Nitre ruäre tö nemen nünain bäri kä jutobiti yebätä tätre ja tuenmetre. Nitre mada abokän tö nemen nünain jankunu muko ben akwa ñaka raba muko töi mike ja dibiti nüne jankunu jabe. Ye erere tä nemen bare o ñakare akwa, nitre tä ja tuenmetre ye jökrä bäsi ie nüke gare ja tuanmetreta ye ngwane nüna ñaka nemena kwin. Ye erere namanina bare bitinkä mäbätä angwane, mä raba niere kukwe ye bäri tare ben nita ja tuin arato. Ja tuanmetreta ye ngwane kukwe kri tä nemen ni kisete yebe nikwe ja tuadre yekäre kukwe ruäre kwin nieta Bibliakwe abokän raba mä dimike ye ani mike gare jai.

Ngwian ñakare, monsotre ngübadre nie aune ja nemen ruin kaibe nie ye tä ni mike ñaka töbikata kwin abokän ñaka nuäre käi kwitadrekä jabiti. Judith Wallerstein meri psicóloga, krütanina, ie nükani gare nitre ruäre ja tuanimetre mekerabe, akwa muko kwe ñaka ja ngwani metre ie aune tuanimetre kaibe ye erere ja täbe ruin ietre. Aune nitre ye tä niere “nüna ñaka kwin, ja nemen ruin ulire nie aune ja nemen ruin kaibe nie”.

KUKWE NIETA RUÄRE:

• Mäkwe nie ni madai. Ni ye täbe tare mäkwe yebätä törö mäi. Mäkwe ñaka nünanbare kwin ben akwa, mä  tö namani nünain kä jutobiti ben ye erere ñaka namani bare mäi ye tä nemen tare mäi (Proverbios 5:18). Kukwe meden ben nita ja tuin niedre ni madai ye ñaka blo, ñobätä ñan aune “kä tärä muakäre” nieta Bibliabätä (Eclesiastés 3:1, 4).

• Ñaka ja dianka kaibe. Mä törbadre ja tuai kaibe ja muaikäre, akwa mä tädre raire kaibe ye ñaka kwin (Proverbios 18:1). Mäkwe kukwe kwin kädrie. Kukwe metrebätä, käre mä tädre kukwe nemenkä, akwa nitre ja ketaka mäbe ñaka törbai ja ketai mada mäbe. Mäkwe ja tuanimetre ye bitikäre kukwe ütiäte rabadre diandre nuaindre jai mäi angwane, nire ie mätä tö ngwen yei mäkwe ja di kärä.

• Mäkwe ja ngüba kwin. Ja tuanmetreta yebätä töbikata krubäte ye tä kukwe kri mike ni kisete, ñodre, brenta nemen ni däriete, kädekata hipertensión o ni dokwä nemen ngidien krubäte (migrañas). Mä rabadre mröre, mäkwe ejercicio nuain aune mäkwe kübia kwin (Efesios 5:29).

• Jondron meden ie mä ñaka tö o nemen mä kwäräikwata miketa törö mäi kätä mä mike rubun krubäte ye mäkwe kitaka, akwa täräkwata ütiäte ye mäkwe mika ngwäte. Aune jondron ruäre, ñodre, munkwe ja mäkäninte ye näire munkwe ja bä dianinkä ye mäkwe mikadre ngwäte monsotre munkwe kräke.

• Mäkwe töbika kwin. Olga muko ben meri mada namani yebätä muko tuanimetre kwe, käkwe niebare: “Käre ti nämä kukwe ne ngwentari jai: ‘¿Dre täri tuin kwin ie ti ngwä?’”. Akwa ja töi mikadre jankunu kwe kukwe ñaka kwin yebätä angwane rabadre nemen bäri ulire ye nükani gare ie (Proverbios 18:14).

  Dreta nitre kwati töite ye tätre tike täräbätä ne kwe rabadre kukwe ye ükete kwin ja töite aune ñaka töbike krubätebätä. Mäkwe ja töi mika ye erere nuainne angwane, kukwe meden mrä mrä aune kwin tä mä töite ye mäkwe tika täräbätä kukwe ñaka kwinbätä mätä töbike ye käi kwitakakäre jabiti (Efesios 4:23). Ani kukwe ketebu mike gare jai:

  Kukwe ñaka kwinbätä töbikata: “Ti köböite ti muko ñaka ja ngwani metre”.

  Kukwe kwinbätä töbikata: “Ti ja ngwen ño ye ñan aibätä ja mikani ngite kwe”.

  Kukwe ñaka kwinbätä töbikata: “Ni ngwarbe ñaka ti muko bä yebe tikwe kä juani ngwarbe ta”.

  Kukwe kwinbätä töbikata: “Tikwe kukwe ye käi kwitaikä jabiti aune töbikai kukwe ja känenkäre yebätä angwane, kä rabai bäri juto tibätä”.

• Kukwe tare niedre mäi ye mäkwe ñaka töibika. Ja ketamuko aune ni mräkätre töi kwin ni kräke abokän ruäre raba ñäke tare nie bätä raba kukwe ñaka kwin niere nie arato, ñodre: “Niara ñaka mä bä” o “Ja tuanmetreta ye tuin käme Ngöböi”. * Biblia tä mäträre krörö nibätä: “Nitre kukwe niedre ye jökrä ie mäkwe ñaka ja brukwä bian” (Eclesiastés 7:21). Martina, ja tuanimetre kä kubura, tä niere: “Kukwe tare nieta tie yebätä ti ñaka ja töi mike, ñakare aune kukwe tuin ño Ngöböi ye erere tita mike tuin jai. Ñobätä ñan aune niara töi ye bäri kri ni töi kräke” (Isaías 55:8, 9).

• Mäkwe oradre Ngöböi. Kukwe jökrä tä nitre niara mikaka täte mike töbike, metrere kukwe meden tä mike töbike krubäte ye niaratre käkwe mikadre kisete nieta kwe ietre (1 Pedro 5:7).

Juliana, nämene ja mäkäninte kä kwäjätä biti kwati, tä niere: “Ti muko ñaka ti tuanemetre tikwe ribeba ie. Akwa ti tuanmetreba kwe ye ngwane, ti brukwä rababa niara aune meri mada rababa ben ye kräke”. Nitre kwati ja tuanimetre mekerabe ye brukwä täbe kwäräikwata ye kräke. Akwa, ruäre ngwane tädre kukwe ükete jabe, metrere monsotre tärä kwetre ye ngwane.

KUKWE NIETA RUÄRE:

• Mäkwe ja töi mika kwin mä kwäräikwata ye kräke. Munkwe kukwe kädriedre jabe ye ngwane, kukwe meden ütiäte yebätä mäkwe ja töi mika, ñaka blita raire jabe aune kukwe meden kädriedre metrere yebätä mäkwe blita. Ye erere nuainta angwane ni töita jäme ja kräke nükanina gare nitre kwati ie (Romanos 12:18).

• Mäkwe blita ye ngwane ñaka ñäkä taretare. Metrere ñäkätä ni rüere ye ngwane kukwe nieta Bibliabätä mäträkäre nibätä ne ütiäte krubäte: “Nire tä nemen kwekebe yei kukwe gare” (Proverbios 17:27). Mätä ja di ngwen akwa mun jatadre blite rubune jabe ye ngwane, mä raba niere: “Ti tuenmetre töbike kukwe yebätä aune nikwe blitai mada ngwane”.

• Munkwe ñaka kukwe nuaindre mada jabe yekäre gobranta kukwe nuainmana munye, ngwian munkwe, munta ja kräkäimike aune kukwe mada ütiäte ye munkwe ükate jabe.

María tä mike gare, ja tuanimetre kwe ye bitikäre, ngängän chi namani muen krubäte aune nakröbareta kwe jabätä jänbiti (o camabiti); aune ngängän umbre ie ja namani ruin ño ye ñaka namani niere, akwa namani jene nükani gare meye ie. Ye ngwane mä tädre monsotre mäkwe yebe ie töta nemen. Akwa, mätä ulire aune kä ñaka nemente mäi niaratre dimikakäre.

KUKWE NIETA RUÄRE:

• Ja ruin ño monsotre ie ye mäkwe niemana jai ietre, ñaka töbikadre käne kwetre kukwe niekäre mäi akwa mäkwe nuainmana ietre (Job 6:2, 3).

• Kukwe meden tä ni kisete ye tä gare ni itire itire ie ye mäkwe ngwan törö jai. Mä dimikadre ie mä törbadre ne kwe mä töi rabadreta jäme aune monsotre mäkwe törbadre mä dimikai, akwa monso chi yekwe kukwe munkwe ükadrete ye ñaka kwin (1 Corintios 13:11). Kukwe kaibe mäkwe ye mä ñaka raba niere monsotre mäkwe yei aune niaratre ye ñaka kukwe mäkwe aune mä kwäräikwatakwe ye ükatekä bätä ñaka mun kukwei ngwanka jai kwärikwäri ye mäkwe ngwan törö jai.

• Monsotre mäkwe dre dre nuaindre ye mä ñaka raba niere jökrä ietre. Bäri kwin munkwe nünandre jankunu munta nüne medente yekänti aune munta dre dre nuainne mantre jetebe ye erere munkwe nuaindre jankunu. Akwa munkwe sribi Ngöbökwe nuaindre jankunu ye bäri ütiäte, ñodre, ñäkädre Bibliabätä aune ja tötikadre ni mräkätre yebe (Deuteronomio 6:6-9).

Melissa, nämene ja mäkäninte kä kwäjätä biti kwä ti, tä niere: “Ti ñaka tö namani ja tuanimetre. Akwa kukwe namani bare ye ti ñaka raba ükete rükaba gare tie ye ngwane ja rababa ruin bäri kwin tie”. Erametre, ja tuanmetreta ye bitikäre nüna raba kwin.