IVANÉ Javakhishvili nämene ja tötike kukwe georgiano yebätä angwane jondron ütiäte ye kwani ie diciembre kä 1922 namanina krüte ye ngwane. Ni ja tötikaka ye nämene ja tötike tärä Talmud de Jerusalén yebätä angwane kukwe tikani hebreore ye täni kukwe nämene tikani georgiano yebiti abokän nämene juaninte räkä ye jutuabare ie. *

Kukwe tikani nämene “ükani” tärä Talmud täni ye kukwe ruäre tärä Jeremías yebätä tikani siklo V ye ngwane. Kukwe ye jämi kwen, ye känenkri kukwe Bibliabätä tikani siklo IX kukwe georgiano yebiti ye bäri kirabe abokän nämene gare nitre ie. Ye bitikäre tärä mada Bibliabätä tikani siklo V yete o känenkri ye kwani arato. ¡Jesús aune nitre apóstol nünanbare ye bitikäre kä ñaka nikani krubäte ta ye ngwane kukwe ruäre Bibliabätä tikani abokän kwani ye bämike ja töite!

¿Nirekwe kukwe ye kwitani? ¿Ni itibe käkwe kukwe ye kwitani o nitre kabre töbätä kukwe kwitaka käkwe nuainbare? Kä nengwane täräkwata tärä kukwe ye mike gare o ñakare ye jämi kwen. Akwa, tärä ruäre Bibliabätä nämenena kwitani kukwe georgiano yebiti siklo IV yete, ye ngwane ja känenkäre Kukwe Ngöbökwe kwitani nitre Georgia kukweibiti ye tä kwetre.

Kukwe meden meden Bibliabätä nämene gare nitre Georgia yei ye mikata gare tärä Martirio de Shushanik yebätä, ye tikani siklo V namanina krüte ye ngwane. Kukwe tare namani bare reina Shushanik yebätä ye tikani ni tärä tikaka yekwe angwane, tärä Salmos, tärä ketabokä Bibliabätä känti blitata Jesubätä aune tärä mada Bibliabätä yekänti kukweta tikani ye kädekaninte kwe. Tä mike gare arato Varsken, Shushanik muko, ni ütiäte sribikä juta Georgia de Karthli yekänti, käkwe ja di ngwani ne kwe nitre gobranka persas ye töi rabadre jäme kräke, yebätä nitre kristiano nämene kukwe metre mike täte ye tuanimetre kwe, aune ja mikani kwe kukwe zoroastrismo yebätä aune ye erere muko kwe nuaindre niebare  kwe ie. Meri yekwe ñaka kani ngäbiti, yebätä kukwe tare nuainbarebätä, akwa niara krütadre ye känenkri kukwe Bibliabätä yekwe dimikani.

Siklo V yete ja känenkäre Biblia ye kwita täbe aune tika täbe kukwe georgiano yebiti. Kukwe kira tikani keta kabre kukwe yebiti ye kätä mike gare nitre töbätä kukwe kwitaka aune kukwe tikaka ye sribibare krubäte. Kukwe ketebu kwin krubäte namani bare abokän ani mike gare jai: kukwe kwitani aune Biblia imprimibare.

“Ti Giorgi, ni monje bobre käkwe ja dibiti sribibare tärä Salmos griekore ye kwitakäre kukwe georgiano yebiti.” Ni monje nünanka Georgia kädeka nämene Giorgi Mtatsmindeli nünanbare siglo XI käkwe kukwe ye niebare. ¿Siklo kwati nikani ta ye ngwane Biblia nämenena kwitani kukwe georgiano yebiti se ñobätä kwitadreta mada?

Siklo XI ye ngwane kukwe Bibliabätä ruäre tikani kirabe kukwe georgiano yebiti ye ñaka nämene bäsi; tärä Bibliabätä ruäre ye nianinte arato. Ne madakäre, kukwebiti blita nämene kirabe yebiti blita ñan jatanina krubäte, yebätä kukwe ye ñaka namani nüke gare nitre ie. Nitre kukwe kwitaka ruäre ja di ngwani Biblia kwitakäre kukwe georgiano yebiti, akwa Giorgi Biblia kwitani ye namani bäri ütiäte. Biblia nämene kwitani kukwe georgiano yebiti ye erere nämene tikani kukwe griekore yebiti o ñakare ye mikani ñärärä kwe, aune kukwe ruäre Bibliabätä ñaka nämene kwitani täte ye kwitani kwe, aune tärä Bibliabätä ñaka nämene kwitani ye jökrä kwitani kwe. Ñaka namani nuäre kräke: rare nämene nitre monje jie ngwen aune deu nämene Biblia kwite.

Ephrem Mtsire ni nünanbare Giorgi näire, käkwe sribibare bäri: nitre kukwe kwitaka rabadre kukwe kwite ño ye ükaninte täräbätä kwe. Kukwe meden tikani kena ye ererebätä kwitadre kukwe madabiti ye nämene tikani tärä yebätä, aune tikani kena ye erere kwitadre, akwa rabadre nüke gare merebe ni madai ye erere kwitadre. Ne madakäre, kukwe georgiano yebiti Biblia kwitani yebätä Ephrem nämene referencias marginales mike aune nämene nota mike página yebätä ngösöri, aune tärä keta kabre Bibliabätä kwitaninta kwe. Niara aune Giorgi sribi kömikani ye köböire ja känenkäre nitre mada rabadre kukwe kwite arato.

Siklo XII ye ngwane tärä sribebare bäri kä Georgia yekänti. Kwela ja tötikara bäri ye sribebare kä Gelati aune Ikalto yekänti. Biblia kädekani Biblia de Gelati, abokän nämene Centro Nacional de Manuscritos de Georgia, ye ni töbätä nünanka Gelati o Ikalto yekwe kwitani mrä ye nitre ja tötikaka kwati tä nütüre.

¿Kukwe kwitani ye namani tuin ño nitre nünanka Georgia yei? Poeta Shota Rustaveli, nünanbare siklo XII, yekwe tärä El caballero de la piel de tigre ye tikani. Kä nikanina kwati ta yete tärä  ye tuin kwin krubäte nitre ie yebätä kädekata Biblia ketebukäre nitre Georgia yekwe. K. Kekelidze, filólogo Georgia nünanka siklo XX, käkwe niebare ni poeta yekwe ñaka kukwe Bibliabätä ye tikani metre ta täräbätä, akwa “kukwe ruäre tikani kwe ye abokän nämene Bibliabätä mikata gare metre”. Kukwe tikabare kwe yekänti blitabare kwe ja ketadre kwin ni madabe yebätä, ja töi mikadre mantiame, meri mikadre ütiäte jai, ni menteni taredre aune kukwe mada mada yebätä. Kukwe kwin krubäte ne erere aune kukwe mada mada Bibliabätä yekwe nitre nünanka Georgia töi mikanina kwin kä kwati krubäte te, aune nengwane niaratre täbe mike tuin ütiäte jai.

Siklo XVII namanina krüte ye ngwane Biblia imprimidre ye rei aune mräkätre kwe nünanka Georgia tö namani tuai. Ye nuainkäre rei Vakhtang VI käkwe imprenta sribebare kä Tiflis yekänti. Akwa, Biblia ñaka nämene biarebe imprimidre. Biblia kukwe georgiano yebiti ye “ükaninta” bobukäre. Kukwe ruäre tikani kirabe kukwe georgiano yebiti ye aibe nämene. Sulkhan-Saba Orbeliani ie kukwe gare, ye mikani texto Bibliabätä ye mike ñärärä aune kwite täte.

Orbeliani ja töi mikani kwatibe sribi mikani kisete ye nuainkäre. Kukwe griekore aune latín bätä kukwe jene jene mada yebiti blita nämene gare ie, ye medenbätä tärä keta kabre yebätä kukwe känänbare kwe aune kukwe kirabe tikani kukwe georgiano yebiti ye känänbare kwe arato. Akwa, niara töi nämene ño ye ñaka namani tuin kwin nitre nänkä Iglesia Ortodoxa Georgiana yebätä yei: niarakwe ja mikani Iglesia rüere niebare ni ji ngwanka iglesiate yekwe aune sribi mikani kisete ye reikwe ñaka tuanemetre nuainne jankunu niebare ni ji ngwanka yekwe rei ie. Tärä georgianas ruäre kätä mike gare erere, nitre ji ngwanka ye käkwe ja dibiti Orbeliani mikani Biblia kwitani kwe kä kwati te ye kukwe ngise.

Kukwe tikani kirabe kädekata Mtskheta (Mcxeta) ye täbe kä nengwane, kädekata Biblia de Saba arato, abokänbätä Orbeliani kukwe tikani mikata gare. Akwa, Biblia ye ñan ai nitre ji ngwanka iglesiate tö namani juain ngwarbe nitre ruäre tä nütüre. Orbeliani kukwei ye aibe tä tikani apéndice yebätä.

Kukwe keta kabre namani bare, akwa Biblia imprimidre ye nitre reire ruäre aune mräkätre kwe tö namani tuai nemen bare. Kä 1705 aune 1711 ye ngwane tärä ruäre Bibliabätä ye imprimibare, mrä nitre ütiäte kädeka nämene Bakari aune Vakhushti yekwe ja di ngwani ye köböire kä 1743 ye ngwane imprimibare täte. Ñaka “ükaita” jire chi.