 1:7).

⁴ Erametre, ni jökrä tö tödekai aune ñaka tö kä jürä tuai jabätä. Akwa, ni ñaka tödeke täte aune kä jürä nibätä rabadre ruin nie angwane ¿dre nuaindre? Nitre kwati brare aune merire tödekabare kädrieta Bibliabätä yebätä ja tötikadre. Ye köböire ni rabai tödeke bäri aune kä jürä ñaka rabai nibätä.

5. ¿Josué dre ribebare jai sribi mikani kisete ye nuainkäre?

⁵ Siklo grebiti kwäjätä biti kwärike nikanina ta yebätä ani ja töi mike. Kä nikani gre ketebu ta ye ngwane nitre Israel kwati nämene klabore Egipto ye Jehovakwe mikani kwäre. Moisés ni Ngöbö kukwei niekä, nämene juta Israel jie ngwen, Kä käbämikani ye tuani menteni kwe ye bitikäre krütani kä nämene 120 biti ye ngwane ngutuä Nebo yebiti. Josué namani täte, niarabiti “Ngöbö üai nämene” (Deut. 34:1-9). Nitre Israel namanina juto nänkäre Canaán, aune Josué rabadre töbätä niaratre jie ngwankäre kwin ye nämene ribere jai. Ne madakäre, nämene tödeke Jehovai, kä jürä ñaka nämenebätä aune töi tädre kwatibe kukwe nuainkäre ye bämikadre kwe (Deut. 31:22, 23).

6. a) Josué 23:6 tä niere erere, ¿ñobätä ni ñaka rabadre kä jürä ngwen jabätä? b) ¿Hechos 4:18-20 aune 5:29 ye tä dre driere nie?

⁶ Nitre Canaán ganainkäre Josuekwe ja ngwani töbätä, ñaka kä jürä ngwani jabätä aune tödekabare yekwe nitre Israel dimikani. Kä jürä ñaka nämene bätätre rükäre, akwa ñaka nämenentre rüre ye ngwane kä jürä ñaka rabadre bätätre Josué kukwei mikakäre täte arato. Josué jämi krüte ye känenkri kukwe ne niebare kwe ietre: “Aune munkwe ja ngwan dite ne kwe kukwe biani Moisés ie tä tikani täräbätä ye mun rabadre mike täte aune mun ñaka rikadre ji kise ruinkri o kise ngebere yekri” (Jos. 23:6). Nikwe ñaka kä jürä ngwandre jabätä Jehová mikakäre täte kä jökrä känti. Ruäre ngwane, kukwe ñaka tuin kwin Ngöböi ye nitre mada raba nuainmana nie (ñäkädre Hechos 4:18-20 bätä 5:29 yebätä). Nikwe tö ngwain Ngöböi aune oradi ie angwane, ni dimikai kwe ñaka kä jürä ngwen jabätä ja mikakäre niarakri.

7. ¿Josuebätä kä jürä ñaka rabadre aune sribidre kwin kwe yekäre dre nuaindre kwe?

⁷ Kä jürä ñan rabadre nibätä Ngöbö mikakäre täte, yekäre ja tötikadre aune Kukwe kwe ye mikadre täte. Moisés krütani ye bitikäre Jehovakwe kukwe ne niebare Josué ie: “Mäkwe ja ngwan dite aune ñaka kä jürä ngwan jabätä ni sribikä tikwe Moisés kukwe niebare mäi ye nuainkäre. [...] Tärä nebätä ti kukweita tikani ye tädre käre mä kadate, aune dibire rare mä rabadre ñäke tiebe tiebebätä, ne kwe kukweta tikanibätä ye mäkwe nuaindre; aune ye köböire mäkwe dre dre nuaindi ye rabadi bare kwin mäi aune mäkwe ja ngwain töbätä” (Jos. 1:7, 8). Josué kukwe ye kani ngäbiti aune sribi ye namani bare kwin ie. Nikwe ja ngwain niara erere angwane, kä jürä ñaka rabai nibätä aune sribidi kwin Jehová kräke.

8. ¿Texto meden dianinkä kä 2013 kräke, aune raba mä dimike ño?

⁸ Jehovakwe kukwe niebare Josué ie ye käkwe niara dimikani krubäte: “Mäkwe ja ngwan dite aune ñaka kä jürä ngwan jabätä. Mä ñaka ja töibika krubäte aune mä ñaka rikaka jire chi, ñobätä ñan aune Jehová Ngöbö mäkwe tä mäbe mä näin medente ye jökrä känti” (Jos. 1:9). Kä nengwane kä jürä ñaka rabadre nibätä arato, ñobätä ñan aune kukwe ño ño ben nita ja tuin, akwa Jehovata nibe. Kukwe ne käkwe ni dimikadre sö ja känenkäre yete, yebätä texto dianinkä 2013 kädekata: “Mäkwe ja ngwan dite aune ñaka kä jürä ngwan jabätä. [...] Jehová Ngöbö mäkwe tä mäbe”. Ne madakäre, nitre mada tödekabare aune ñaka kä jürä ngwani jabätä ye raba ni dimike arato. Ani mike gare ruäre jai.

9. ¿Rahab tödekabare aune kä jürä ñaka nämenebätä ye bämikani ño kwe?

⁹ Josuekwe nitre nibu kä tuabitikä juani Canaán ye ngwane, meribiti kä ngwarbe kädeka nämene Rahab nitre ye ükani aune nitre Israel rüe ye näkwitani kwe. Nämene tödeke aune kä jürä ñaka namanibätä ye köböire niara bätä mräkätre kwe namaninte nire nitre Israel juta Jericó ganinte ye ngwane (Heb. 11:30, 31; Sant. 2:25). Akwa, niara nämene ja ngwen ño käne ye tuanimetre kwe Jehová mikakäre täte. Kä nengwane, ja mräkätre ruäre tä tödeke bätä ñaka kä jürä ngwen jabätä aune tätre ja di ngwen kukwe käme tuanmetrekäre.

10. ¿Kukwe meden nämene nakainkä Rutbätä angwane ja mikani kukwe metre yekri kwe, aune Jehovakwe dre kwin nuainbare kräke?

¹⁰ Josué krütani ye bitikäre, meri nünanka Moab kädeka nämene Rut ñaka kä jürä ngwani jabätä aune ja mikani kukwe metre yekri kwe. Niara nämene gure ni Israel ben, yebätä Jehová kukwei ruäre nämene gare ie. Bie kwe kän muko krütani arato aune nämene nüne Moab, ye nikaninta nüne Belén. Noemí nikani ja käite ye ngwane, jüde kwe rikadreta Moab ye niebare kwe ie, akwa Rut käkwe niebare ie: “Makwe ñan ti juantarita mda. Erere arato, tikwe kä mikarekä mabtä, ye makwe ñan ribe mda tie, [...]. Ma Mräkä rabadi ti mräkäre, Ngöbö makwe abko rabadi Ngöböre tikwe” (Rut 1:16, Jonas/Rut Sociedad Bíblica de Panamá). Rut blitabare bökän ben. Ye bitikäre, Noemí mräkä Boaz käkwe ja mäkäninte Rut ben aune monso namani kwetre. Ye köböire niara namani David aune Jesús mräkäre kira. Kukwe ye tä mike gare nire tä tödeke aune ñaka kä jürä ngwen jabätä ye kräke Jehová tä kukwe kwin nuainne (Rut 2:12; 4:17-22; Mat. 1:1-6).

11. ¿Jehoiadá bätä Jehoseba yebätä kä jürä ñaka nämene ye bämikani ño kwetre, aune dre kwin namani bare?

¹¹ Ni mada tä Jehová kukwei mike käne aune tä kukwe kwin nuainne ni mada kräke töi bökänbiti ye nita tuin angwane, tödeka nikwe tä nemen dite aune kä jürä ñaka nemen nibätä. Ñodre, sacerdote bäri kri Jehoiadá aune muko kwe Jehoseba käkwe dre nuainbare yebätä ani ja kite. Rei Ocozías krütani ye bitikäre, meye kwe Atalía nitre gobranka ye bäsi murie ketani jökrä biti ja mikani reinare kwe. Akwa, Jehoiadá bätä Jehoseba käkwe kukwe keta kabre nuainbare murie ketadre kärera, Jehoás Ocozías ngobo aibe namaninte nire dimikakäre aune ükakäre kä kwä ti te. Kä nikani kwä kükü ta ye ngwane, nitre gure abokänbätä kä jürä ñaka nämene ye köböire Jehoás namani reire bätä Atalía murie ketani (2 Rey. 11:1-16). Ye bitikäre, rei mrä yekwe kukwe ükaninte templo ükatekäre ye ngwane Jehoiadá sribibare arato. Kä namani 130 Jehoiadabiti krütani ye ngwane, niara doboi metani reitre mada yebe ñobätä ñan aune “kukwe kwin nuainbare kwe Ngöbö metre kräke, juta Kwe kräke aune juta Israel yete” yebätä (2 Crón. 24:15, 16). Ne madakäre, Jehoiadá bätä muko kwe ñaka kä jürä ngwani jabätä ye köböire rei David mräkä ye namani jankunu aune yekri Mesías nükani.

12. ¿Kä jürä ñaka nämene Ébed-mélec yebätä ye bämikani ño kwe?

¹² Ni eunuco Ébed-Mélec nämene sribire rei Sedequías kräke, ye bäsi murie ketani Jeremías ni Ngöbö kukwei niekä dimikabätä. Jeremías tö namani gobran diainkä reikän ye nitre ütiäte kri nämene Judá käkwe niebare niarabätä. Sedequías käkwe Jeremías tuanimetre ietre, ye ngwane Jeremías kitani kwetre kä mäkä dobrokwäre yete ne kwe krütadre (Jer. 38:4-6). Ébed-mélec blitabare Sedequías ben Jeremías dimikakäre, yekwe mikani kukwe tare te, ñobätä ñan aune nitre ütiäte kri brukwä nämene ni Ngöbö kukwei niekä kräke yebätä. Sedequías käkwe niara kukwei nuabare aune nitre grebiti ni jätä juani kwe dimike Jeremías diankakäre kä mäkäte. Ye bitikäre, nitre Babilonia käkwe Jerusalén gaite ye ngwane, Ébed-mélec rabaite nire ye Jehovakwe mikani gare Jeremías yebiti  ie (Jer. 39:15-18). Mikata gare ne erere, nitre Jehová mikaka täte ñaka kä jürä ngwen jabätä ye kräke niara tä kukwe kwin nuainne.

13. a) ¿Nitre hebreo nimä yebätä kä jürä ñaka namani ye bämikani ño kwetre? b) ¿Kukwe nuainbare kwetre ye tä dre driere nie?

¹³ Siklo VII kä 1 ye känenkri, nitre hebreo nimä Jehová mikaka täte yei namani gare nireta tödeke aune ñaka kä jürä ngwen jabätä ye kräke Jehovata kukwe kwin nuainne. Rei Nabucodonosor käkwe nitre krikri sribikä Babilonia ye ükaninkrö aune rabadre jondron üai orore ye mike täte niebare kwe ietre. Nire nire ñaka nuaindi ye kitai ñukwä jutra ngitiekä yete. Nitre hebreo nimä ye käkwe niebare rei ie: “Nunta Ngöbö mike täte törbai angwane nun diaintari kwe. Rei, mä kisete aune ñukwä jutra ngitiekä ngire yebätä niarakwe nun diaintari. Nane ye erere ñaka rabadre bare, akwa nunta mike gare mäi rei, nun ñaka ngöbö mäkwe mikai täte aune mäkwe jondron üai sribebare orore ye nun ñaka mikai ngöböre jai” (Dan. 3:16-18). Jehovakwe nitre ye mikani ño kwäre ye kädrieta Daniel 3:19-30 yebätä. Nitre ñaka ni rä ötö ñukwä jutra ngitiekä yebiti, akwa kukwe ruäre ben nita ja tuin Ngöbö mikabätä metre täte. Akwa nita tödeke aune kä jürä ñaka nibätä, yebätä Ngöbökwe kukwe kwin nuaindi ni kräke yei nikwe tö ngwandre kwatibe.

14. Daniel kapitulo 6 tä niere erere, ¿kä jürä ñaka nämene ni Ngöbö kukwei niekä yebätä ye bämikani ño kwe, aune dre kwin namani bare?

¹⁴ Daniel rüe käkwe rei Darío töi mikani kukwe ükete angwane, niara nämene tödeke aune kä jürä ñaka nämenebätä ye bämikani kwe. Niaratre niebare rei ie: “Sö krati te nire nire käkwe oradre ngöböi o ni kä tibienbätä ie aune ñaka mäi rei, ni ye kitadre kä mäkäte kwrai”. Rei käkwe ja kä tikani kukwe ye nuainkäre ye namani gare Daniel ie angwane, “nikani gwä ja gwirete, aune bentana kä ja dükakrä ie känti ye nämene tikani Jerusalén ye kokwäre, köbö kwatire kwatire te namani nemen bämä ngükodokwäbiti orare aune kantare Ngöböi, nämene nuainne mantre jetebe käne ye erere” (Dan. 6:6-10). Kä jürä ñaka nämene ni Ngöbö kukwei niekä yebätä ye kitani kä mäkäte kwrai, akwa Jehovakwe dianintari (Dan. 6:16-23).

15. a) ¿Áquila bätä Priscila kukwe meden kwin bämikani ni kräke tödeka aune kä jürä ñaka nämene bätätre yebiti? b) ¿Jesukwe kukwe niebare Juan 13:34 ye dre gärätä, aune nitre kristiano tä ja tare ye bämike ño?

¹⁵ Áquila bätä Priscila “bäsi krütani” Pablo dimikabätä, akwa kukwe mendenbätä ye Biblia ñaka mike gare metre (Hech. 18:2; Rom. 16:3, 4). Jesús kukwe niebare ne nuainkäre ñaka kä jürä ngwani kwetre jabätä: “Akwa ti bike kukwe bien nuendre btin munye, ne erere munkwe nuen abko krörö: Mun ja töitikaka tibe käkwe ja tare kwärikwäri. Tita mun tarere ño, ye kwrere munkwe ja tare kwärikwäri” (Juan 13:34). Nitre Israel nämene ja tarere akwle ye erere rabadre ni mada tarere niebare ietre Kukwe biani  Moisés ie yebiti (Lev. 19:18). Akwa Jesukwe kukwe biani ye abokän mrä, ye tä mike gare nitre ja tötikaka ben rabadre ni mada tarere aune ja nire bien kräke, niarakwe nuainbare ye erere. Nitre kristiano kwati ñaka kä jürä ngwani jabätä aune “bäsi krütani” ne kwe mräkätre ñaka nuaindre tare o murie ketadre rüe yekwe (ñäkädre 1 Juan 3:16 yebätä).

16, 17. a) ¿Nitre kristiano kena ja tuani kukwe meden ben? b) ¿Kukwe meden ye erere ben nitre kristiano ni näire ruäre ja tuanina?

¹⁶ Jesús erere, nitre kristiano kena ñaka kä jürä ngwani jabätä Jehová aibe mikakäre täte (Mat. 4:8-10). Ñodre, ñaka jondron rä mane kukwabare kwetre gobran Roma kräke (üai bämikani ye mikadre ñärärä). Ni kukwe tikaka Daniel P. Mannix mikani gare: “Nitre kristiano ruäre käkwe kukwe metre ye tuanimetre, akwa jondron kukwara ye nämene nökani käre ümante aune jutra mikaninkä ne kwe nane ngwane nitre kristiano mada ye käkwe ja töi kwitadre kukwe ye nuainkäre yebätä. Ni ja töi kwitaka ye käkwe jondron kitadre chi ñukwä jutra yete angwane, nämene jondron bien yebätä bengwairebe täräkwata bian nämene ie aune mika nämene kwäre. Arato niarakwe ja töi kwitani ye ñan aibätä rabadre gobran ye mike täte, ñakare aune ni ye nämene ngöbö erere juta Roma yete yebätä kukwe ye nuainbare kwe ye nie nämene ie. Akwa, yebiti ta ni kristiano jökrä ñaka kukwe ye nuainbare ñaka murie ketadre yekäre” (Breve historia de los gladiadores).

¹⁷ Nitre kristiano nämene ngite gobran nazi yekwe ye bäsi murie ketani. Aune niaratre ja kä tikadre täräkwatabätä Jehová mikakäre ngwarbe jai angwane mikadre kwäre niebare ietre, akwa iti nibu aibe käkwe nuainbare. Nitre kwati murie ketani juta Ruanda ye ngwane, nitre Testiko hutus aune tutsis ye murie ketadre kärera ja kriemikani kwärikwäri kwetre. Erametre, kukwe ne nuainkäre nikwe tödekadre aune ñaka kä jürä ngwandre jabätä.

18, 19. ¿Nitre meden tödekabare aune ñaka kä jürä ngwani jabätä kädrieta Bibliabätä abokän raba ni dimike kukwe driekäre?

¹⁸ Jehovakwe sribi bäri ütiäte mikani nuaindre nie: ye abokän Gobran kwe driere aune nitre känändre niara mikakäre täte (Mat. 24:14; 28:19, 20). Jesukwe kukwe bämikani ni käne ye ütiäte ni kräke, “nikani juta krikri te, angwane juta kiakia te. Kä nämene dirire, angwane kukwe kwin Ngöbö Gobrain[bätä] [...] kädrie nämene kwe” (Luc. 8:1, Ngöbö Täräe). Niara erere ni rabadre tödeke aune kä jürä ñaka rabadre nibätä blitakäre Gobran Ngöbökwe yebätä. Jehová köböire ni raba ja ngwen Noé erere, kä blo te nünanbare kwe aune kä ye juaindi ngwarbe akwa “nämane nüne metre abko kwrere nämane dirire ni mda mdaye” (2 Ped. 2:4, 5).

¹⁹ Orasion ye raba ni dimike kukwe driekäre. Nitre nänkä Jesús jiebiti ye rüe nakaninkä ye ngwane ja di ribebare kwetre Ngöböi ne kwe kä jürä ñaka rabadre bätätre blitakäre Kukwe kwe yebätä aune erere niarakwe dimikani (ñäkädre Hechos 4:29-31 yebätä). Kä jürä mäbätä kukwe driekäre ju ju te angwane, Jehovakwe mä mikadre tödeke bäri aune kä jürä ñaka rabadre mäbätä ye mäkwe ribe ie, aune niarakwe mä dimikai (ñäkädre Salmo 66:19, 20 yebätä). *

20. ¿Nire nire tä ni Jehová mikaka täte ye dimike?

²⁰ Jehová mikadre täte kä käme nete ye ñaka nemen nuäre ni kräke. Akwa ni ñaka tä kaibe: Jehová aune Ngobo kwe ji ngwanka konkrekasionte ye tä nibe. Nitre testiko Jehovakwe 7 millones biti bäri Kä jökräbiti tibien tä nibe arato. Yebätä, ani tödeke aune kukwe kwin driedre gwairebe, texto dianinkä 2013 kräke ye ngwandre törö jai: “Mäkwe ja ngwan dite aune ñaka kä jürä ngwan jabätä. [...] Jehová Ngöbö mäkwe tä mäbe” (Jos. 1:9).