Skip to content

EMISOLE ENABAZA

Gurhe Esite z’Okuganira na Bantu Banene Zakampumako?

Gurhe Esite z’Okuganira na Bantu Banene Zakampumako?

 Abazere bawe banakuyemerera oganire n’abantu oku Enternete si? Akaba ntyo, gunola mwazi gwakurhabala mu njira esharhu z’akamaro.

Ku bunola bukurasa, rhwabona ebila bibazo

 Gurhe esite z’okuganira na bantu banene zinahuma oku bisanzi byani?

 Okuja oku site z’okuganira na bantu banene kuli nka kutembeza efarasi eherhe misi minene, akaba orhayiyerekeze yowe yanakuyerekeza.

 “Inanja oku Enternete​​—kugeza ku ‘bisanzi bigeke byonyine’​—​s’aliko oku buzinda byanaba bisanzi binene! Esite z’Enternete zakajire omuntu muja n’okuheza ebisanzi.”​—Joanna.

 Walimenyere si? Esite z’Enternete zinajira omuntu muja bulala ogola g’omuhigo gw’abazikolaga. Abazikolaga bayinji kw’amango esite y’Enternete esimirwe na bantu banene, banali bayigezako bisanzi binene, kuyanalerhera abachuruzi banarata ebintu byabo furanga zinene bwenene.

 Ochibaze: ‘K’ebisanzi binagera juba-juba buzira nyono kumenya amango indi nakolesa esite z’okuganira n’abantu oku Enternete? Nta kakolesa si bisanzi biguma mw’ebyola omu kujira ebintu byakanderhera enyungu?’

 Ebi wakajira. Ochihebere h’ebisanzi wageza oku site y’Enternete onachihangane kukenga ogola mupango.

Ochihebere h’ebisanzi walema wageza oku site z’Enternete

 “Nalichihebere omu telefone yani echintu ch’okupima ebisanzi, amango ndi nakolesa ama aplikasiyo maguma yi ntaheza bisanzi binene. Enyuma y’okuchigala nyenyine mu bisanzi biguma biguma, nagwarha olugero lwakantabere okukukolesa esite y’Enternete buzira kuheza bisanzi binene bwenene.”​—Tina.

 Akanuni k’Ebiblia: “[Okolese] bwinja loshi ebisanzi byawe.”​—Waefeso 5:16.

 Gurhe esite z’okuganira na bantu banene zinahuma oku ro lyani?

 Basomi banene banaderha okw’emisole ekenere kulyama hofi sa munane buli budufu, s’aliko banene barhayeneza ebyola bisanzi. Okukolesa bwenene esite y’enternete kuli omu binarhuma barhalyama esa ziyenere.

 “Inakolesa etelefone yani embere ndyame, nanarhegera eyi nahezeze bisanzi binene omu kusoma ama mesaje. Eyola eli ngeso mbi ndi nachihangana kumala.”​—Maria.

 Walimenyere si? Okurhahumuka nk’okubihemere kwakarhuma rhwagwarha emilago y’omu bwenge n’okuvunika omurhima bwenene. Jean Twenge, mwalimu we by’obwenge, (professeur de psychologie) aderhere ok’okubula ero kwakarhuma omuntu aheza obushagaluke. Kandi aderhere oku nk’omuntu arhali aj’ero mu kasanzi kanene akagwarhe ebindi bibazo binene by’amagala m’obwenge.” a

 Ochibaze: ‘Sa zingana gurhe nandyama buli budufu?’ ‘Inankolesa bwenene esite z’enternete omu bisanzi byani by’okuchisimisa n’okuchirheganya kuja lyama si?’

 Ebi wakajira. Amango okala lyama, orhachiyegezaga ebintu by’echielektronike omu chumba chawe. Nka bigalikene wakaleka kukolesa ebintu by’echielektronike omu sa ebiri embere z’okuja lyama. Nk’okenere echintu chakuzusa emiseke, wakakolesa echindi chintu erhali telefone changwa etablete.

Oleke kukolesa ebintu by’ekielektronike embere y’okulyama

 “Mango maguma, inandegama bwenene oku tefone changwa etablete yani, s’aliko chili chibazo ndinalwisa. Indozeze nkule n’okuba muntu wakagala kuyimangira ebintu bwinja. Inkwanene kulyama embere w’ebisanzi yingala kukola bwinja akasi omusezi.”​—Jeremy.

 Akanuni k’Ebiblia: “Orhegere embintu by’akamaro bwenene.”​—Wafilipi 1:10.

 Gurhe esite z’okuganira na bantu banene zinahuma oku kuntu indi nachiyunva?

 Mu masomo maguma, byabonekene oku hofi enusu y’abanyere banasomeraho bayerekene oku bayunva omugayo gugenderere, changwa oku banabula obulangalire. Esite z’Enternete z’okuganira na bantu banene zakaba omu mpanvu zakarhuma. Dr. Leonard Sax b aderhere ntuya: “Ok’onali wageza ebisanzi oku site z’Enternete z’okuganira na bantu banene, kuwanagenderera kuchihuzanya n’abandi n’echola chakarhuma wagwarha omulago g’omu bwenge.”

 “Buli mango emisole enazigana kuchihuzanya n’abandi, na ntyo esite z’Enternete zakakuza eyola ngeso bwenene. Wakalola mu bisanzi binene oku foto bantu baguma wahebere oku Enternete n’ebi bali bajira, n’okuhwanza kuhuzanya akalamo kawe n’akabo, changwa wakahwanza lola ebintu binja bera bawe bali bakola n’echola chanarhuma wahwanza kubona oku hali ech’obulire.”​—Phoebe.

 Walimenyere si? Chiro akaba kw’esite z’okuganira na bantu banene zakarhurhabala rhugenderere kuganira na bera berhu, s’aliko erhakarhola efasi rhunageza haguma rhwaganira masu oku masu. Dogutere Nicholas Kardaras ayandikire ntya: “Amango rhuli rhwaganira haguma n’abandi kugerera ebintu by’echielektronike birhava byasimisa nk’okurhwakabere haguma nabo. Kurhakamala loshi obulagirire abantu bagwerhe b’okubonana masu oku masu.” c

 Ochibaze: ‘Eyinamala kulola ebi bera bani bali bajira, nachiyunva mpugirwe si?’ ‘Nachiyunva nk’akalamo kani kali kagambula amango namakahuzanya n’akalamo kashushire nka kali kenja bera bani banayerekana oku site z’Enternete si?’ ‘Nanchiyunva nvunikire omurhima amango namaheba oku Enternete chintu chilebe aliko bantu bageke changwa ntaye “ochisimire?’’

 Ebi wakajira. Obe nka wapima ntya ‘oleke kukolesa esite z’Enternete z’okuganira na bantu banene’ mu siku zilebe, boso liguma changwa mwezi muguma. Oyongere ebisanzi onageza haguma na bera bawe masu oku masu changwa oku telefone. Olole akaba warhondere kuchiyunva nk’emilago yawe eli yahwa, onagwerhe busime bunene amango oli waleka kukolesa esite z’Enternete z’okuganira na bantu banene.

Ka wakageza bisanzi binene haguma na bera bawe masu oku masu?

 “Amango naliri nakolesa esite z’Enternete z’okuganira na bantu banene naliri naseza obwenge bwenene oku by’abandi baliri bajira.’’ Amango nshanda ekonte zani, nayunva nka hali omuzigo nakulire oku birhugo byani, napata n’ebisanzi by’okukola bintu binene byakanderhera enyungu.”​—Briana.

 Akanuni k’Ebiblia: “Aliko buli muguma wenyu asuzume ebijiro byage, naho agwarhe empanvu y’okuchishinga eju yage yewe yenyine, s’arhali omu kuchihuzanya n’owindi muntu.”​—Wagalatia 6:4.

a Birhengerere omu chitabu iGen.

b Birhengerere omu chitabu Why Gender Matters.

c Birhengerere omu chitabu Glow Kids.