Demokratiko nga Republika sang Congo (Kinshasa)

‘Kaangay kami sang mga uyas sa isa ka sako sang Aprikano nga mais. Diin man kami ihulog, sing isa-isa, ang ulan nagatupa sa ulihi, kag nagadamo kami.’ Amo ini ang ginhambal kapin na sa 50 ka tuig ang nakalipas sang isa ka matutom nga Saksi ni Jehova nga nag-antos sing daku sa kamot sang mga awtoridad sa nakilal-an sadto nga Belgian Congo. Sa masunod nga report, mahibaluan mo kon paano ang pagpakamaayo ni Jehova, kaangay sang nagaparepresko nga ulan, nagresulta sa tumalagsahon nga pagdamo sang mga manugbantala sang Ginharian sa bug-os nga Congo.

Ini nga pungsod, nga nakilal-an karon subong Demokratiko nga Republika sang Congo, ukon Congo (Kinshasa), nahamtang sa alibutod sang Aprika. a Nahamtang sa magtimbang nga bahin sang ekwador, ang daku nga bahin sini nga pungsod nakulapan sang madabong nga mga kagulangan. Ang malapad nga mga kagulangan kag kapatagan ginapuy-an sang madamong makawiwili nga ilahas nga mga sapat. Bangod dagaya sa kinaugali nga mga manggad, ang iban nga mga pungsod madugay na nga interesado sa sini nga pungsod kag nangin sentro ini sang mga pagsalakay kag mga inaway sibil.

 Sang 1885, ang Congo Free State ginpasad kag ang soberano kag solo nga tag-iya sini amo si Hari Leopold II sang Belgium. Apang, ang kabuhi sang mga taga-Congo indi gid hilway. Ang mga tinawo ni Leopold naggamit sing pilit nga pagpatrabaho kag sobra nga pagpamintas agod maati ang tiposo kag rubber. Ang kaingod nga mga pungsod sang Belgium sa Europa naakig gid amo nga nagpasugot sang ulihi si Leopold sa pag-ipit nila. Sang 1908, ang Congo Free State gindula, kag nangin Belgian Congo, isa ka kolonya nga sakop sang parlamento sang Belgium. Nangin independiente ang Congo sang 1960.

Ang mga taga-Congo mga relihioso. Madamo diri sing mga simbahan, mga seminaryo, kag teolohiko nga mga eskwelahan. Kinaandan na nga makasugilanon sing mga tawo nga nagabalikwat sing madamo nga teksto gikan sa Biblia. Apang, subong sa iban nga mga duog, ang pagtukod sa matuod nga Cristianismo indi mahapos. Apang ang mabudlay gid sa Congo amo nga nasal-an anay sang mga tawo ang mga Saksi ni Jehova sa isa ka relihioso nga hublag nga nakilal-an subong Kitawala.

Kagumon Kon Sin-o Gid ang mga Saksi ni Jehova

Ang “Kitawala” naghalin sa Swahili nga termino nga nagakahulugan sing “pagdominar, pagdiriher, ukon paggahom.” Kon amo, politika gid ang tulumuron sini nga hublag​​—ang mangin independiente sa Belgium. Ini nga tulumuron, pangatarungan sang iban, madasig gid nga matigayon kon magpakunokuno nga relihion. Makapasubo nga ang Kitawala nga mga grupo nagkuha, nagtuon, kag nagpalapnag sang mga publikasyon sang mga Saksi ni Jehova. Ang ila mga duog tilipunan may karatula nga “Watch Tower.” Antes pa napasad ang mga Saksi ni Jehova, ining “Watch Tower nga mga hublag” kilala na sa probinsia sang Katanga sa nabagatnan-sidlangan nga Congo. Sa sulod sang mga dekada nagdumdom ang mga tawo nga ang mga sumulunod sang Kitawala mga Saksi ni Jehova. Ang matuod, indi sila mga Saksi ni Jehova.

Ginpatiko sang Kitawala ang mga panudlo sang Biblia agod suportahan ang ila mga pagtamod sa politika, disparatis, kag imoral  nga pagkabuhi. Wala sila nagabayad sing buhis kag nagapamatok sila sa kolonyal nga mga manuggahom. Ang ila pila ka grupo nagribok sing armado batok sa mga awtoridad. Indi makapakibot nga gindumili sila sang gobierno sang Belgium.

Sang 1956 ang komisyoner sang isa ka distrito sang Belgian Congo nagsulat sing isa ka artikulo sa pamantalaan nga nagasugid sang ginhalinan sang Kitawala. Ginbinagbinag sang artikulo ang tuhoy kay Tomo Nyirenda, nga tumandok sang Nyasaland (Malawi na karon), kag nagpuyo sa Northern Rhodesia (Zambia na karon). Mahimo nga natun-an ni Nyirenda ang tuhoy sa relihion gikan sa isa nga nagpakig-upod anay sa mga Estudyante sang Biblia (nga kilala karon subong mga Saksi ni Jehova) sa Cape Town, Bagatnan nga Aprika. Ang artikulo nagsiling: “[Si Nyirenda] nagkadto sa Katanga [Congo] sang 1925, . . . nga ginaproklamar ang iya kaugalingon nga Mwana Lesa, ‘Anak sang Dios.’ Ginhingalitan niya ang kahadlok sang mga tumandok nga mahiwitan, kag nagsaad nga ang magasunod sa iya indi lamang mahilway gikan sa mga siruhano kundi sa tanan man nga mga buhis kag mga sugo sang establisado nga awtoridad, gobierno man ukon Simbahan. Ang wala magbaton sang iya kasuguan gindeklarar nga mga aswang, ginlipong sila, kag nian ginlumsan sa tion sang pilit nga ‘bawtismo.’ (Gikan sa isa ka suba, 55 ka bangkay ang nakuha.) Sa tapos ginpakamalaut sang isa ka deputado nga pangulo sang baryo, si Tomo nakapalagyo kag nagbalik sa Rhodesia. Sanglit ginpangita sia sang mga awtoridad sang Rhodesia bangod sa mga pagpatay nga ginhimo niya, gindakop sia, ginhukman, kag ginbitay.”

Suno sa mga awtoridad sang Belgium, ang mga pagsalakay sang ginatawag nga Mwana Lesa sa Katanga kutob 1923 tubtob 1925 nangin pamuno sang Kitawala sa Congo. Madamong tinuig pa ang naglipas antes gintugutan ang mga Saksi ni Jehova sa pagsulod sa pungsod kag sa pagpuyo didto.

Agod mahangpan kon ngaa may kagumon kon sin-o gid ang mga Saksi ni Jehova, importante nga talupangdon nga ang  independiente nga mga simbahan lapnag sa Aprika. Ginabanabana sang iban nga may yara linibo sang amo sini nga mga organisasyon. Si John S. Mbiti, isa ka espesyalista sa mga relihion sa Aprika, nagsulat: “Ang [isa ka] daku nga problema sang Cristianismo sa Aprika amo ang madamo nga dibisyon, denominasyon, grupo kag sekta sang Simbahan. Madamo sini ang naghalin sa mga pungsod sa luwas. Madamo pa ang ginsugdan mismo sang Aprikano nga mga Cristiano, ayhan bangod indi nila luyag nga gamhan tubtob san-o sang dumuluong nga mga misyonero, ayhan bangod personal sila nga nagahandum sing gahom, ayhan bangod luyag nila nga ipabanaag sang Cristianismo ang kultura kag mga problema sang Aprika, kag bangod sang madamo iban pa nga mga rason.”

Amo kon ngaa may yara madamong independiente nga mga simbahan, ang kalabanan sini naghulam sing mga panudlo ukon nagsipak sa establisado nga relihion. Isa sini amo ang Kitawala nga hublag. Apang, ang presensia sang Kitawala naghatag sa Cristiandad sing pinasahi nga kahigayunan agod dumilian ang mga Saksi ni Jehova sa Congo. Bisan pa nahibaluan gid sang mga lider sang simbahan ang kinatuhayan sang Kitawala sa mga Saksi, hungod nila nga ginpasanyog ang sayop nga pagtamod nga ang Kitawala kag ang mga Saksi ni Jehova isa lamang.

Yara gid sa poder ang mga simbahan agod magpalapnag sini nga kabutigan. Sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo, ang mga relihion sang Cristiandad, ilabi na ang Iglesia Katolika, may yara gamhanan kag maimpluwensia nga poder sa Belgian Congo. Sa pihak nga bahin, ang mga Saksi ni Jehova wala didto ginakilala sing opisyal, kag amo sini ang luyag nga matabo sang mga klero sang Cristiandad. Ginbantayan nila sing maayo ang ila mga nakumbertir kag indi nila luyag nga maagaw sila sang mga Saksi ni Jehova.

Ang mga pagribok, pagrebelde, kag pag-inaway sang mga tribo sa tunga sang tumandok nga mga tawo ginbasol sa Kitawala, nga masami gintawag nga Watch Tower nga hublag. Ang ngalan  nga Watch Tower gintamay sang publiko nga mga opisyales kag mga awtoridad. Ginbangdan ini sang daku nga mga kabudlayan para sa mga luyag mag-alagad kay Jehova sa Congo.

Sa sulod sang mga dekada nga nagdul-ong sa independensia sang pungsod, ang mga Saksi ni Jehova sa iban nga mga pungsod sulitsulit nga nagpadala sing sulat sa mga awtoridad sa Congo, nga nagapaathag nga ang Watch Tower Bible and Tract Society wala sing labot sa Watch Tower nga hublag. Apang, sa sulod sang madamo nga tinuig, padayon nga ginbuylog sang mga opisyales ang mga aktibidades sining tumandok nga relihioso nga hublag sa hilikuton sang katawhan ni Jehova. Ang sulitsulit nga mga panikasog sa pagpadala sing mga Saksi ni Jehova sa Congo wala gid magmadinalag-on.

Bangod ang mga Saksi wala gintugutan sa pagsulod sa pungsod, diutay lang ang nahibaluan tuhoy sa matuod nga mga Saksi sa sulod mismo sang pungsod. Apang, ang makawiwili nga pagpasiplat sa kon ano ang natabo sadtong mabudlay anay nga mga tinuig makita sa mga report tuhoy sa Congo gikan sa kaingod nga mga sanga talatapan. Usisaon naton karon ang pila ka kinutlo gikan sa sining lista-adlawan sang Congo sa sulod sang 30 ka tuig, nga sa sini gindugang namon ang pila ka komento.

Lista-Adlawan Sang Congo​​—Mga Kinutlo Gikan sa Report Tuhoy sa Pungsod 1930-60

1930: Nabaton paagi sa koreo ang pagpangabay sing mga literatura halin sa . . . Belgian Congo.

1932: Nagalaum kami nga mangin posible sa ulihi nga magbantala sa Belgian Congo kag sa iban nga mga bahin sang Sentral Aprika nga wala pa mabantalaan.

Kutob sang Mayo 1932 ang sanga talatapan sang mga Saksi ni Jehova sa Bagatnan nga Aprika sulitsulit nga nangayo sing permiso sa mga awtoridad sang Belgium nga tugutan nga makasulod sa Congo ang bug-os tion nga mga ministro. Ini nga mga pangabay ginpangindian. Apang, bangod sang pagsaylosaylo sang mga  tawo sa ulot sang Congo kag Northern Rhodesia, ang pila ka taga-Rhodesia nga mga kauturan nakasulod sa Congo, sa masami sa malip-ot lamang nga tion.

1945: Kinahanglan nga magpakaisog ang isa ka tawo agod magtiglawas sa Dios kag sa iya Teokratiko nga ginharian sa [Belgian Congo]. Indi lamang nga gindumilian sing bug-os ang hilikuton kag literatura, kundi ang mga taga-Congo nga Aprikano nga nagapahayag nga nagapakig-upod sa amon mahimo nga ipatapok sa isa ka lugar diin daw mga bilanggo sila sa sulod sang pila ka tuig. Ang mga sulat sa amon halin sa Congo talagsa lang makalab-ot diri [Northern Rhodesia], kag ang sulat nga ginbalik, mahimo nga wala gindul-ong; apang . . . ginhimo ang tanan nga posible nga himuon agod buligan ang amon mga masigkamanugpangabudlay sang Ginharian sa sining madamo-sing-pari nga pungsod.

1948: May duha ka manugbantala sang Ginharian nga nagapuyo karon sa sina nga teritoryo, kag nagapadala sila sing pila ka report sa opisina sa Brussels. Nagalaum kami nga ining malapad nga teritoryo pagabuksan sa pila ka adlaw agod ang ebanghelyo sang Ginharian mabantala didto.

1949: Sa sulod sang mga tinuig, ang pagpanaksi nga ginhimo sa sining kontrolado sang Katoliko nga teritoryo may daku gid nga mga kabudlayan. Sang nagligad ginapakaon pa gani kon kaisa sang mga pari ang isa ka tawo sing isa ka pighol sang asin nga wala sing tubig subong silot bangod isa sia sa mga saksi ni Jehova, apang karon ang ila mga pamaagi halos kaanggid sa Inkisisyon sang mga Katsila; luyag nila nga ipahimo sa gobierno ang ila malaut kag mapiguson nga buhat. Sa sulod sang mga tinuig ang Aprikano nga mga manugbantala ginbilanggo nga may pamatbat nga wala sing espesipiko nga kalawigon bangod sang ila pagpanaksi, kag ang malain pa gindala sila sa isa ka espesyal nga kampo konsentrasyon sa Kasaji, nga mga [500] kilometros halin sa Elisabethville [Lubumbashi na karon]. Nagtrabaho sila sa magamay  nga pinuna sang duta, kag gintapok upod ukon indi upod sa ila mga pamilya. . . . Mahimo ini maglawig sing tubtob sa napulo ka tuig pa gani. Sa masami ang paghinguyang sing madamong tinuig sa sining nabaw-ing nga duog ginbatas nga halos wala sing paglaum nga mahilway ukon makabaton sing katarungan, luwas kon ikompromiso nila ang ila integridad.

Bangod sini, napilitan ang mga kauturan nga magpanghikot sing tago; ang mga miting ginhiwat sing sekreto, kag ang mga duog tilipunan ginsaylosaylo agod indi madakpan. Ang kalabanan nga pagpanaksi ginhimo paagi sa pagduaw sa nakilal-an na nga mainabyanon nga mga tawo kag sa mga abyan nila, apang walay sapayan sini nga mga paghalong madamo ang nakaeksperiensia sing mga kabudlayan. Ang saksi gindakop kag gindala gilayon sa kampo sa Kasaji.

Sini man nga tion, si Llewelyn Phillips, gikan sa sanga talatapan sa Northern Rhodesia, naglakbay pakadto sa Belgian Congo agod magpasilabot para sa ginhingabot nga mga Saksi didto. Ang gobernador-heneral kag ang iban pa nga mga opisyales sang gobierno nagpamati samtang ginpaathag niya ang hilikuton nga pagbantala sang Ginharian kag ang kinatuhayan sa ulot sang mga pagtuluuhan sang Saksi kag sang iya sang Kitawala. Sa isa ka tion ang gobernador-heneral masinulub-on nga namangkot: “Kon buligan ko ikaw, ano ang matabo sa akon?” Nahibaluan gid niya nga ang Iglesia Romana Katolika may daku nga impluwensia sa pungsod.

1950: Ang nagligad nga tuig amo ang pinakamabudlay kag, para sa mga kauturan sa Congo Belge, nagkahulugan ini sing daku pa nga kabudlayan. Sang maaga nga bahin sang tuig sang pag-alagad indi tanan nga libro kag sulat sa teritoryo nabaton kag halos nauntat ang komunikasyon sa mga kongregasyon. Masunod, sang ika-12 sang Enero, gindumilian sang gobernador-heneral ang Sosiedad kag ginpatuman niya ang pamatbat nga duha ka bulan nga pagkabilanggo kag  multa nga 2,000 ka franc sa tanan nga nagtipon, nagsuportar sa bisan ano nga paagi, ukon sa mga katapo sang Sosiedad. Ini nga desisyon ginkalipay sang Katoliko nga mga manug-imprinta. Nagsunod ang mga pagpangdakop. Ang mga listahan nga nakuha sang nagligad nga tuig sa isa ka alagad anay [sang kongregasyon] sa Elisabethville gingamit agod pangitaon ang ginatos nga nagapakig-upod sa Sosiedad kag gindakop sila upod sa ila mga asawa. Sang matapos nila ang mga pamatbat sa ila ang taga-Northern Rhodesia nga mga Aprikano ginpahalin sa pungsod, apang ang tumandok nga mga kauturan sa Congo, sa madamo nga kaso, ginpadala sa Kasaji, isa ka kampo konsentrasyon nga [mga 500] kilometros halin sa Elisabethville, diin may pila ka kauturan nga nabilanggo pa gihapon. Ang pila sa gintapok nga mga kauturan ginhatagan sing diutay kaayo nga pagkaon kag ginpilit nga lakton ang nabilin nga 30 kilometros halin sa Sakania pakadto sa dulunan sang Northern Rhodesia.

Ang mga sekreta gindugangan sining karon lang, kag ang presensia sang isa ka Biblia bastante na agod suspetsahan ang isa ka tawo subong isa sa mga saksi ni Jehova.

Bag-o lang nabaton ang balita nga ang duha ka taga-Europa nga mga utod nga babayi halin sa distrito sang Elisabethville ginpamatbatan nga mabilanggo sing 45 ka adlaw, nga ginpaisol sa sulod sang tatlo ka tuig sa kondisyon nga maggawi sila sing maayo (nga nagakahulugan, siempre pa, sang indi pagpanghikot para sa Ginuo), bangod sang pagpanag-iya sing Ang Lalantawan kag sang pagpanaksi. Adlaw-adlaw sila nga nagpaabot nga pahalinon sa pungsod.

1951: Madamo nga mga artikulo ang ginbalhag sa mga pamantalaan kag sa mga magasin sa Belgium nga nagasumbong sa mga saksi ni Jehova kag sa Watch Tower Society subong konektado sa isa ka tumandok nga panatiko nga hublag sa Belgian Congo nga gintawag nga “Kitawala.” Ang layi sa Belgium nagapatuman nga kon may magbalos sa artikulo  nga ginbalhag sang isa ka pamantalaan ukon magasin, dapat ibalhag sang pamantalaan ukon magasin ang balos. Ginhimuslan namon ini nga kinamatarong agod pangapinan ang hilikuton sang Ginharian batok sa sining mapasipalahon nga mga artikulo, kag ang amon balos ginbalhag.

Sugod sang Enero [12], 1949, ang hilikuton sang Watch Tower Society gindumilian sa Belgian Congo kag ang matuod nga mga saksi ni Jehova nag-antos bangod sining binutig nga mga report. Ang nasulat nga mga protesta ginpadala sa ministro sang mga kolonya kag ginsumiter ang nagakaigo nga prueba nga ang mga saksi ni Jehova kag ang Watch Tower Society indi konektado sa subersibo nga “Kitawala,” apang ini nga mga protesta wala ginsabat.

 Agod mauntat sing bug-os ang ‘pagbantala sang Pulong’ sa Belgian Congo, gingamit sa sini nga pungsod subong hinganiban ang sayop nga pagrepresentar, paghingabot, multa, pagkastigo, pagbilanggo kag pagtapok sa iban nga pungsod.

1952: Kon tuhoy sa mga Saksi ni Jehova, daw subong nga ginkudalan ang palibot sang mga dulunan sang Belgian Congo. Ang pagdumili sa hilikuton nga pagpanaksi sa sining kontrolado sang Romano Katoliko nga pungsod nagpadayon nga wala sing untat.

Ang panalagsa nga report gikan sa pungsod nagasugid tuhoy sa pagtapok, pagbilanggo, pagkastigo kag iban pa nga kapiutan nga gin-antos sang Aprikano nga mga manugbantala. Sa madamo nga bahin daw nagbaskog ang kalainan nga ginhimo batok sa mga saksi. Ang mga tumandok sang pungsod gintapok agod magtrabaho sa mga kampo kon madakpan nga nagapanaksi ukon nagapanag-iya man lang sing mga literatura sang Watchtower. Bisan ang pagpanag-iya sing Biblia ginkabig subong tanda nga ang nagapanag-iya isa sa mga saksi ni Jehova.

Ang puluy-an sang mga kauturan padayon nga ginbantayan kag masunson nga gin-usisa. Ang isa ka utod nagreport tuhoy sini: “[Ang mga pulis sang Belgian Congo] pirme nagabantay sa amon, kag mga saksi ni Jehova lang ang ila ginapangita. Mas mabudlay ini karon sangsa nagligad.”

Isa ka talagsahon nga report gikan sa 30 ka manugbantala para sa Agosto ang nakalab-ot sa sining opisina kag nasulat sa nota sa ubos ang 1 Tesalonica 5:​25, NW: “Mga kauturan, padayon ninyo kami nga ipangamuyo.”

Subong sang nasambit namon kaina, ang Aprikano nga mga Saksi gikan sa Northern Rhodesia nagkadto sa Congo. Apang, sang nadakpan sila, ginbilanggo sila kag sang ulihi ginpahalin sa pungsod. Walay sapayan nga ang kalabanan may malip-ot nga mga pamatbat, ang iban nga mga kauturan ginpatrabaho sa mga  kampo sa sulod sang pila ka tuig. Ang isa ka utod nga lalaki naghinguyang sing halos lima ka tuig sa nagkalainlain nga mga bilangguan sa Congo. Pirme sia ginkastigo sang mga nagdakop sa iya. Ginsilingan man nila sia nga indi sia pagbuy-an kon indi sia mag-untat sa pagpanaksi.

Amo nga ang matutom nga utod nga lalaki nagsiling sang 1952: ‘Kaangay kami sang mga uyas sa isa ka sako sang Aprikano nga mais. Diin man kami ihulog, sing isa-isa, ang ulan nagatupa sa ulihi, kag nagadamo kami.’ Ang sanga talatapan sang mga Saksi ni Jehova sa Northern Rhodesia nagsulat tuhoy sini: “Ang ‘sako sang Aprikano nga mais’ pat-od nga ginalapta sa Congo walay sapayan, ukon bangod sang, paghingabot sa mga kauturan. Isa ka bes ang sanga talatapan sa Lusaka nakabaton sing mga report tuhoy sa pila ka gatos ka tawo nga nagapakig-upod sa mga saksi sa Kolwezi. Apang, ang balita karon amo nga ang pila sa ila ginsaylo sa iban nga mga bahin sang Congo.” Ining paglapta sa mga kauturan nagresulta sa pagsangkad sang hilikuton nga paghimo sing disipulo.

Samtang ang mga kauturan padayon nga nagapangabudlay sing lakas sa hilikuton nga pagbantala sa nabagatnan-sidlangan nga bahin sang pungsod, ang kamatuoran nakalab-ot sa una nga tion sa Léopoldville (Kinshasa na karon). Ang mga kauturan sa Brazzaville madasig nga nag-uswag sa espirituwal kag makugi nga nagpaambit sang kamatuoran sa iban. Ang iban nagtabok sa Suba Congo sakay sa lantsa agod magbantala sa Léopoldville. Sang 1952, si Victor Kubakani kag ang iya asawa amo ang una nga mga Saksi nga ginbawtismuhan sa Kinshasa. Wala madugay isa ka kongregasyon ang natukod.

1953: May mga report kami nga nagapakita nga mga 250 ka kauturan ang nagapakigbahin sa hilikuton nga pagbantala sa nagkalainlain nga mga bahin sang pungsod, apang mahimo nga madamo pa. Ang pagpanaksi limitado lamang sa [mga pagduaw liwat] kag sa mga pagtuon sing Biblia sa puluy-an kag ginhimo ini sang mga kauturan nga halos wala sing ginagamit nga mga literatura, kay wala gid makahibalo  ang mga kauturan kon san-o usisaon ang ila mga puluy-an. Ang isa ka utod nga lalaki ginsumbong sang isa sang iya ginatawag nga “mga abyan” nga nagapanag-iya sing duha ka pulyeto, kag ginpamatbatan sia nga mabilanggo sing duha ka bulan sa Sentral nga bilangguan sa Elisabethville.

1954: Ang bug-os nga pagdumili batok sa Sosiedad kag sa hilikuton sang mga saksi ni Jehova nagapadayon sa Belgian Congo . . . Sa bilangguan ang matutom nga mga saksi nagbantala sa iban nga mga bilanggo, kag nagsulat sila sing mga nota sa diutay nga panid sang papel kag lapis agod madala nila kag mausisa sing labi pa sa ila mga kopya sang Biblia nga ginaaman sang bilangguan. Pat-od gid nga bangod sini nga hilikuton nga sa pila ka bilangguan ang mga saksi ni Jehova ginbulag sa iban nga mga bilanggo.

Ang mga hilikuton sang mga Saksi ni Jehova kag sang mga Kitawala lunsay gindumilian. Ginkompiskar sang mga opisyales ang mga literatura sa Biblia nga ginpadala sa pungsod. Ang mga literatura nga wala makompiskar sang mga opisyales ginlambatan kon kaisa kag gingamit sang mga Kitawala sa pagpasanyog sang ila mga intereses. Ang mga Saksi ni Jehova kag ang mga Kitawala lunsay gindakop, ginkastigo, kag gindala sa mga kampo konsentrasyon. Apang, si Jesus nagsiling: “Sa ila mga bunga makilala ninyo sila.” (Mat. 7:16) Nakita sang kolonyal nga mga awtoridad ang maayo nga paggawi sang mga kauturan kag nahantop ang kinatuhayan sa tunga nila kag sang Kitawala.

1955: Ang hilikuton padayon nga gindumilian sa sining pungsod nga halos wala sing paglaum nga kuhaon ini sa malapit nga palaabuton, apang wala ini magpaluya sa kakugi sadtong mga nagahigugma kag nagaalagad kay Jehova. Ang madamong pagbilanggo kag pagtapok sa mga kauturan sang nagligad nga tuig wala magpaluya sa ila.

Sa idalom sang nagaluntad nga mga kahimtangan ang pagpamalaybalay indi posible, gani ginhimo ang [mga pagduaw liwat] kag ang mga pagtuon sing Biblia sa puluy-an.  Ang isa ka kongregasyon nagsulat nga ang mga manugbantala luyag man makigbahin sa dayag nga pagbantala sing maayong balita, bisan pa nga “wala kami makahibalo kon tugutan kami ni Jehova nga magbantala sing maayong balita sa mga pamalay sa sining pungsod antes ang inaway sang Armagedon.”

1957: Walay duhaduha nga sang nagligad nga tuig ang hilikuton nakaganyat sing mas daku nga igtalupangod sangsa una, ilabi na gikan sa pagtamod sang mga opisyales sang gobierno kag sang press. Sadtong Nobiembre, si Utod [Milton G.] Henschel direkta nga nakigsugilanon sa gobierno sang Belgian Congo sa Leopoldville kag sadto nga tion ginpresentar niya ang pangabay nga kuhaon ang pagdumili batok sa Sosiedad kag sa mga saksi ni Jehova. Ining una nga pagduaw ginsundan sang isa pa ka pagduaw sa Leopoldville kag nian paagi sa mga tiglawas sa New York kag Brussels. Sang ulihi ang isa ka eksperiensiado nga tawo tuhoy sa mga hilikuton sa Aprika halin sa Belgium nagduaw sa sanga talatapan sa Northern Rhodesia, kag ginhatag ang kahigayunan nga mapaathag sa iya sing detalyado ang tuhoy sa amon hilikuton kag sa amon mensahe.

Sini man nga tion, ang pagdumili nagapadayon, kag ang mga kauturan sa Belgian Congo dapat magpangabudlay sa idalom sang daku nga kabudlayan. Duha ka gatos kag napulog-anom ang nagtambong sa pagsaulog sang Memoryal, walay sapayan nga nagtipon sila sa magagmay nga mga grupo.

1958: Sang nagligad nga tuig, walay sapayan sang padayon nga pagdumili sa pagbantala sing maayong balita kag sang pagbilanggo sa mga kauturan, ang mensahe sang Ginharian ginbantala sing mainuswagon.

1959: Sa una nga tion natigayon sang mga kauturan ang berbal nga permiso gikan sa lokal nga mga awtoridad sang gobierno sa paghiwat sang mga miting sang kongregasyon, kag natigayon ini walay sapayan nga ang legal nga pagdumili  batok sa hilikuton wala pa ginkuha. Tubtob sadto nga tion indi posible ang paghiwat sang mga miting sang kongregasyon, kag ang ginahiwat lamang amo ang mga miting sa magagmay nga mga grupo para sa pagtuon sing Biblia sa mga puluy-an. Gani gilayon nga nangin masako ang mga kauturan kag ang ila nahaunang organisado nga mga miting sang kongregasyon nga ginhimos amo ang pagsaulog sang Memoryal, kag 1,019 ang kabug-usan nga nagtambong sa lima [ka kongregasyon] sa Leopoldville. Nagdayaw ang mga tumalan-aw, indi lamang bangod nahiwat ang mga miting, kundi nasaksihan nila ang malipayon nga espiritu sang Cristianong pag-inupdanay sang mga kauturan. Sadto mismo nga tion nakita nila ang katawhan nga tuhay sa iban nga mga relihion bangod ‘nagapakita sila sing gugma sa tunga nila.’

Walay sapayan nga indi pa posible nga magpadala sing mga misyonero sa Congo, ang isa ka dekrito sang pagkamatinuguton ginpirmahan sang Hunyo 10, 1958, nga nagatugot sa mga Saksi ni Jehova didto nga “magtipon sa sirado nga mga duog tilipunan.” Nalipay ang mga kauturan nga makatipon sila sing hilway. Kon kaisa ang mga ahente sang seguridad nagtambong sa sining mga miting kag gindayaw nila ang mga kauturan bangod sang ila maayo nga paggawi kag kahim-ong.

May iban pa nga positibo nga mga pagbag-o. Tubtob 1956 ang tanan nga eskwelahan gingastuhan sang relihioso nga mga organisasyon. Nian, ang bag-ong mahinangpanon nga kolonyal nga ministro nagtukod sing mga eskwelahan sang gobierno kag ginpalig-on ang mas mahinangpanon nga panimuot sa minoridad nga mga grupo. Amat-amat nga nadula ang pagkagumon kon sin-o ang mga Kitawala kag kon sin-o ang mga Saksi ni Jehova kay nakita sang mga opisyales ang kinatuhayan sa ulot sang duha ka grupo. Daw subong nga ang makarepresko nga dabudabo nagtupa sa nagalinapta nga mga binhi. Bisan diin, ang mga tawo nagadampig sa mga Saksi ni Jehova.

Sadto nga tion, gindakop sang isa ka pangulo ang pila ka Saksi kag ginpaatubang sila sa administrador sang rehiyon agod hukman.  Namangkot ang administrador kon ano ang ila sala. Wala sing masabat ang pangulo. Gin-akigan sang administrador ang pangulo kag ginbuy-an ang mga kauturan, kag nagmando sia nga hatagan sila sing transportasyon pauli sa ila mga puluy-an.

1960: Ang hilikuton sa Belgian Congo nag-uswag sing dalayawon sa nagligad nga tuig. Walay sapayan sang mga kabudlayan sa sini nga pungsod kag sang kamatuoran nga ang hilikuton ginadumilian gihapon sang kasuguan, posible na para sa mga kauturan nga maghiwat sing regular nga mga miting sa mga Kingdom Hall.

May isa ka tumalagsahon nga natabo sang panahon sang Memoryal sa siudad sang Leopoldville, ang kapital. Ang anom [ka kongregasyon] sa sini nga siudad naghimo sing kahimusan nga magtipon para sa isa ka pamulongpulong publiko sang Domingo kag nalipay sila nga makita ang nagtambong nga 1,417. Ang isa sa [mga manugtatap] nagsulat sadto: “Nalipay gid kami, bangod amo yadto ang una nga tion nga gintilawan namon ini; ang mga anghel ni Jehova nagkampo sa palibot namon.”

Ginhatag sining 30-ka-tuig nga lista-adlawan ang laragway sang hilikuton sa Congo, suno sa report sang kaingod nga mga sanga. Tan-awon naton karon kon ano pa ang natabo.

Nagahinampot ang Independensia Sang Pungsod

Sang talipuspusan sang katuigan 1950, ang hilikuton nga pagbantala sang Ginharian sa Congo, nga gindumalahan sang sanga sa Northern Rhodesia, opisyal nga gintugutan bisan nga wala pa ginakilala sing legal. Sini man nga tion, nag-utwas ang bag-o nga mga problema kag mga walay kapat-uran. Nag-init ang nasyonalismo kag amo man ang pagpamatok sa kolonyal nga paggahom. Sang Enero 1959, ang mga manuggamo nagpang-ati kag nagsunog sing mga balaligyaan sa Léopoldville. Gin-ati man nila ang mga simbahan, kag ginhaboy ang mga idolo sa dalan. Nagdul-ong ini sa isa ka komperensia sa ulot sang mga opisyales sang  Belgium kag sang mga tiglawas sang lokal nga mga partido sa politika. Gintalana nila ang petsa para sa independensia sang pungsod: Hunyo 30, 1960. Siempre pa, ang mga Saksi ni Jehova wala makigbahin sa mga gamo.

Sa bug-os nga pungsod, ang lokal nga mga partido sa politika nagsugod sa pagtuhaw. Ang ila mga miembro masami nga nahiusa bangod sang mga relasyon sa tribo sa baylo sang kombiksion sa politika. Gin-ipit nila ang mga kauturan sa pagbakal sing mga kard sang partido sa politika. Si Pierre Mafwa, nga ginbawtismuhan isa ka tuig antes, nagsiling: “Sabado sadto sang Hunyo 1960. Manugpauli ako halin sa trabaho sang udto. Sa pag-agi ko sa daan nga erport sa Léopoldville, ginpalapitan ako sang isa ka lalaki nga may ginauyatan nga espada. ‘Diin ang imo kard sa politika?’ pamangkot niya. Wala ako magsabat. Hinali niya ako nga ginlabo sa guya sang iya espada, amo nga nakibyasan ang akon ilong. Padayon niya ako nga ginlabo sang iya espada. Madalagan kuntani ako apang natumba ako. Nangamuyo ako kay Jehova, nga nagapangabay sa iya nga dumdumon niya ako sa pagkabanhaw agod makita ko liwat ang akon asawa kag anom ka kabataan. Pagkatapos sining malip-ot nga pangamuyo, nakabati ako sang mga lupok sang riple. Gintiro sa tuhod sang mga soldado ang lalaki amo nga natumba sia. Gindala ako sa ospital sang isa ka pulis, diin ginbulong ako. Ang mga teksto sa Biblia nagpalig-on gid sa akon.”

Nag-abot ang Una nga mga Misyonero kag Ginbuksan ang Sanga Talatapan

Subong sang nakita naton, ang sulitsulit nga mga panikasog sa pagpadala sing mga tiglawas sang mga Saksi ni Jehova sa Congo indi madinalag-on. Apang, nagbag-o ang kahimtangan sa politika, amo nga nabuksan ang dalan para sa pag-abot ni Ernest Heuse, Jr.

Si Utod Heuse mataas kag mabukod nga taga-Belgium nga may maitom kag kulong nga buhok. Bisan pa maisog, nahibaluan niya nga ang kabuhi sa Congo indi mangin mahapos para sa iya; sa iya asawa, nga si Hélène; ukon sa iya 11-anyos nga anak nga  babayi, nga si Danielle. Ang eksperiensia ni Ernest nagakaigo nga nagkalipikar sa iya para sa kon ano ang matabo sa palaabuton. Nag-alagad sia sa Bethel sa Brussels sang 1947. Paglipas sang isa ka tuig nangasawa sia kag nagpayunir upod sa iya asawa. Pagkatapos sadto, si Ernest gintangdo sa pagpakighambal sa mga abogado kag mga opisyales upod ang ginhanda sing pinasahi nga brosyur nga nagabinagbinag sang mga kinatuhayan sang mga Kitawala kag sang mga Saksi ni Jehova. Sang ulihi, nag-alagad sia subong manugtatap sang sirkito.

Pila ka beses nga nagtilaw si Ernest sa pagkuha sing papeles agod makasulod sa Congo, kag personal pa gani sia nga nagpangabay sa hari sang Belgium. Wala sia gintugutan. Sa baylo, ang ngalan ni Ernest ginlakip sa listahan sang mga ginkabig nga “indi kalahamut-an” nga magsulod sa Congo.

Wala magpangampo si Ernest. Naglakbay sia sa Aprika kag nagtilaw sa pagsulod sa Congo gikan sa kaingod nga mga pungsod. Ang tanan nga paninguha nalugaw-an. Sang ulihi, nakakuha sia sing visa agod makalakbay sa Brazzaville, ang kapital sang Republika sang Congo. Nian nagsakay sia sa lantsa patabok sa suba padulong sa Léopoldville. Ang iya pag-abot nagresulta sa mainit nga pagbaisay sa tunga sang mga opisyales nga nagatrabaho sadto nga tion. Ang iban nagsiling nga indi sia dapat hatagan sing visa, kay ang iya ngalan yara sa ila listahan sang mga  indi kalahamut-an. Sang ulihi, ang isa sa mga opisyales, si Cyrille Adoula, nga nangin primer ministro sang ulihi, nagsiling nga nakahibalo sia sa mga paninguha ni Ernest agod makasulod sa Congo. Nangatarungan sia nga kon si Heuse wala maluyagan sang nauna nga mga kolonyalista, mahimo nga isa sia ka abyan sang Congo. Si Ernest ginhatagan sing temporaryo nga visa kag sang ulihi sing visa sa pagpuyo. Busa, sang Mayo 1961, ang mga Saksi ni Jehova may tiglawas na sa Congo sa pagtatap sa hilikuton nga paghimo sing disipulo.

Si Ernest naghimo sing kahimusan agod makasaylo si Hélène kag si Danielle sa Congo, kag sang Septiembre, si Danielle nag-eskwela sa Léopoldville. Ang unang sanga talatapan gintukod sa kapital sang Hunyo 8, 1962. Ang opisina kag puluy-an yara sa ikatlo nga panalgan sang apartment sa Avenue van Eetvelde (Avenue du Marché na karon). Bangod magamay lang ang lugar,  ang mga literatura gintago sa isa ka bodega. Bisan pa indi ini praktikal, amo ini ang pinakamaayo nga solusyon bangod may daku nga kakulang sa lugar.

Si Utod Heuse gilayon nga nagtrabaho. Naghulam sia sing projector kag sing sine gikan sa sanga talatapan sa Brazzaville. Nian ginpasalida niya ang sine nga natig-uluhan The Happiness of the New World Society sa mga kongregasyon sa Léopoldville kag sa pila ka opisyales sang gobierno. Naghatag gid ini sing daku nga kasanagan sa mga kauturan kag sa mga interesado kay nakita nila nga nagaluntad ang internasyonal nga paghiliutod sa mga Saksi kag ang tanan nagapuyo sing mahidaiton kag malipayon. Nakibot sila nga makita ang isa ka itom nga utod nga lalaki nga nagabawtismo sa mga taga-Europa. Naluyagan gid sang meyor sang Léopoldville ang sine amo nga nagsiling sia: “Ining hilikuton [sang mga Saksi ni Jehova] dapat gid suportahan.” Ang unang apat ka pagpasalida gintambungan sang 1,294.

Nalipay gid ang mga kauturan nga may nagbulig na sa ila, pagkatapos sang madamo nga tinuig nga paghulat. Sang una, indi nila personal nga kilala ang mga kauturan sa Europa. Nagpalibog pa gani ang iban kon bala nagaluntad gid sila, kay ang taga-Belgium nga mga awtoridad nagsiling nga wala sing mga Saksi ni Jehova sa Belgium. Nalipay ang mga kauturan nga makita si Utod Heuse sa tunga nila.

Pag-aplikar sa Kamatuoran​​—Isa ka Hangkat

Madamo gid sing dapat himuon agod buligan ang mga kauturan sa pag-aplikar sang kamatuoran sa ila kabuhi. Halimbawa, nagainaway gihapon ang mga tribo, kag ang pila ka manugtatap sang kongregasyon wala nagapakigsugilanon sa iban nga mga manugtatap. Kon may madisfellowship sa isa ka kongregasyon nga kontrolado sang isa ka tribo, mahimo sia batunon sang mga gulang sa iban nga kongregasyon nga ginatapuan sang kalabanan nga mga kauturan nga katribo niya. Ang mga desisyon nga ginhimo sa isa ka kongregasyon wala ginasunod sa iban nga kongregasyon. Ang  adlaw-adlaw nga kabuhi kontrolado sang mga kustombre sang tribo, kag ang mga kongregasyon naimpluwensiahan sang panghunahuna sang tribo.

Ang mga kustombre sang tribo nangin kabangdanan sang iban pa nga mga problema. Sa iban nga mga tribo, ang relasyon sang mag-asawa napasad sa pagkamainunungon sa tribo. Kinaandan na nga ang mga mag-asawa wala sing suod nga relasyon. Ang pag-asawahay masami ginatamod subong isa ka kahimusan sang tribo. Kon indi ugyon ang mga katapo sang tribo sa isa ka pag-asawahay, mahimo nila piliton ang bana nga bayaan ang iya asawa kag mangasawa sing lain​​—ang isa nga naluyagan nila.

Kon ang bana mapatay, mahimo nga malain gid ang mga resulta. Masami nga ginakuha sang pamilya sang bana ang tanan nga pagkabutang sa balay, amo nga ang asawa kag mga kabataan nagakawad-an. Sa iban nga mga tribo, ang bana ginabasol kon mapatay ang iya asawa, kag ginamultahan sia sang pamilya sang asawa.

May iban pa nga mga problema. Tubtob karon, madamo nga mga tawo sa Congo ang nagapati nga wala sing isa nga nagakapatay sa kinaugali nga mga kabangdanan. Gani, sa tion sang lubong, ginahimo ang mga seremonya agod mahibaluan kon sin-o ang may salabton sa pagkapatay. Ginakalbo ang may salabton, kag madamong iban pa nga mga kustombre ang ginahimo. Sa iban nga mga tribo, kon ang bana mapatay, ang asawa ginaputli kuno sang isa ka lalaki nga katapo sang ila tribo paagi sa paghulid sa iya. Sa mga lubong, ang mga komento masunson nga ginapatuhoy sa napatay, nga nagapakita sang pagpati nga ang kalag ukon espiritu nagalampuwas kon ang lawas mapatay. Bangod sining tanan nga natukod na sing malig-on nga mga kustombre, madahumdahom gid ang mga problema nga ginaatubang sang mga luyag sa paghimo sing putli nga pagsimba. Wala gintalikdan sing bug-os sang iban nga nagapangangkon nga matuod nga mga Cristiano ining mga kustombre kag nagtinguha pa gani nga pasudlon ini sa Cristianong kongregasyon.

 Kinahanglan ang maisugon kag bunayag nga mga manugtatap agod matadlong ini. Ang mga nagahigugma kay Jehova handa sa pagtuon gikan sa ila kag sa paghimo sing kinahanglanon nga mga pagbag-o. Indi mahapos lumpagon ang mabakod nga mga ideya sang mga tawo nga nagapati sing sayop nga nahibaluan na nila ang kamatuoran. Apang, ang pinakadaku nga problema amo ang pagkagumon sang mga tawo kon sin-o ang mga Saksi ni Jehova kag kon sin-o ang mga Kitawala.

Sang naglapnag ang balita sa bug-os nga pungsod nga ginbuksan ang isa ka sanga talatapan, madamo nga grupo sang mga kauturan ang nagsulat nga nagapangabay nga kilalahon subong mga kongregasyon. Amo man ang ginhimo sang Kitawala nga mga grupo. Ang isa ka report nagsiling: “Ang pila ka tawo nag-abot halin sa kalayuon nga 2,300 kilometros nga may dala nga malaba nga listahan sang mga ngalan sadtong maluyag nga makilala subong mga Saksi ni Jehova. Ining listahan nasulat kon kaisa sa isa ka papel nga 70 sentimetros kalapad kag 90 sentimetros kalaba kag kon kaisa naglakip sa ngalan sang tanan nga nagapuyo sa duha ukon tatlo ka baryo.”

Antes kilalahon ang mga indibiduwal ukon mga grupo subong mga Saksi ni Jehova, kinahanglan nga mahibaluan kon sin-o ang matuod nga mga Cristiano kag kon sin-o ang mga Kitawala. Nagpadala si Utod Heuse sing hamtong nga mga lalaki sa pagpangusisa. Ini nga proseso ginhimo sing mga tinuig. Binagbinagon naton ang pila ka eksperiensia sining mga matutom.

Pag-atubang sa Kitawala

Sang 1960, si Pontien Mukanga, nga medyo maniwang kag malulo nga utod, gintangdo subong unang manugtatap sang sirkito sa Congo. Sa tapos mahanas sa Congo (Brazzaville), nagduaw sia sa mga kongregasyon sa Léopoldville kag sa pila ka nabaw-ing nga mga grupo sa kaiping nga lugar. Apang, isa ka mas mabudlay nga hilikuton ang nagahulat: pag-atubang sa Kitawala.

 Ang isa sa una nga ginkadtuan ni Utod Mukanga amo ang Kisangani (sadto gintawag nga Stanleyville), kapin sa 1,600 kilometros ang kalayuon halin sa kapital. Ngaa kinahanglan nga magkadto sia didto? Ang isa ka taga-Europa nga nasugilanon ni Utod Heuse sa pag-alagad sa latagon may ginpakita nga retrato nga kuha sa Stanleyville pagkatapos gid lang sang independensia. Makita sa retrato ang daku nga karatula sa atubangan sang estasyunan sang tren, nga may isa ka larawan sang nakabukas nga Biblia kag may masunod nga sinulatan: “Watch Tower Bible and Tract Society​​—International Bible Students Association​​—Kitawala Religion Congolese​​—Long Live Patrice E. Lumumba​​—Long Life to Antoine Gizenga​​—Long Life to M.N.C. Government.” Maathag nga sayop nga gingamit sang Kitawala sa Kisangani ang mga ngalan sang legal nga mga korporasyon sang mga Saksi ni Jehova.

May matuod bala nga mga Saksi ni Jehova sa Kisangani? Ginpadala si Utod Mukanga agod mangusisa. Ang impormasyon lang sang sanga amo ang tuhoy sa isa ka tawo nga nagahingalan kay Samuel Tshikaka, nga nakabati sang kamatuoran sa Bumba kag nagpauli sa Kisangani sang 1957. Si Samuel wala nagapakig-upod sa bisan diin sa mga grupo sang Kitawala kag nalangkag sia sa pagbulig kay Utod Mukanga, nga nagsulat sang ulihi: “Naglakat kami ni Samuel agod usisaon ang mga tawo nga nagagamit sang ngalan sang Watch Tower. Ginduaw namon ang ila pastor, nga nagsugid sa amon tuhoy sa iya grupo. Nahibaluan namon nga bisan pa ang iban sa ila nagagamit sing mga Biblia, sila tanan nagapati sa pagkadimamalatyon sang kalag. Nagatudlo sila sing gugma paagi sa pagbayluhanay sing mga asawa.

“Wala madugay nga nag-abot ako, gintinguhaan sang mga pulis nga dakpon ang mga Kitawala sa siudad. Ang mga Kitawala nagbato. Ang mga pulis nangayo sing bulig sa mga soldado. Madamo nga mga Kitawala ang napatay. Sang masunod nga adlaw ang isa ka bangka nga may karga nga mga patay kag napilasan nagtabok sa suba. Upod nila ang sekretaryo sang pastor kag natandaan niya ako nga nagduaw sa ila lider duha ka adlaw antes. Ginsumbong niya ako sing sayop nga ginsugid ko sila sa mga awtoridad  kag nagsiling nga ako ang basulon sa pagkapatay sang mga napatay sa pagpakig-away. Ginsilingan niya ang iya Kitawala nga mga abyan nga siguraduhon nga indi ako makapalagyo, apang nakapalagyo ako antes nila ako mapatay.”

Sang ginbalita sang mga pamantalaan sa Belgium ini nga hitabo, gintig-uluhan nila ang artikulo nga “Inaway sa Ulot Sang mga Saksi ni Jehova kag Sang mga Pulis.” Apang, ang mga awtoridad sa Congo​​—nga nakahibalo sang kinatuhayan sang mga Kitawala kag sang mga Saksi ni Jehova—​naghatag sing husto nga report. Wala sing isa ka pamantalaan sa Congo ang nagsumbong sa mga Saksi nga naulamid sa sining hitabo!

Ano ang natabo kay Samuel Tshikaka? Yara gihapon sia sa kamatuoran kag nagaalagad subong gulang sa Kisangani Tshopo-Est Congregation. Sa karon, may yara 1,536 ka manugbantala nga gin-organisar sa 22 ka kongregasyon sa Kisangani. Ang anak nga lalaki ni Samuel, nga si Lotomo, nagaalagad subong manugtatap sang sirkito, kaangay sang ginhimo ni Pontien Mukanga mga 40 ka tuig na ang nakalipas.

Ang Manugtatap Sang Sirkito nga Nagtadlong Sang mga Kahimtangan

Si François Danda isa pa ka manugtatap sang sirkito nga nagpangabudlay agod pamatud-an ang kinatuhayan sa ulot sang mga Saksi kag sang mga Kitawala. Nagpaathag sia: “Mabudlay yadto nga tion, kag may daku nga kagumon. Ang mga Kitawala pirme nagabutang sing karatula nga may mga tinaga nga ‘Watch Tower’ sa Ingles sa ila mga duog tilipunan. Sa bisan ano man nga hambal  sang aton tanan nga mga publikasyon, imo makita ang ‘Watch Tower’ sa pahina sang mga manugbalhag. Hunahunaa lamang kon mabasa sang isa ka tawo nga nagapangita sa katawhan sang Dios ang aton mga publikasyon. Mahimo makita niya ang isa ka duog tilipunan nga may karatula nga ‘Kingdom Hall of Jehovah’s Witnesses’ sa lokal nga hambal kag ang isa naman nga may karatula nga ‘Watch Tower’ sa Ingles. Diin sia ayhan makadto? Mahangpan mo kon daw ano gid ini ka makapagumon.

“Madamo nga mga kauturan ang kulang sing sibu nga ihibalo, kag diutay lamang nga mga publikasyon ang matigayon. Masunson ginasimpon sang mga kongregasyon ang kamatuoran sa mga panudlo sang Kitawala, ilabi na may kaangtanan sa pagkabalaan sang pag-asawahay. Sa isa ka siudad nga ginduaw ko, ginhunahuna anay nga ang 1 Pedro 2:​17, nga nagasiling nga ‘higugmaa ang paghiliutod,’ nagakahulugan nga ang bisan sin-o nga utod nga lalaki mahimo maghulid sa utod nga babayi. Kon ang utod nga babayi mapabusong sang isa ka utod nga lalaki nga indi niya bana, ang bata ginaako sang bana. Subong sang nahaunang siglo, ang Kasulatan ginpatiko sang ‘mga di-maalam kag mga mahuyang.’​​—2 Ped. 3:16.

“Naghatag ako sing prangka gid nga mga pamulongpulong suno sa Kasulatan tuhoy sa mga talaksan ni Jehova, lakip na tuhoy sa pag-asawahay. Nagsiling ako nga may pila ka butang nga dapat namon tadlungon sing mapailubon, sing amat-amat, apang ang pagbayluhanay sing asawa dapat gilayon tadlungon. Makalilipay nga nahangpan kag ginbaton sang mga kauturan ang husto nga pagtamod suno sa Kasulatan. Bisan gani ang pila ka Kitawala sa sini nga siudad nagbaton sang kamatuoran.”

Ang mga panikasog nanday Utod Mukanga kag Danda kag sang madamo nga kaangay nila nagbulig agod mapaathag sa mga tawo nga ang mga Saksi ni Jehova tuhay sa mga Kitawala. Sa karon, wala na ginabuylog ang “Kitawala” sa termino nga “Watch Tower.” Yara gihapon ang Kitawala, apang indi na sila prominente ukon gamhanan subong sang nagligad. Sa madamo nga mga duog, indi na sila kilala.

 Ang Mas Maayo nga Pag-organisar Nagaresulta sa Pag-uswag

Sang talipuspusan sang 1962 nga tuig sang pag-alagad, kapin sa 2,000 ka manugbantala ang nagaalagad sing makugi kay Jehova sa bug-os nga Congo. Apang, diutay lang nga mga utod nga lalaki ang kalipikado sa pagdumala suno sa ginapatuman sang Kasulatan. Ang isa ka problema amo ang indi pagkahibalo sa pagbasa kag pagsulat, ilabi na sa mga tigulang. Ang isa pa ka problema amo ang mahinay nga pagsunod sang madamo sa matarong nga mga talaksan sang Dios bangod indi nila matalikdan ang tradisyunal nga mga kustombre. Dugang pa, ang isa nga nakig-upod anay sa Kitawala dapat maghulat sing mga tinuig antes makabaton sing bisan ano nga mga pribilehiyo sa pag-alagad.

Apang, sing amat-amat, ang matuod nga mga panudlo sang Kasulatan kag ang pagpanghikot sang espiritu ni Jehova nagbulig sa mga lalaki nga mangin kalipikado sa pagdumala sa mga kongregasyon. Sa bug-os nga pungsod, ang maisugon nga mga manugtatap sang sirkito kag mga payunir nakabulig sing daku agod mapabakod kag mahanas ang mga utod nga lalaki. Sadto man nga tion, ang mga manugtatap sang sirkito kag ang mga espesyal payunir nga ginhanas sa Zambia nagsulod pa gani sa Katanga kag sa nabagatnan nga Kasai, ang mga rehiyon nga may inaway sibil.

Pagkatapos Sang Independensia​​—Mga Tinuig Sang Relihioso nga Pagkamatinuguton

Madumduman mo nga sang 1958 ang gobierno nagpapanaug sing dekrito sang pagkamatinuguton nga nagahatag sa mga kauturan sing pila ka relihioso nga kahilwayan. Sang maaga nga bahin sang katuigan 1960, ang mga kauturan padayon nga nagpangabay agod opisyal nga makilala sing legal. Wala sila nagpangayo sing bulig ukon iban pa nga pinansial nga bulig sa gobierno, kundi luyag lang nila nga makilala sing legal. Ang amo nga pagkilala magapahanugot sa ila nga mabantala ang maayong balita nga wala ginagamo. Kinahanglanon gid ini bangod sa madamo  nga lugar ang lokal nga mga awtoridad nag-organisar sing mga pagsalakay sa mga kauturan. Ang mga duog tilipunan ginsunog, kag ang mga kauturan ginkastigo, gindakop, kag ginbilanggo. Kon magprotesta ang mga kauturan sa Ministri sang Katarungan, ang kinaandan nga sabat amo: ‘Ginakasubo namon, apang bangod indi kamo legal nga ginakilala, wala kami sing mahimo para sa inyo.’

Dugang pa sa sining problema amo ang magamo nga kahimtangan sa interyor ukon sa mga duog nga malayo sa kapital. Ang awtoridad sang sentral nga gobierno wala ginakilala sa pila ka bahin sang pungsod. Sa iban nga mga duog, ang isa lang ka sulat halin sa sanga talatapan tuman na agod paguaon sang lokal nga mga awtoridad ang mga kauturan sa bilangguan. Apang, sa mga duog nga may mabaskog nga pagpamatok, halos wala sing mahimo agod amligan ang mga kauturan gikan sa paghingabot kag pagbilanggo.

Sa Kinshasa ang mga kauturan indi tanto ginapamatukan. Sang una, ang dalagku nga mga pagtilipon sa siudad ginhimo lamang sa mga kasal kag mga lubong. Apang, sang 1964, ang sanga talatapan nagplano sa paghiwat sing duha ka sirkito nga asambleya sa kapital. Bag-o ini nga eksperiensia para sa kalabanan nga mga kauturan. Sa mga miting sa paghanda para sa asambleya, ginhanas sila sa paghatag sing mga pamulongpulong kag sa pag-organisar sa mga departamento sang asambleya.

Bangod sang ila kakunyag, wala ginlikom sang mga kauturan ang tuhoy sa asambleya, kag nabalitaan ini sang gobernador sang anay probinsia sang Léopoldville. Bangod naugot sia sa mga Saksi ni Jehova, nag-istensil sia sing isa ka sulat agod ipanagtag sa lokal nga mga awtoridad. Ang sulat nagamando nga ang bisan sin-o nga Saksi nga makita nga nagabantala ukon nagatipon sa pagsimba pagadakpon. Apang, sang pahimuan na sing mga kopya ang sulat, ang trabaho natabuan nga ginhatag sa isa ka utod nga lalaki. Diutay na lamang nga papel ang nabilin sa talaguan sang utod, kag nahibaluan niya nga naubos na ang istak sa mga balaligyaan sa Léopoldville. Sang nangayo sing mga kopya sang sulat  ang iya superbisor, ginpakita sang utod ang wala unod nga istante​​—wala sing papel!

Sini man nga tion, ginpangamuyo sing hugot sang mga kauturan ini nga butang kay Jehova. Ano ang natabo? Ang gobierno wala ginapaabot nga namat-od sa pagtukod sing pila ka bag-ong mga probinsia, kag ang isa nga ginagahuman sang manugpamatok gindula! Sa sulod sang mga tinuig, madamo ang nagtinguha nga gamuhon ukon dulaon ang katawhan sang Dios! Apang, nalugaw-an sila.​​—Isa. 54:17.

Pag-abot Sang Dugang Pa nga mga Misyonero

Sang katuigan 1960, ginhimuslan sang organisasyon ang higayon sa pagpadala sing mga misyonero sa Congo. Isa ka magamay nga puluy-an sang mga misyonero ang gintukod sa Kinshasa. Sang Marso 1964, ang mga misyonero nga sanday Julian kag Madeleine Kissel nag-abot halin sa Canada. Paglipas sang 40 ka tuig nagaalagad gihapon sila sing matutom subong mga katapo sang pamilya Bethel sa Kinshasa.

Ang iban nga mga misyonero nga nag-abot sang talipuspusan sang katuigan 1960 nagapuyo na karon sa iban nga mga pungsod. Sang 1965, sanday Stanley kag Bertha Boggus gindestino sa Congo pagkatapos mag-alagad sa Haiti. Si Utod Boggus, nga isa ka nagalakbay nga manugtatap, nagpauli sa Estados Unidos sang 1971 bangod sang mga problema sa kapagros. Sang talipuspusan sang 1965, sanday Michael kag Barbara Pottage nagbuylog sa mga misyonero sa Congo. Yara na sila karon sa Bethel sa Britanya. Sanday William kag Ann Smith gindestino sa Congo sang 1966; nagpangabudlay sila ilabi na sa Katanga. Bangod sang pagdumili, gindestino sila liwat sa Kenya sang 1986. Si Manfred Tonak gikan sa Alemanya, nga naggradwar sa ika-44 nga klase sang  Gilead, nag-alagad subong nagalakbay nga manugtatap sa Congo. Sang may pagdumili, gindestino sia sa Kenya. Sa karon manugpahituhog sia sang Komite sang Sanga sa Etiopia. Sang 1969, sanday Dayrell kag Susanne Sharp nagkadto sa Congo pagkatapos makagradwar sa ika-47 nga klase sang Gilead. Sang ginpahalin sa Congo, gindestino sila sa Zambia kag didto sila sa Lusaka Bethel sugod sadto. Ang iban pa nga mga misyonero gindestino liwat sa mga pungsod sa Katundan nga Aprika. Ang pila sa ila amo sanday Reinhardt kag Heidi Sperlich, nga napatay sa kras sa eroplano. Ini nga trahedya nagpahanusbo gid sa tanan nga nakakilala sa ila.

Sang 1966 ang nahauna nga puluy-an sang mga misyonero sa gua sang Kinshasa ginbuksan sa Lubumbashi, sa bagatnan-sidlangan sang pungsod. Sang ulihi, ang iban pa nga puluy-an gintukod sa Kolwezi, sa aminhan-katundan sang Lubumbashi, kag sa Kananga (Luluabourg sadto), Kasai. Ang presensia sang mga misyonero  nakabulig gid sing daku agod ipahisanto sang mga kauturan ang ila kabuhi sa kamatuoran. Sa Kasai, halimbawa, indi gihapon mag-intiendihanay ang mga kauturan halin sa nagkalainlain nga tribo. Bangod ang mga misyonero wala naghalin sa mga tribo, nakapatunga sila sa mga problema kag nakapanghikot nga wala sing ginadampigan sa hudisyal nga mga kaso.

Kutob 1968 tubtob 1986, kapin sa 60 ka misyonero ang nag-alagad sa nagkalainlain nga bahin sang pungsod. Ang iban nag-eskwela sa Watchtower Bible School of Gilead sa Estados Unidos, kag ang iban naman, sa Gilead Extension School sa Alemanya. Dugang pa, ang nagahambal-sing-Pranses nga mga payunir nagdiretso sa Congo subong mga misyonero. Madamo ang nagtuon sang lokal nga mga hambal, kag ang tanan nangabudlay sing lakas agod lugpayan ang mga tawo sing maayong balita sang Ginharian.

Ang mga Kingdom Hall Sang Katuigan 1960

Sa mas dalagku nga mga siudad, ang mga duog tilipunan kinaandan na nga wala dingding. Bangod mainit kag mapaang, ini nga sahi sang tinukod nagakaigo gid, kag ang kalabanan nga mga miting ginhiwat sa gab-i ukon sa aga pa, sa tion nga mabugnaw ang panahon. Maayo ini kon indi mag-ulan. Apang, kon tingulan, ang mga miting dapat ipaisol sa iban nga adlaw.

Ang nahauna nga Kingdom Hall gindedikar sang 1962. Nahamtang ini sa Kimbanseke, Kinshasa, kag gingamit ini sang isa sa anom ka kongregasyon sadto. Sugod sadto, ang mga kongregasyon sa Congo nagmatumato sa pagpatindog sing mga Kingdom Hall. Apang, may yara kon kaisa legal nga mga problema. Kon kaisa ang isa ka utod nga lalaki nagatugot nga magpatindog ang kongregasyon sing Kingdom Hall sa iya lote, apang wala ini ginaparehisto sing legal. Kon mapatay ang utod, ang iya pamilya nagaabot kag ginakuha ang Kingdom Hall kag ang tanan nga butang sa sini. Wala gid sing mahimo agod punggan ini. Sang ulihi, sang panahon nga may pagdumili, madamo nga mga Kingdom Hall ang ginkuha kag gingamit sang lokal nga mga awtoridad. Ining mga problema nangin balagbag sa masangkad nga pagpatindog sing mga Kingdom Hall.

 Walay sapayan sini, ang mga Kingdom Hall ginpatindog sa bug-os nga pungsod. Bisan pa ang kalabanan simple lang nga mga tinukod, ang tanan nagpabanaag sang pagtuo sang mga nagpatindog sini. Binagbinaga ang paglaragway sang isa ka misyonero sa mga duog tilipunan sang talipuspusan sang katuigan 1960.

“Agod makadtuan ang isa ka Kingdom Hall sa Léopoldville, kinahanglan nga mag-agi kami sa isa ka alagyan sa tunga sang mga kabalayan nga human sa magaras nga semento. Madamo nga kabataan ang nagsunod sa amon. Nagsulod kami sa isa ka ugsaran nga napalibutan sang sementado nga pader. Ang wala dingding nga Kingdom Hall yara sa likod sang isa ka balay nga ginaistaran sang mga kauturan. Ang mga kauturan nagaensayo sang mga ambahanon sang Ginharian. Katahom gid sa ila pamatian! Nagaamba sila sing tinagipusuon. Nalipay kami nga ang Kingdom Hall ginahandungan sang mga kahoy. May pulungkuan ini para sa mga 200 ka tawo. Ang plataporma human sa semento kag may atop nga sin. Kon ang humalambal mataas, dapat sia magduko diutay. May information board para sa mga sulat halin sa sanga talatapan kag para sa mga asaynment sa kongregasyon. May lamesa para sa mga literatura. Nagbutang ang mga kauturan sing mga tanom sa kilid sang plataporma. Kingke ang ginagamit nga suga agod mahiwat sang mga kauturan ang ila mga miting sa gab-i. Sang naghalin kami, ang mga kabataan yara gihapon sa gua kag gin-updan nila kami pabalik sa mayor nga dalan.

“Nian naglakbay kami sa interyor sang Congo. Sa pagsulod namon sa isa ka baryo sang mga kogon nga payag, naganyat ang amon igtalupangod sa Kingdom Hall. Isa ini ka tinukod nga ginasuportahan sang siam ka poste, kag may madamol nga atop nga human sa dahon. May magagmay nga mga kanal nga ginkutkot sa duta halin sa isa ka kilid sang tilipunan pakadto sa pihak nga kilid. Makatilingala nga sang naglingkod kami sa duta kag ginpahamtang ang amon tiil sa mga kanal, komportable kami. Nagakabit sa uluhan sang utod nga nagadumala sa miting ang nasulat-sa-kamot nga karatula nga ‘Kingdom Hall’ sa lokal nga dialekto. Mga 30 ka tawo ang nagtambong. Ayhan katunga lang ang mga manugbantala.  Diutay lang nga ambahanon sang Ginharian ang ila nahibaluan. Ang ila kakulang sing ihibalo sa musika ginpun-an nila sing kapagsik, kag nag-amba kami sing tinagipusuon.

“Pagkatapos sini naglakbay kami sa naaminhan nga bahin sang pungsod. Ginpadulog namon ang Land Rover kag gintan-aw ang baryo. Nakita namon ang nagatinumpok nga mga kogon nga payag, nga sa unhan sini may isa ka tinukod nga tuhay gid sa iban. Human ini sa mga pusog sang kawayan. Ang mga bintana kag ganhaan ginguhab sa dingding nga kawayan. Kogon ang atop. Yara sa atubangan sang tinukod ang isa ka matinlo nga ugsaran nga may makitid nga banas, kag makita sa ugsaran ang isa ka magamay nga karatula nga nagasiling: ‘Mga Saksi ni Jehova.’ Nag-agi kami sa banas kag nakalab-ot kami sa Kingdom Hall kag malipayon kami nga gin-abiabi sang amon mga kauturan. Sa pagsulod namon, nakita namon ang mga bangko nga kawayan nga nabangday sa mga pusog sang kawayan. Maayo na lang nga ang atop sang Kingdom Hall wala nagatulo kon mag-ulan! Kay kon nagatulo ini, may mga problema kuntani: Kon ang pusog sang kawayan maulanan, magapanggamot ini kag madasig nga magatubo. Sa baylo nga mangin 30 sentimetos halin sa duta, ang imo bangko mangin mas mataas pa. Makita sa information board ang mga iskedyul sang miting kag mga sulat halin sa sanga  talatapan. Ang mga kauturan nagakuha sing mga literatura gikan sa lamesa nga human sa liniak nga kawayan nga ginhigtan sang tabun-ak.

“Naglakbay kami sa bagatnan padulong sa Katanga, diin nagahinunod pa lang ang adlaw. Mas mabugnaw diri ang paniempo, kag kinahanglan namon ang mas madamol nga mga panapton. Nakalab-ot kami sa isa ka baryo, kag samtang nagahinampot kami sa Kingdom Hall, nabatian namon ang mga kauturan nga nagaamba. Ang mga kauturan sa mga baryo kinaandan na nga wala sing mga relo, gani ginabantabanta nila ang oras sang miting paagi sa posisyon sang adlaw. Ang mga una nga nagaabot sa Kingdom Hall masami nga nagasugod sa pag-amba tubtob nga mag-inabot ang kadamuan kag ang miting mahimo na sugdan. Nagginutok kami sa isa ka pulungkuan nga human sa puno sang kahoy nga ginlagari sa tunga kag ginbutangan sing duha ka tiil. Ang mga literatura ginatago sa isa ka daan nga platera, apang indi ini mahimo taguon didto sing madugay bangod ang papel ginakaon sang tanga kag anay. Sang matapos ang miting, ginlagaw kami sang mga kauturan sa ila Kingdom Hall. Ang mga dingding human sa magagmay nga mga sanga nga ginhigtan sing tabun-ak kag nian ginkapulan sang daga. Ang atop human sa ginlala nga kogon.”

Si Jehova Nagaamlig sa Iya mga Alagad

Sang katuigan 1960, ang pinuyas kag kasingki sang mga sibilyan kinaandan gid. Madamo nga tawo ang napatay, pati na ang pila sa katawhan ni Jehova. Ang mga kauturan nagakinahanglan sing pagtuo kag kaisog sa pagtipon, kay ang mga miting nagakasal-an kon kaisa nga mga pagtinipon sa politika. Sa Équateur Province, ang armado nga mga soldado nagkadto sa isa ka Kingdom Hall diin nagahiwat sing miting ang mga kauturan. Nahantop gilayon sang mga soldado nga ang mga kauturan nagatipon didto agod magsimba sa Dios, indi agod magpasanyog sang politika. Gani, ang mga soldado naghalin, nga nagasiling nga indi sila kontra sa relihion ukon sa Dios.

 Sang isa pa ka bes, si Bernard Mayunga kag ang iban pa nga mga manugbantala sa Kisangani ginpalibutan sang mga rebelde. Ginapangita nila ang lokal nga mga hepe sang administrasyon nga plano nila patyon. Sang ginpamangkot kon ano ang iya tribo, si Bernard nagsabat: “Isa ako sa mga Saksi ni Jehova.” Natingala sa sini nga sabat, nangayo sing paathag ang lider sang mga rebelde. Si Bernard nagpanaksi gikan sa Kasulatan, kag pagkatapos sini ang lider sang mga rebelde nagsiling: “Kon ang tanan nga tawo kaangay ninyo, kuntani wala sing mga inaway.” Si Bernard ginhilway, upod sa iban pa nga mga Saksi nga ginhunong.

Ginkilala Sing Legal Sang Ulihi!

Tubtob 1965, ang Congo Bethel isa gihapon ka apartment sa sentro sang Kinshasa. Ang duog magamay kag gutok. Mga 4,000 na ang kadamuon sang mga manugbantala sang Ginharian, kag kinahanglan ang mas daku nga mga pasilidad. Sa tapos sang makugi nga pagpangita, ang mga kauturan nakabakal sing isa ka balay nga anom pa lang ka tuig kadugay, nga nahamtang sa 764 Avenue des Elephants, Limete, Kinshasa. Ang tinukod may duha ka panalgan kag apat ka hulot-tulugan. Ang daku nga salas kag komedor sa nahauna nga panalgan ginhimo sang mga kauturan nga isa ka opisina. Ang garahe gingamit nila para sa shipping kag sa pag-mimeograph. Ginsugpunan ang tinukod sang 1972.

Sang Nobiembre 1965, naagaw ni Joseph-Désiré Mobutu ang gahom sa politika paagi sa coup d’état. Sa liwat ang sanga talatapan nagsumiter sing pangabay agod makilala sing legal, kag sang Hunyo 9, 1966, ginpirmahan ni Presidente Mobutu ang ordinansa  nga nagaaprobar sa sini nga pangabay. Ang katawhan ni Jehova may kinamatarong kag pribilehiyo na karon kaangay sa tanan iban pa nga mga relihion nga ginakilala sing legal sa Congo. Natuman gid man ang ginpangabudlayan kag ginpangamuyo sang mga kauturan kutob sang 1932. Hilway na sila sa pagbantala sing dayag, sa paghiwat sing dalagku nga mga asambleya, kag sa pagpanag-iya sing propiedad. Apang, ini nga kahilwayan nagdugay lamang sing anom ka tuig.

Ang mga Kombension Naghatag Sing Daku nga Panaksi

Nalipay gid ang mga kauturan sa pag-organisar sing mga sirkito nga asambleya sa idalom sang pangamlig sang isa ka legal nga ordinansa! Ang una nga serye amo ang 11 ka asambleya nga may kabug-usan nga tumalambong nga 11,214 kag 465 ang nabawtismuhan.

Batok gid ang lokal nga mga simbahan sa mga asambleya. Ginbalabagan sang mga klero ang pagtigayon sang mga Saksi ni Jehova sing legal nga pagkilala sa sining mabungahon nga teritoryo, nga ginkabig sang mga klero nga ila teritoryo. Sa Gandajika sa Kasai Province, ang relihioso nga mga lider nagprotesta sa meyor. Bangod indi nila mapahog ang meyor, ginpakadto nila ang mga pamatan-on sa ginahiwatan sang asambleya agod gamuhon ang pagtilipon. Apang, natabuan man nga isa ka sine pasad sa Biblia ang ginapasalida sa asambleya, kag madamo nga tawo ang nagkari  agod magtan-aw. Wala madugay ang mga manuggamo mahipos man nga nagtan-aw. Nagdayaw gid sila sa ila nakita. Samtang ginaislan ang kada rolyo, ang linibo ka kadam-an nagasinggit: “Mabuhay ang mga Saksi ni Jehova!”

May kinamatarong na karon ang mga Saksi ni Jehova sa paghiwat sing dalagku nga mga kombension, apang kinahanglan ang daku nga paghanda agod mahiwat nila ini. Kinahanglan nga mag-organisar sila sing mga drama sa Biblia, kag ang mga drama nagakinahanglan sing kostyum. Ang mga kauturan dapat magbutang kag maggamit sing kasangkapan sa tunog. Ini tanan nahimo nila bangod nalangkag sila sa pagboluntaryo kag sa pagtuon.

Paglakbay Agod Magpangalagad sa mga Sirkito nga Asambleya

Sang 1964 may bastante nga mga sirkito sa Congo agod matukod ang duha ka distrito. Sang 1969 ang ikatlo nga distrito natukod sa Kasai, kag sang 1970 may apat na ini ka distrito. Bangod indi maayo ang mga dalan, masami nga nabudlayan ang mga manugtatap sang distrito kag ang iban pa sa paglakbay pakadto sa mga asambleya kag mga kombension. Bilang halimbawa, updan naton ang isa ka manugtatap sang distrito, nga si William Smith, sa paglakbay pakadto sa isa ka sirkito nga asambleya.

“Nagbaha sa uma bangod sang ulan, gani ang mga suba nag-awas. Ang amon destinasyon amo ang Kamina, diin naiskedyul  nga hiwaton ang isa ka sirkito nga asambleya. Agod makalab-ot didto dapat kami maglakbay sing kapin sa 320 kilometros. Naglunang ang dalan bangod sang mabaskog nga ulan, kag sa iban nga mga lugar, nalapawan sing tubig ang mga dalan. Ang isa ka nalupyakan nangin isa ka linaw. Ang mga awto, trak, kag salakyan sang gobierno nagapundo bisan diin samtang ang mga tawo nagahulat sa paghubas sang tubig. Madamo ang nagapaabot nga mapalantang sa duha ka semana.

“Nahibaluan ko nga malangkagon nga ginahulat sang mga kauturan ang programa sang asambleya. Ang iban naglakat sing mga inadlaw agod makatambong. Namangkot ako kon may iban pa nga dalan magluwas sa nalupyakan. Nakibot ako sang ginsugiran ako sang mga tawo nga may ginhimo nga diutay nga dalan ang mga Saksi ni Jehova, apang bangod tuman kahumok ang duta, indi ini pagpaagihan sang mga Saksi kon indi anay makaagi ang manugtatap sang distrito sa pagkadto niya sa Kamina.

“Ang mga kauturan gikan sa duha ka baryo nagtrabaho sa bug-os nga adlaw kag sa bug-os nga gab-i, kag tubtob sa masunod nga adlaw sa paghimo sing bag-o nga dalan sa isa ka bahin sini, palikaw sa indi maagihan nga bahin sang dalan. Nakita ko sang ulihi ang mga kauturan kag ginhanda ang pag-agi sang dyip sa ila ginhimo nga dalan. Madamo nga tawo ang nagtipon sa pagtan-aw kon makaagi ang dyip. Daw ano gid ang amon kapaslawan sang nagguot ang dyip sa mahumok nga duta mga pila ka metro pa lang pasulod sa bag-o nga dalan!

“Gintulod sang mga kauturan ang salakyan, apang wala ini naghalin. Nagpanikasog sila sing lakas, kag makita sa ila mga nawong ang kapaslawan. Apang, determinado sila nga makalab-ot sa asambleya ang manugtatap sang distrito. Sa paghunahuna nga sa baylo nga makabulig, ang bag-o nga dalan mas delikado pa, ang mga tawo nagbalik sa ila mga salakyan. Namat-od ang mga kauturan nga tilawan nila liwat nga itulod ini. Sini nga tion ginhaw-as nila ang tanan nga karga sang dyip, nga buta sing mga literatura, kasangkapan sa tunog, generator, kag iban pa nga mga butang.  Ang mga kauturan nagkutkot kag nagtulod, kag ang nagabuyong nga rueda amat-amat nga nagpaabante sa dyip.

“Paglipas sang isa ka oras, naghugyaw kag nag-amba kami sing mga ambahanon sang Ginharian bangod madinalag-on kami nga nakahalin sa lunang. Nahimo sang mga kauturan ang ginahunahuna sang mga nagapungko sa ila mga salakyan nga indi gid mahimo. Ang asambleya nahiwat sing madinalag-on, ang tanan bangod sa lakas nga pagpangabudlay sang mga kauturan. Si Jehova upod sa iya katawhan kag ginbuligan niya sila nga mahimo ang iya kabubut-on.”

Ang Bag-ong Rehimen sa Politika Naghimo Sing mga Pagbag-o

Indi mahapos kadtuan ang mga tawo nga nalapta sa linibo ka kilometros kuadrados nga maulan nga kagulangan kag kapatagan sa ekwador. Samtang ang mga misyonero nagabantala sa mas dalagku nga mga banwa, nagbantala naman ang mga espesyal payunir nga lokal nga mga kauturan sa mga teritoryo sa uma. Apang, madamo nga mga tagabaryo ang indi makahibalo magbasa kag magsulat, amo nga mabudlay ang pagtukod sing mabakod nga mga kongregasyon. Dugang pa, ang mga pagbag-o sa politika sang pungsod nakaapektar sang ulihi sa kabuhi sang mga kauturan.

Ang tuig 1970 amo ang pamuno sang isa-sing-partido nga sistema sa politika. Ang partido nakilal-an subong ang Popular  Movement of the Revolution (Mouvement Populaire de la Révolution sa Pranses), ukon MPR. Ang pagsulundan sini amo ang pagbalik sa tradisyunal nga mga talaksan, kag naglakip ini sang paghatag sing bag-o nga mga ngalan sa mga banwa kag mga siudad. Ang Stanleyville nangin Kisangani na, kag ang Elisabethville nangin Lubumbashi. Sang 1971 ang ngalan sang pungsod kag sang daku nga suba sini gin-islan sang gobierno nga Zaire gikan sa Congo. Ang kuarta ginbag-o halin sa francs pakadto sa zaires. Ginsugo sang gobierno nga islan man sang mga tawo ang ila ngalan: Ang ginakabig anay nga Cristianong mga ngalan dapat islan sing tumandok nga Aprikano nga mga ngalan. Gindumili ang mga kurbata, kay iya ini sang mga taga-Europa. Sa sining tanan nga butang, ang mga kauturan nagtuman sing matinahuron.​​—Mat. 22:21.

Suno sa ideolohiya sa politika, ang tanan nga natawo sa Congo awtomatiko nga isa ka aktibo nga katapo sang MPR. Agod mahuptan ang trabaho, makaeskwela, ukon makabaligya sa tiendahan, ang mga tawo obligado sa pagpanag-iya sing isa ka kard sa politika. Dugang pa, ang mga tawo dapat magsuksok sang sibit sang partido sa politika, ilabi na kon nagasulod sa opisina sang gobierno. Mabudlay ini nga tion para sa katawhan ni Jehova. Ang mga kauturan nadulaan sing trabaho, kag ang mga kabataan ginpahalin sa eskwelahan.

Apang, nahangpan sang iban nga mga opisyales sang gobierno ang panindugan sang mga Saksi ni Jehova. Ginpamangkot sang ministro sang mga hilikuton sa sulod sang pungsod ang isa ka utod nga lalaki nga nagatrabaho sa iya kon ngaa wala sia nagasuksok sang sibit sang partido. Ginpaathag sang utod ang iya Makasulatanhon nga mga rason. Ang ministro nagsabat: “Kilala ka namon, kag indi ka namon obligahon; apang ang hublag sang mga pamatan-on magapabudlay sa imo.”

Ginreport nga si Presidente Mobutu mismo, sa tapos makabaton sing madamo nga reklamo batok sa mga Saksi ni Jehova, nagsabat sa mga katapo sang iya partido sa isa ka sinapol: ‘Kon may problema man ako, indi ini magahalin sa mga Saksi ni Jehova.  Tandaan ninyo kon sin-o ang nagluib kay Jesus. Sia amo si Judas, ang isa sa Iya mga disipulo. Kon may magaluib sa akon, isa sia sa nagapakigsalo sa akon.’

Ang Bethel Ginpasangkad Agod Pun-an ang mga Kinahanglanon

Si Nathan H. Knorr, gikan sa ulong-talatapan sa Brooklyn, nagduaw sa Congo sang Enero 1971. Ang isa ka butang nga ginhambalan sa pagduaw niya amo ang pagpasangkad sa Puluy-an Bethel kag sa mga pasilidad sang sanga. Sang 1970 may yara halos 14,000 ka manugbantala sa 194 ka kongregasyon kag kapin sa 200 ka nabaw-ing nga mga grupo. Bangod sang pagdamo sang kinahanglanon nga mga literatura sa Congo, ang bodega sa Bethel nangin tuman kagamay. Daw ano gid nga kalipay sang ginpahibalo ni Utod Knorr nga ang tinukod dugangan! Naghimo sing plano ang isa ka arkitekto para sa isa ka bag-o kag moderno nga duha ka panalgan nga tinukod, nga doble ang kadakuon sa nauna nga tinukod. Naglakip ini sa isa ka daku nga opisina, isa ka daku nga bodega, kag dugang pa nga mga hulot-tulugan.

Sang Hunyo 1971 ang mga plano gin-aprobahan, kag ginsugdan ang trabaho. Ginpadala si Don Ward halin sa Dahomey (Benin na karon) agod dumalahan ang pagpatindog. Madamo nga boluntaryo halin sa 39 ka kongregasyon sa Kinshasa ang nagkari sa pagbulig, kag natapos nila ang proyekto. Ining tanan nga pagpasangkad sa latagon kag sa Bethel labi pa nga nagpaakig sa mga relihion sang Cristiandad, subong sang makita naton.

Katuigan 1970​​—Tion Para Magpakaisog kag Magpangandam

Sang Disiembre 1971 ang gobierno nagpatuman sing layi agod kontrolon ang madamong bag-o nga mga relihion kag mga prayer group nga ginpasad sa bug-os nga pungsod. Suno sa sining bag-o nga layi, tatlo lang ka relihion ang legal: Iglesia Katolika Romana, Protestante, kag iglesia Kimbanguista, nga isa ka lokal nga relihion. Sang 1972 tatlo pa ka relihion ang ginkilala man: Islam, Griegong Ortodokso, kag Judaismo. Madamong mas magagmay  nga mga relihion ang nagtingob sa idalom sang Protestante nga kategoriya.

Gani, kutob 1971 tubtob 1980, nagluntad ang isa ka panag-on sang opisyal nga indi pagkilala, ukon daw pagdumili, nga sa pila ka paagi naglatid sa mga hilikuton sang katawhan sang Dios. Bisan pa ang mga Saksi ni Jehova wala ginkilala sing opisyal, ang mga misyonero wala ginpahalin, kag ang Bethel wala gintublag. Ang puluy-an sang mga misyonero sa Kananga ginsirhan, apang ang mga puluy-an sa Bukavu, Kisangani, Kolwezi, kag Lubumbashi wala ginsirhan. Ang mga kauturan indi na makaorganisar sing dalagku nga mga distrito nga kombension. Apang, sa madamo nga duog, ang mga kauturan nagtipon sa ila mga Kingdom Hall. Naghiwat sila sing magagmay nga mga sirkito nga asambleya sa mas dalagku nga mga tilipunan. Nasandig gid ini sa panimuot sang lokal nga mga awtoridad. Sa mga lugar diin may daku nga pagpamatok, nakahibalo ang mga kauturan nga hingabuton sila kag dakpon. Ginatos ka kauturan ang ginbilanggo. Sa mga lugar diin wala nagapamatok ang lokal nga mga awtoridad, ang mga kauturan makahimo sing hilway sang ila relihioso nga mga hilikuton.

Walay sapayan sang mga pagdumili, ang mga Saksi padayon nga nagbantala sing maisog. Isa ka grupo sang tatlo ka utod nga lalaki kag isa ka utod nga babayi ang nagkadto sa tiendahan agod magpanaksi. Nagpalapit ang duha ka lalaki kag gindakop ang isa ka utod nga lalaki samtang ginapahamtangan niya sing libro ang isa ka interesado. Gindala nila sia sa ulong-talatapan sang partido sa politika kag ginbilin sia sa isa ka hulot sa pag-angan-angan sa pag-abot sang pangulo sang partido. Sang nagsulod ang pangulo sang partido, naabtan niya ang utod nga nagatanyag sing libro nga Did Man Get Here by Evolution or by Creation? sa isa ka tawo sa hulot-hululatan.

“Ginapalapnag mo bala diri ang imo propaganda?” pamangkot sang pangulo.

Ang utod nagsabat: “Ti, kon may mamangkot sa imo, ‘Nagluntad bala diri ang tawo paagi sa ebolusyon ukon paagi sa pagpanuga?’ paano mo ini sabton?”

 Wala makasabat ang pangulo. Ginbalikid niya ang mga nagdakop sa utod kag nagsiling: “Palakta ninyo sia. Wala sia nagahimo sing butang nga ginadumilian.”

Ang utod nagbalik sa tiendahan kag nagpadayon sa pagpanaksi. Dugaydugay, ang pangulo natabuan nga naglabay kag nakita sia. Gintudlo ang utod, ang pangulo nagsiling sa iya mga kaupod: “Kaisog gid sa iya.”

Sang 1974 ang manugtatap sang sanga nga si Ernest Heuse napilitan sa pagpauli sa Belgium sa rekomendasyon sang iya mga doktor. Madugay na nga may emphysema si Ernest, kag nagluya ang iya kapagros bangod sang masunson nga pag-atake sang malaria. Palangga sang mga kauturan ang pamilya Heuse; daku gid ang ila nabulig sa hilikuton. Sa Belgium, padayon sila nga nag-alagad kay Jehova sing makugi. Si Ernest napatay sang 1986; ang iya asawa, nga si Hélène, napatay paglipas sang walo ka tuig. Didto sa  Kinshasa, ang pagtatap sa sanga gintulin kay Timothy A. Holmes, nga isa ka misyonero sugod sang 1966.

Natigayon Liwat ang Legal nga Pagkilala Sang 1980

Sang Abril 30, 1980, ang presidente sang republika nagpirma sing isa ka ordinansa nga nagahatag sing legal nga pagkilala sa Association of Jehovah’s Witnesses. Labi pa nga nagdamo ang mga interesado sa kamatuoran, kag 90,226 ang nagtambong sa Memoryal kag mga 35,000 ka pagtuon sa Biblia ang ginhiwat sa mga puluy-an sang mga interesado. Ginrekord ang bag-o nga kataason sa kadamuon sang mga manugbantala kag mga payunir. Kinahanglan ang maayo pa nga mga pasilidad agod mapangalagaran ang mga kinahanglanon sa latagon sing labi pa ka epektibo. Gani, nalipay gid ang mga kauturan sang gin-aprobahan sang Nagadumala nga Hubon ang pagbakal sing isa ka lote nga duha ka pilo kag tunga kadaku sangsa ginapanag-iyahan na sang Congo. Apang, subong sang makita naton, nag-utwas ang mga kabudlayan.

Mga tinuig na nga wala makaorganisar ang mga kauturan sing dalagku nga mga distrito nga kombension. Hilway na sila karon sa  paghimo sini. Sang 1980 lima ka “Diosnon nga Gugma” nga Distrito nga Kombension ang ginhiwat sa bug-os nga pungsod. Malayo ang ginlakbay sang pila ka delegado. Madamo nga pamilya ang naglakat sing kapin sa 400 kilometros agod makatambong. Duha ka espesyal payunir sa naligwin katama nga rehiyon ang duha ka semana nga nagbisikleta sing kapin sa 700 kilometros sa kabalasan kag maulan nga kagulangan. Ang iban nga mga delegado halin man sa Congo (Brazzaville), Burundi, kag Rwanda.

Sa mga tinuig nga nagsunod, kinahanglan nga mag-organisar sing mga distrito nga kombension sa madamo pa nga mga duog. Bisan pa ang mga kauturan may relihioso nga kahilwayan, nagpiot naman ang pangabuhi. Madamo ang haluson nga makatibawas. Nagsaka ang mga presyo, apang ang sueldo amo gihapon. Bangod mahal ang plete, ang kalabanan nga mga kauturan indi makasarang sa paglakbay sa malayo. Gani, ang sanga talatapan mahigugmaon nga nag-organisar sing mas madamo nga mga kombension malapit sa ginapuy-an sang kalabanan nga mga kauturan.

Mabudlay maglakbay sa mga dalan sa Congo: Kinaandan na ang nagkalatumba nga mga kahoy, gubaon nga mga taytay, kabalasan, kag batsihon nga mga dalan. Ang mga tiglawas sang sanga kag ang ila mga asawa pirme masinakripisyuhon samtang nagaalagad sa mga asambleya kag mga kombension. Apang, daku pa ang sakripisyo sang matutom nga mga kauturan sa sini nga lugar nga masami nagalakat sing inadlaw kag nagatulog sa wayang. Kinaandan gihapon para sa mga kauturan ang maglakat sing 50 tubtob 150 ka kilometro agod makatambong sa mga distrito nga kombension.

Ang Bag-ong mga Puluy-an Sang mga Misyonero Ginbuksan

Ang legal nga pagkilala sang 1980 nagbukas sang dalan agod makasulod sa pungsod ang bag-ong mga misyonero. Sang 1981 ang bag-o nga puluy-an sang mga misyonero ginbuksan sa Goma (Kivu Province). Sang masunod nga duha ka tuig, madamo pa nga puluy-an ang ginbuksan sa Likasi (Katanga), Mbuji-Mayi  (Kasai), Kikwit (Bandundu), kag sa pantalan nga siudad sang Matadi (Lower Congo). Ang mga puluy-an nga ginsirhan ginbuksan liwat. Sang ulihi, sang 1986 isa pa ka puluy-an ang ginbuksan sa Isiro (Orientale Province), sa amo may kabug-usan nga 11 ka puluy-an sang mga misyonero sa pungsod. Ining mga puluy-an nangin mga bodega man para sa mga literatura. Ang mga misyonero amo ang nagaangot sa sanga talatapan kag sa latagon. Nagpasalamat gid ang lokal nga mga kauturan sa ila pagpalig-on kag paghanas. Sang matapos ang 1981 nga tuig sang pag-alagad, may yara bag-ong kataason nga 25,753 ka manugbantala. Daku gid ang posibilidad sa pag-uswag.

Wala Nahadlok kay Kimbilikiti

Kimbilikiti ang ngalan sang espiritu sang isa ka tribo. Ini nga espiritu ginasimba sang mga taga-Rega nga tribo, nga nagapuyo sa kagulangan sa sidlangan kag tungatunga nga bahin sang pungsod. Ang kabuhi sining mga tawo​​—ang kalabanan mga mangangayam, mga mangunguma, kag mga mangingisda​—kontrolado sang relihioso nga mga pagpati may kaangtanan kay Kimbilikiti. Ini nga kulto puno sing likom, kag kontrolado gid sang mga pari sini ang mga nahadlok sa espiritu.

Ang mga Saksi ni Jehova sa sini nga duog wala nahadlok kay Kimbilikiti bangod nakahibalo sila nga si Jehova amo lamang ang matuod nga Dios. Sila lang ang wala nagsunod sa ginsugo sang mga pari ni Kimbilikiti, subong sang paghalad sing mga kanding kag mga manok agod kaunon mismo sang mga pari.

 Sugod sang 1978, ang mga katapo sang kulto hayag nga naghingabot sa mga Saksi ni Jehova. Ginsunog nila ang pila ka Kingdom Hall, gintabog ang pila ka kauturan sa ila mismo mga puluy-an, kag ginkompiskar ang ila mga pagkabutang. Gingamit man sang kulto ang pagkababaylan kag paghiwit sa walay pulos nga panikasog nga halitan ang mga kauturan. Nian sang Agosto 1983, ginhimo sang mga katapo sang kulto ang isa ka makangilidlis nga plano​​—wala kaluoy nila nga ginpatay ang walo ka utod nga lalaki malapit sa baryo sang Pangi.

Ining makakulugmat nga hitabo nagpakibang sa kongregasyon, ilabi na sa mga namatyan sing pinalangga nga bana ukon amay. Ang sanga talatapan kag ang lokal nga mga kauturan gilayon  nga naghimo sing kahimusan agod buligan sa espirituwal kag sa materyal ang namatyan nga mga pamilya.

Sini man nga tion, ang mga nakapatay hilway gihapon sa sining naligwin nga kagulangan. Apang, ang mga nakasala gindakop sang ulihi. Ginhiwat ang bista sa distrito nga hukmanan sa Kindu. Ang mga akusado nagsiling nga ginsugo sila sang espiritu ni Kimbilikiti sa pagpatay. Apang, ginpatalupangod sang manunumbong nga abogado kon sin-o gid ang salaon. Nagsiling sia: “Ang pila [ka katapo sang Rega nga tribo] nga nagpakigbahin anay sa mga rito para kay Kimbilikiti kag nakahibalo sang mga sekreto nagapakig-upod na karon sa mga Saksi ni Jehova. Ginbuyagyag nila ang mga sekreto, ilabi na may kaangtanan sa indi pagluntad sang espiritu nga ginatawag Kimbilikiti. Gani, ginbuyagyag nila ang kabutigan sang mga paghalad nga ginsugo sang nasambit nga espiritu nga, suno sa mga Saksi ni Jehova, isa ka daku nga paglimbong sang mga gulang nga lalaki nga nagapanguna sa mga seremonya.”

Gani, ang mga akusado napamatud-an nga nakasala, indi ang espiritu nga si Kimbilikiti. Sang gin-apelar ang kaso, ginsakdag sang mas mataas nga hukmanan sa Bukavu ang pamatbat nga kamatayon para sa mga nakapatay. Nagpaandam ang publiko nga mga manunumbong kon ano ang matabo sa bisan anong palaabuton nga pagsalakay batok sa mga Saksi ni Jehova sang mga sumilimba ni Kimbilikiti. b

Sugod sadto, may iban pa nga mga hitabo, apang narealisar karon sang mga katapo sang kulto nga indi nila ini matago sa kagulangan kag indi sila makasalig nga amligan sila sang wala nagaluntad nga si Kimbilikiti. Sini man nga tion, ang mga Saksi ni Jehova maukod nga nagpadayon sa pagbulig sa iban nga mahilway gikan sa sining kulto. Mahigugmaon nga ginpakamaayo ni Jehova ining mga panikasog. May yara na karon kapin sa 300 ka makugi nga mga manugbantala nga nagaalagad sa mga kongregasyon sa sining duog. Ginahigugma nila si Jehova; wala sila mahadlok kay Kimbilikiti.

 Ang Hilikuton Gindumilian

Sang 1985 ang hilikuton sang Ginharian nag-uswag sa Congo. Ginsugdan ang pagtukod sing isa ka bag-ong Bethel sa lote nga ginbakal sang 1980. Mga 60 ka boluntaryo gikan sa luwas ang nagbulig. Sang natapos ang tuig sang pag-alagad, may yara halos 35,000 ka manugbantala sa latagon kag bag-ong kadamuon sang mga payunir. Kan-uman ka misyonero ang makugi nga nagbantala sa bug-os nga pungsod. Ginhanas sang mga nagalakbay nga manugtatap ang mga gulang sang kongregasyon kag mga payunir. Ang tanan daw handa na para sa daku nga pag-uswag.

Apang, indi tanan nalipay sa espirituwal kag materyal nga kahamungayaan sang katawhan sang Dios. Nagpanghikot paagi sa mga politiko, ang mga klero nagpasilabot sa mga hilikuton sang mga kauturan. Sang Marso 12, 1986, ginpirmahan ni Presidente Mobutu ang isa ka dekrito nga nagdumili sa hilikuton sang mga Saksi ni Jehova. Pagkadason nga adlaw, gin-anunsio ini sa pungsudnon nga radyo. Ang isa ka manugwaragwag nagsiling:  “Indi na kita karon makabati pa liwat tuhoy sa mga Saksi ni Jehova sa [Congo].” Nagsayop gid sia!

Ginpabalik sa sanga talatapan ang apat ka misyonero nga nagaalagad subong mga manugtatap sang distrito kag ang hilikuton sa distrito gintangdo sa lokal nga mga utod nga lalaki. Bangod ang mga misyonero indi na makabantala sing dayag, daw subong sila sa mga bilanggo sa balay. Ang lokal nga mga kauturan mainandamon nga nagbantala. (Mat. 10:16) Apang, madamo nga mga interesado ang hinadlukan kag nag-untat sa pagtuon. Ang pila ka Kingdom Hall ginsirhan ukon ginguba pa gani. Ang iban pa nga mga Kingdom Hall gin-agaw sang partido sa politika. Ang mga kauturan nagtipon na lang sa magagmay nga mga grupo. Ang mga kauturan gindakop sa gab-i sa ila mga puluy-an, kag ang ila mga pagkabutang ginkawat.

Sa Équateur Province, madamo nga mga kauturan ang ginkastigo kag ginbilanggo. Ang isa ka espesyal payunir ginkastigo kag ginbilanggo sa sulod sang tatlo ka bulan. Ini tanan resulta sang anunsio sa radyo. Apang wala pa sadto sing pormal nga layi nga nagapatuman sa pagdumili. Wala madugay sa tapos maanunsio ang tuhoy sa pagdumili, ang mga kauturan nag-apelar apang wala ini ginsabat. Nian sang Hunyo 1986, ang presidente sang pungsod nagpamulongpulong publiko diin ginkondenar niya ang mga Saksi subong indi patriotiko kag di-matinahuron sa awtoridad.

Madasig gid nga nagbag-o ang kahimtangan! Ang katawhan nga gintahod sang una hinali lang nga wala na gintahod. Nauntat ang pagtukod sa bag-ong sanga, kag ang sadto magahod nga lugar bangod sang masadya nga pagtrabaho naglinong. Ang tanan nga mga boluntaryo halin sa luwas nagbiya sa pungsod, kag ang  kasangkapan sa pagtukod ginbaligya. Mga 20 ka lokal nga mga kauturan ang nagpabilin agod bantayan ang propiedad.

Nian, sa hinali lamang, isa ka sulat halin sa hepe sang seguridad, nga may petsa nga Hunyo 26, 1986, ang nag-abot kag nagsiling nga ang tanan nga misyonero dapat maghalin sa pungsod. Tuhay ini sa pagdumili sang 1972, kay sadto anay ang mga misyonero mahimo magpabilin. Daw ano gid kasubo makita nga napuno sang naputos nga mga pagkabutang sang mga misyonero ang Shipping Department! Sang Hulyo, 23 ka misyonero ang nagsaylo sa iban nga mga pungsod. Ang mga misyonero nga nagbakasyon wala na makabalik. Nagsugod na ang dugang pa nga panag-on sang pagputli sa Congo.

Pag-organisar Liwat Para sa Tago nga Hilikuton

Kon nagdumdom ang mga nagapamatok nga mapaluya ukon malaglag nila ang katawhan ni Jehova, nagsayop sila. Wala sila makahibalo sang gahom sang balaan nga espiritu ni Jehova kag sang  determinasyon sang katawhan sang Dios. Nakahimo sing paagi ang pila ka eksperiensiado nga mga misyonero nga magpabilin sa pungsod. Ang pagtatap sa hilikuton nga pagbantala sang Ginharian ginhimo sang talapuanan sang sanga sa pribado nga mga puluy-an. Ginhiwat sang mga utod ang Pioneer Service School sa mga puluy-an sa bug-os nga pungsod.

Bastante ang espirituwal nga pagkaon. Ang mga kauturan padayon nga nag-imprinta kag nagpanagtag sing mga publikasyon nga pasad sa Biblia. Ang mga balayan para sa distrito nga kombension kag sirkito nga asambleya ginpadala sang sanga talatapan sa mga kongregasyon agod ihatag subong mga pamulongpulong. Ang narekord nga mga drama sa kombension sa lokal nga mga hambal ginpatokar sang mga manugtatap sang sirkito sa tion sang ila pagduaw sa mga kongregasyon. Ginhimo ini tuigtuig kutob 1986 tubtob ginkuha ang pagdumili. Walay sapayan nga madamo ini nga trabaho, ang mga kauturan nakabenepisyo sing daku.

Sini man nga tion, nakig-angot ang mga gulang sa mga awtoridad sang gobierno agod ipaathag ang aton neutral nga panindugan sa politika kag agod klaruhon nga ang isa ka tawo nga neutral sa politika indi subersibo sa gobierno. Sa sining paagi, ang ngalan kag katuyuan ni Jehova nakilal-an sang tanan, lakip na sang pinakamataas nga mga awtoridad sa pungsod. Ang katawhan ni Jehova pinasahi nga katawhan​​—neutral apang mahidaiton kag indi subersibo.

Pag-usmod kag Nian Pag-uswag Sang mga Manugbantala Sang Ginharian

Ginpakita sang report sang pag-alagad sang 1987 nga ang kadamuon sang mga manugbantala nag-usmod sing 6 porsiento. Ang iban hinadlukan kag indi luyag magpakilala upod sa gindumilian nga organisasyon. May yara mapintas nga paghingabot sa pila ka duog.

Apang, kon kaisa ang pagpamatok nagbalandra. Halimbawa, ang isa ka lokal nga pangulo naghiwat sing pinasahi nga miting agod pakalainon ang mga Saksi ni Jehova. Ginbayaw sang pangulo  ang isa ka kopya sang Ang Akon Libro Sang mga Sugilanon sa Biblia kag nagsiling nga dapat dakpon sang mga tawo ang bisan sin-o nga nagapanagtag sing libro. Nagsabat ang mga tawo nga luyag nila anay usisaon ang libro agod mahibaluan nila kon ano ini. Nagpasugot sia, apang naluyagan sang mga tawo ang ila nakita. Gani ang iban nagpangabay sing mga kopya sang libro gikan sa espesyal payunir nga nagapuyo sa pihak nga baryo. Hinumdom sang espesyal payunir: “Napulo ka pagtuon sa Biblia ang akon nasugdan sa mga tawo. Wala pa gid ako nakabantala sa baryo sang pangulo. Kon wala niya kami ginpakalain, kuntani ini nga mga tawo wala gid sing higayon nga makahibalo sang kamatuoran!”

Nagpasibu ang mga kauturan sa bag-ong mga kahimtangan. Bisan limitado lang sa madamo nga paagi, “wala [sila] mapiuti.” (2 Cor. 4:8) Sang natapos ang tuig sang pag-alagad sang 1988, may yara 7-porsiento nga pag-uswag sa mga manugbantala. Mga 60,000 ka pagtuon sa Biblia ang gindumalahan. Ginduaw sang mga utod nga lalaki gikan sa Service Department sa Bethel ang dalagku nga mga siudad agod palig-unon kag makigkita sa lokal nga mga gulang kag mga nagalakbay nga manugtatap. Sini man nga tion, ang sanga talatapan padayon nga nagtatap sa kaingod nga Congo (Brazzaville), diin gindumilian man ang hilikuton, kag sa Burundi.

Ang isa ka utod nga lalaki nga nagatrabaho subong prinsipal sa isa ka eskwelahan sa Kolwezi nangindi sa pagpanumpa sa politika. Bangod sini, ginkastigo sia kag nian ginsaylo sa Lubumbashi, diin nagdumdom ang mga nagapamatok nga patyon sia. Matawhay nga ginpaathag sang utod ang rason sang iya neutral nga panindugan. Ginhilway sia kag ginbalik sa Kolwezi. Ginpapangayo sing patawad sa iya ang mga nagkastigo sa iya! Ginpabalik sia sa pagtudlo kag gintangdo subong inspektor!

Sang Oktubre 1988, gin-agaw sang lokal nga mga pangulo ang lugar nga ginapatindugan sang Bethel sa Kinshasa kag ginkompiskar ang tonelada nga mga literatura sa Biblia. Ginkawat sang mga soldado ang kinarton nga mga libro kag mga Biblia kag ginbaligya ini sa lokal nga tiendahan. Ginbakal ini sang mga tawo, amo nga  ang mga utod mahapos nga nakasugod sing mga pagtuon sa Biblia. c

Sang 1989 ang kadamuon sang mga manugbantala sang Ginharian naglab-ot sa 40,707, walay sapayan sang pagdumili. Ang relihioso nga mga kaaway sang mga Saksi ni Jehova naakig. Ang sadto ministro sang katarungan, nga isa ka kilala nga abyan sang Iglesia Katolika, nagpadala sing sulat sa tanan nga publiko nga mga manunumbong sa Congo nga nagapabutyag sing kahangawa sa padayon nga pagpanghikot sang katawhan ni Jehova. Ginpalig-on niya ang pagsumbong sa mga Saksi ni Jehova kag ang pagsira sa mga Kingdom Hall. Sang ulihi, sang nagpamulongpulong sia sa relihioso nga mga lider, ginlaragway niya ang katawhan ni Jehova subong “matuod nga mga demonyo.” Gintunaan ini sang paghingabot sa Bandundu, nga amo ang tumandok nga probinsia sang ministro.

Ang mga Kabataan Ginbilanggo

Sini nga tion, ang pila ka kabataan sang mga Saksi ni Jehova gindakop sa eskwelahan bangod sang indi pagpakigbahin sa mga seremonya sa politika. Ang amay sang duha ka bata nga lalaki gindakop man kag ginbilanggo upod sa iya mga bata. Ang mga guardia sang bilangguan ginsugo nga indi sila paghatagan sing pagkaon. Bangod indi mahangpan kon ngaa, ang isa ka guardia namangkot: “Ang mga manugpatay kag mga makawat sa sining bilangguan ginahatagan naton sing pagkaon. Ngaa abi ini nga tawo kag ang iya duha ka bata nga lalaki indi?” Bangod wala sia makabaton sing makatarunganon nga sabat, ginhatagan sila sing pagkaon sini mismo nga guardia. Ang mga bata nabilanggo sing 11 ka adlaw, kag ang ila naman amay, nga isa ka espesyal payunir, nabilanggo sing 7 ka adlaw. Ini nga pagtilaw wala gid magpaluya sa ila.

 Sa Kikwit, isa ka tawo nga indi Saksi ni Jehova ang gindakop sang ang iya Saksi nga asawa kag duha ka anak nga babayi ginbilanggo. Sang natukiban sang mga opisyales nga indi sila pareho sing relihion sang iya asawa, ginsugo nila sia nga maggua sa bilangguan. Nangindi sia, kag nagsiling nga indi niya pagbiyaan ang iya asawa kag mga anak. Sang ginbuy-an sia sang ulihi upod sa iya pamilya, nagtuon sia sa Biblia kag ginbawtismuhan. Sa karon isa na sia ka gulang sa kongregasyon.

Kagamo sa Sulod Sang Pungsod

Sang Septiembre 1991 ang mga militar nagribok sa Kinshasa, nga ginsundan sang lapnag nga pagpang-ati. Nagresulta ini sa daku nga kakulang sing pagkaon kag panggatong kag subong man sa lapnag nga kakulang sing trabaho kag madasig nga implasyon. Ang mga sanga talapatan sang mga Saksi ni Jehova sa Bagatnan nga Aprika kag Pransia nagpadala sing bulig.

Samtang ginpanikasugan sang sanga sang Congo nga atubangon ang mga problema sang pungsod, gin-atipan man sini ang mga Saksi nga nagdangop halin sa kaingod nga Angola kag Sudan. Sa naaminhan-sidlangan nga Congo, ginduaw ni Zekaria Belemo, nga isa ka nagalakbay nga manugtatap sadto, ang isa ka grupo sang mga kauturan nga nagdangop halin sa Sudan. Nagpamulongpulong sia sa tumalambong sa diutay nga nahibaluan niya sa Ingles, kag ginbadbad ini sa Arabe. Nagpalibog si Zekaria kon nahangpan sang mga kauturan ang iya pamulongpulong. Paglipas sang lima ka tuig, ginpalapitan sia sang duha ka pamantan-on nga lalaki nga nagduaw sa Bethel kag namangkot: “Nadumduman mo pa bala kami? Upod kami sa nagpamati anay sa imo pamulongpulong sa refugee camp. Gintandaan namon ang imo tanan nga pagpalig-on kag nagsugod kami sa pagtuon sa Biblia.” Sang ulihi, gindedikar sining duha ka pamatan-on ang ila kabuhi kay Jehova.

Ang mga binangig sang etniko nga mga grupo isa pa ka daku nga problema sa pungsod. Madamo nga mga taga-Kasai ang nagsaylo sa bagatnan pakadto sa Katanga. Sang 1992 kag 1993, gintabog sila sang mga taga-Katanga gikan sa probinsia. Ginbiyaan sang  kalabanan sining mga taga-Kasai ang ila mga trabaho, pagkabutang, kag puluy-an. Nagdangop sila sa mga kampo ukon sa iban nga mga duog diin makapuyo sila nga may kalig-unan. Kapin sa 100,000 ang nagpauli sa ila puluy-an sa Kasai. Lakip sa ila amo ang 4,000 ka Saksi ni Jehova. Bisan pa ang mga kauturan nga nagapuyo sa kaingod nga lugar pigado kag ang pagkaon maiwat, ginhimo nila ang ila bug-os nga masarangan agod makabulig. Ang isa ka kongregasyon sa mayor nga ruta sa aminhan halin sa Katanga nagpadala sang mga utod sa pagsug-alaw sa tagsa ka trak nga nagaabot agod hibaluon kon may mga Saksi nga nakasakay. Sa tion nga makilala sila, ang mga kauturan nakabaton sing kinahanglanon nga pag-atipan.

Ang sanga sa Bagatnan nga Aprika nagpadala sing mga trak nga puno sing pagkaon kag bulong agod ipanagtag sa walay puluy-an nga mga kauturan nga nagahulat sa mga kampo. Ini nga bulig nagluwas sing kabuhi. Naghatag man sing instruksion ang Nagadumala nga Hubon sa mga kauturan sa Kinshasa nga magbakal sing pagkaon, bulong, sadol, kag pala agod ang mga pamilya makatukod liwat sing puluy-an sa Kasai kag makapanguma.

 Iban Pa nga mga Tanda Sang Pagbag-o

Ang pamulongpulong sang presidente kag ang news conference sang Abril 24, 1990, nangin tanda nga ang panimuot sang gobierno sa mga Saksi ni Jehova nagbag-o. Sa iya news conference upod sa mga dyurnalista sa gua kag sa sulod sang pungsod, ang presidente nagpasalig nga ginasakdag sang gobierno ang tanan nga sadsaran nga mga kahilwayan, pati na ang kahilwayan sang press kag kahilwayan sang relihion. Nagtugot ini sa mga kauturan nga magbantala kag magtipon sing hilway. Ang mga nabilanggo ginhilway.

Nadumduman mo pa bala ang manugwaragwag sa radyo nga nag-anunsio sang 1986 nga ang mga Saksi ni Jehova indi na liwat mabatian sa Congo? Nagsayop ang iya pakot. Sang ginsugdan ang pagdumili sang 1986, may yara 34,207 ka manugbantala sa Congo. Sang matapos ang tuig sang pag-alagad sang 1990, may yara 50,677 ka manugbantala sa Congo, kag 156,590 ka indibiduwal ang nagtambong sa Memoryal. Walay sapayan sang pagpamatok, pagpasipala, paghingabot, kag kaakig sang mga lider sang relihion kag politika, ang mga uyas sa amon sako sang Aprikano nga mais nagdamo. Sang napukan ang rehimen ni Presidente Mobutu sang 1997, indi ang mga Saksi ni Jehova kundi ang manugwaragwag ang nagpalagyo gikan sa pungsod.

Hilway Liwat

Gindumili sang dekrito sang presidente sang 1986 ang tanan nga hilikuton sang mga Saksi ni Jehova kag gindula sini ang ila legal nga korporasyon sa pungsod. Apang, sang Enero 8, 1993, ang Korte Suprema sang Katarungan sang Zaire (Congo) nagpapanaug sing desisyon sa kaso sang Jehovah’s Witnesses v. the Republic of Zaire. Nagdesisyon ang korte nga ang dekrito sang presidente indi makatarunganon kag busa ginbale-wala ini. Nagpahalipay gid ini sa mga kauturan!

Ang desisyon sang Korte Suprema gintunaan sang lapnag nga kontrobersiya bangod ginpasad sang korte ang desisyon sini sa bag-ong transisyonal nga konstitusyon, nga wala ginkalipay sang presidente kag sang iya mga sumalakdag. Gintamod sang iban ang desisyon  subong pagpahamtang sing talaksan para sa palaabuton nga mga desisyon sang korte. Ang mga Saksi nabutang sa tungatunga sang binais apang isa gid ini ka daku nga panaksi sa kahimayaan sang ngalan ni Jehova! Madamong artikulo sa pamantalaan ang nagkomento sa sining maragtason nga kaso. Nian ginpahibalo sang Departamento sang Katarungan ang mga gobernador sa nagkalainlain nga mga probinsia nga ang mga Saksi ni Jehova legal liwat nga may kinamatarong sa paghimo sang ila relihioso nga mga hilikuton. Isa gid ini ka kadalag-an para sa katawhan ni Jehova kag para sa matuod nga pagsimba!

Ang mga Kabudlayan Sang Pagpadala Sing Kargamento sa Sulod Sang Congo

Ang Congo isa ka malapad nga pungsod. Apang, magluwas sa isa ka magamay nga baybayon sa Bas-Congo, ang pungsod napalibutan sang duta. Ang kalabanan nga dalagku nga mga kargamento nagaabot sa pantalan sang Matadi. May yara isa ka riles sang tren  kag isa ka sementado nga dalan sa ulot sang Matadi kag sang kapital, nga may distansia nga mga 300 kilometros.

Ang mga sanga sa Europa nagpadala sa sanga sang Congo sang mga four-wheel-drive nga trak, nga gingamit sing epektibo para sa pagpadala sing mga kargamento kag para sa pagtukod. Sugod 1999, isa ka bodega sang Bethel ang ginbuksan sa Matadi. Nakabulig ini sing daku bangod ang mga literatura mahimo madiskarga sing direkta halin sa mga barko kag matago sa mga bodega tubtob kuhaon ini sang trak halin sa sanga kag dalhon sa Kinshasa.

Sang katuigan 1980, posible pa nga maglakbay sing direkta halin sa Kinshasa pakadto sa Lubumbashi, nga nagadulog sa mga bodega sa puluy-an sang mga misyonero sa Kananga kag Mbuji-Mayi. Walay sapayan nga ang biyahe sa ulot sang Kinshasa kag Lubumbashi mga duha ka oras lang sa eroplano, duha ka semana ang kinahanglan sang isa ka kargado nga trak agod malakbay ini! Apang, samtang nagaligad ang mga tinuig, ang mga dalan naguba tubtob sa punto nga indi na maagihan. Walay sapayan nga may mga suba nga mahimo malakbay sing linibo ka kilometro, ang mga barko nga nagalakbay sa suludlon nga bahin sang pungsod gikan sa Kinshasa indi masaligan. Wala labot sa sining mga kabudlayan, may mga kagamo gihapon sa politika sa iban nga mga duog, amo nga diutay lamang nga duog sa palibot sang Kinshasa ang makadtuan  sang mga salakyan halin sa Bethel. Ang pinakamaayo nga paagi sa pagpadala sing mga literatura gikan sa sanga pakadto sa malayo nga mga lugar amo ang paggamit sing eroplano.

Ang iban nga mga sanga nagbulig sa pagpadala sing mga literatura sa mga kauturan. Ang sanga sa Cameroon nagpadala sing mga publikasyon sa trak paagi sa Central African Republic kag pakadto sa aminhan sang Congo. Ang mga sanga sa Rwanda kag Kenya nagbulig sa pag-aman sang mga kinahanglanon sang nasidlangan nga mga bahin sang pungsod. Ang mga kongregasyon sa iban nga mga duog sa bagatnan nakabaton sang ila literatura gikan sa Bagatnan nga Aprika kag Zambia.

Ministerial Training School—Isa ka Pagpakamaayo sa Latagon

Sang 1995 ang nahauna nga klase sang Ministerial Training School gin-organisar sa Kinshasa. Sang Abril 2003, kapin sa 400 ka utod nga lalaki ang nahanas sa 16 ka klase. Lima sa mga estudyante ang nangin mga manugtatap sang distrito, kag kapin sa 60 ang nangin mga manugtatap sang sirkito. Kalim-an pa ang gintangdo subong mga espesyal payunir. Nakabulig sila sing daku agod labi pa nga magpagsik ang pagbantala nga hilikuton.

Indi mahapos para sa iban nga mag-eskwela. Sang nabaton ni Georges Mutombo ang sulat nga nagaagda sa iya nga mag-eskwela, nagapuyo sia sa isa ka lugar sa pungsod nga kontrolado sang mga puersa nga kontra sa gobierno. Kinahanglan nga magbisikleta sia sing 400 kilometros pakadto sa Kamina antes sia mag-eroplano pakadto sa Kinshasa, diin hiwaton ang eskwelahan. Nag-agwanta sia sing tatlo ka adlaw nga ulan kag nag-agi sa 16 ka checkpoint sang militar. Nag-agi man sia sa lugar nga madamo sing krimen. Sa isa ka lugar, ginlagas sia sang isa ka grupo sang nagabisikleta man nga mga buyong. Nauntat ang paglagas sang naglupok ang rueda sang bisikleta sang lider sang grupo nga nagalagas sa iya. Mahimo nga nakilala sang mga buyong si Georges subong isa ka Saksi bangod sang iya hitsura. Nagsinggit sila nga indi na nila sia paglagson liwat, kay nakita nila nga ang iya Dios, nga si Jehova kaupod niya.

 Mga Pasilidad Para sa Teokratiko nga Pag-uswag

Kutob 1965 ang sanga talatapan nahamtang sa 764 Avenue des Elephants, Limete, Kinshasa. Sang 1991 isa ka lote ang nabakal sa may industriya nga bahin sang pungsod. Ang tatlo ka dalagku nga mga tinukod sa sining lote gin-okupahan anay sang isa ka kompanya sang tela kag gingamit sang ulihi subong mga talyer. Ginkay-o sang mga kauturan ang mga tinukod agod ang mga hilikuton sa sanga nakonsentrar na lamang sa isa ka duog. Walay sapayan nga napalantang ang proyekto bangod sang pagkawalay seguridad kag pagkawalay kalig-unan sa politika, ang hilikuton sa bag-ong mga pasilidad sang sanga nagsugod sang 1993 sang nag-abot ang mga international  servant. Sang Abril 1996, ang talapuanan sang sanga nagsaylo halin sa Avenue des Elephants pakadto sa bag-ong mga pasilidad. Sa tapos nakasaylo, ang isa ka gulang sa Bethel nagkomento: “Ang makita nga nagatipon liwat ang bug-os nga pamilya Bethel nagapahanumdom sa amon sang nakalipas nga napulo ka tuig sang ang amon hilikuton gindumilian. Nagapasalamat gid kami kay Jehova nga Dios kag sa iya kitaon nga organisasyon bangod sining matahom nga mga tinukod.” Sang Oktubre 1996 ang kadamuon sang mga manugbantala naglab-ot sa bag-ong kataason nga 100,000. Nalipay gid ang mga kauturan sa pagpaabot sa dugang pa nga pag-uswag.

Ang mga Misyonero Nagkari sa Pagbulig

Sang katuigan 1990, posible liwat nga magpadala sing mga misyonero sa pungsod agod buylugan ang pito ka misyonero nga nagpabilin didto sa sulod sang mga tinuig nga may pagdumili. Sang Hulyo 1995, si Sébastien Johnson kag ang iya asawa, nga si Gisela, gindestino liwat halin sa Senegal pakadto sa Congo. Nagsunod ang iban pa nga mga misyonero. Ang iban naghalin sa Estados Unidos pagkatapos naggradwar sa Gilead, samtang ang iban naman naghalin sa Belgium, Britanya, kag Pransia. Sang Marso 1998, sanday Christian kag Juliette Belotti nag-abot halin sa French Guiana. Sang Enero 1999, si Peter Wilhjelm kag ang iya asawa, nga si Anna-Lise, gindestino liwat halin sa Senegal. Sang ulihi, dugang pa nga mga misyonero ang nag-abot sa Congo halin sa Cameroon, Mali, kag Senegal.

Sang Disiembre 1999 isa ka bag-ong puluy-an sang mga misyonero ang ginbuksan sa lugar nga may mga pamalay sa Kinshasa. Napulog-duha ka misyonero ang nagpuyo sa sining puluy-an. May  isa ka puluy-an sang mga misyonero sa Lubumbashi nga wala untat nga nagpanghikot sugod pa sang 1965. Ang ikaduha nga puluy-an ginbuksan didto sang 2003. Sa karon, apat ka mag-asawa ang nagaalagad sa sining puluy-an. Isa ka bag-ong puluy-an sang mga misyonero ang gintukod sang Mayo 2002 sa Goma, sa sidlangan sang pungsod, kag duha ka mag-asawa ang gindestino didto. Ang mga misyonero padayon nga nangin pagpakamaayo sa sining malapad kag mabungahon nga latagon.

Cristianong Neutralidad sa Tion Sang Inaway

Ang kalabanan sining mga misyonero nag-abot sa tion nga may kasingki sa pungsod. Sang Oktubre 1996 nag-utwas ang inaway sa nasidlangan nga bahin sang pungsod kag madasig nga naglapnag sa iban nga mga lugar. Ang katuyuan sini nga inaway amo ang pagpukan kay Presidente Mobutu. Sang Mayo 17, 1997, ang puersa ni Laurent-Désiré Kabila nagsulod sa Kinshasa, kag nangin presidente sia.

Samtang ginatan-aw sang mga tawo sa bug-os nga kalibutan sa telebisyon ang makapahanusbo nga mga laragway sang maluya gid kaayo nga mga refugee nga nasit-an sang gutom kag balatian, ang katawhan ni Jehova padayon nga nagbantala sang mensahe sang Biblia tuhoy sa paglaum kag lugpay. Makapasubo nga linibo ang napatay sa tion sang inaway, pati na ang mga 50 ka Saksi. Subong resulta sang inaway, madamo ang napatay sa kolera kag sa iban pa nga mga balatian.

Bangod sang inaway, ang kalabanan wala sing kard nga magapakilala (identity card) sa ila. Nangin problema ini sa mga kauturan nga nagalakbay sa pagbantala. Madamo sing mga checkpoint sang militar sa mga dalan. Ang mga manugbantala sang isa ka kongregasyon wala sing mga identity card, gani ginpanugda sang isa ka gulang nga ipakita sang mga kauturan ang ila kard nga Advance Medical Directive/Release bilang tal-us sa sini, kag amo sini ang ginhimo nila. Sa isa ka checkpoint, ang mga soldado nagsiling sa ila: “Indi ini ang kinahanglan namon. Kinahanglan namon ang national identity card sang tagsa ka banwahanon!”

 Ang mga kauturan nagsabat: “Amo ini ang kard nga nagapakilala sa amon subong mga Saksi ni Jehova.” Gintugutan sila sang mga soldado sa pag-agi.

Sa Kisangani, ginbilanggo sang dumuluong nga mga mersenaryo nga nagapakig-away para sa puersa sang gobierno ang apat ka pamatan-on nga mga utod nga lalaki. Ang mga kauturan sayop nga gin-akusar nga nagahatag sing impormasyon sa kaaway. Kada aga, ang mga mersenaryo nagpili sing napulo ka bilanggo, gindala sila sa mga kakahuyan, kag ginpatay sila. Isa ka aga, ginpili nila ang duha ka utod upod sa walo pa ka bilanggo. Gani naglakbay sila pakadto sa kakayuhan. Samtang nagalakbay, nagdulog ang trak bangod may isa ka bangkay sa dalan. Ginsugo sang mga mersenaryo ang duha ka utod nga ilubong ini. Sang nalubong na nila ini, ang mga utod naghulat sa pagbalik sang trak, kay nagpadayon ini sa paglakbay nga wala sila. Bisan pa may higayon sila sa pagpalagyo, wala nila ini ginhimo bangod basi mabutang sa katalagman ang kabuhi sang ila duha pa ka kaupod, nga nabilin sa bilangguan. Nagbalik ang trak nga wala na ang walo ka bilanggo, kay gintiro sila. Sang nagbalik sa bilangguan, natingala ang tanan nga ang duha ka utod nga lalaki nakabalik nga buhi. Mga pila ka tion paglipas sini, ang ganhaan sang bilangguan nabuksan bangod  sang paglupok sang ang banwa naagaw sang kaaway nga mga puersa. Ang mga mersenaryo nagpalagyo, kag ang mga kauturan nahilway.

Ang mga Sanga sa Europa Nagbulig sa Tion Sang Kabudlayan

Ang kalabanan nga bahin sang Congo nakaeksperiensia sing inaway sugod sang 1996, kag madamo nga tawo ang napilitan sa pagpalagyo. Linibo ka kauturan gikan sa Congo ang nagdangop sa mga kampo sa Tanzania kag Zambia. Samtang madamo pa nga bahin sang Congo ang nangin kontrolado sang mga rebelde, labi pa nga nabudlayan ang sanga talatapan nga makig-angot kag maatipan ang mga kauturan sa mga teritoryo nga kontrolado sang mga rebelde. Ang mga komite sa paghatag sing bulig gintukod sa dalagku nga mga siudad agod magpanagtag sing materyal nga bulig. Ang pamilya Bethel nagpakita sing kahanda kag masinakripisyuhon nga panimuot paagi sa pagtrabaho tubtob sa kagab-ihon sa  pagpanagtag sing mga suplay. Ang mga Saksi ni Jehova sa Belgium, Pransia, kag Switzerland nagpadala paagi sa eroplano sing tonelada nga pagkaon, panapton, kag bulong upod ang 18,500 ka paris sang sapatos kag 1,000 ka habol sa Congo. Ang hilikuton sa pagbulig nagpadayon. Naghaganhagan ang daku nga pag-antos. Ang mga Saksi ni Jehova kag ang iban pa nakabenepisyo.

 Sang Oktubre 1998 isa ka artikulo ang ginbalhag sa pamantalaan sa Kinshasa. Ini nagsiling: “Ang Cristianong mga kongregasyon sang mga Saksi ni Jehova sa nagkalainlain nga mga pungsod sa Europa nagbinuligay agod makatipon sing kapin sa 400 ka tonelada nga bulig nga ipadala sa Congo-Kinshasa kag Congo-Brazzaville. Sa bulig sang mga boluntaryo halin sa Inglaterra, Pransia, kag Switzerland, 37 ka tonelada sang bugas, gatas, beans, kag bitamina nga biskwit ang napadala na sa Kinshasa, halin sa Ostend, Belgium, paagi sa eroplano kag nag-abot sa pungsudnon nga mga ulong-talatapan sang mga Saksi ni Jehova sa Kinshasa. Isa pa ka eroplano . . . ang maabot . . . nga may dala nga 38 ka tonelada nga pagkaon.

 “Talalupangdon nga ang mga Saksi ni Jehova nagbulig sa mga nagdalangop sa Sidlangan nga Aprika sugod sang pagpapas sa rasa sa Rwanda. . . . Ang humalambal para sa mga Saksi ni Jehova nagsiling nga ining boluntaryo nga mga donasyon, nga naglakip sang pagkaon kag bulong nga nagabug-at sing kapin sa 200 ka tonelada, nakabulig sa pagsumpo sa epidemya nga kolera. Sadto nga tion ang mga Saksi ni Jehova halin sa Pransia kag Belgium nag-organisar sing pila ka grupo sa pagbulig sa mga nagdalangop sa mga kampo. Ginsambit man niya ang bulig nga ginpadala sang mga Saksi ni Jehova para sa mga nagakinahanglan sa Nasidlangan nga Europa kag Bosnia.”

Ang Inaway Wala Makaupang sa Espirituwal nga Pag-uswag

Sang Septiembre 1998, ang mga rebelde nagsalakay sa lugar sang Ndjili sa Kinshasa. Sa tion sang kagamo, isa ka grupo sang mga  kauturan ang nagdangop sa isa ka balay nga gindayunan sang manugtatap sang sirkito. Ang manugtatap sang sirkito nagpangamuyo tungod sa grupo kag nian ginbasahan sila sing Isaias 28:16. Ini nga bersikulo nagasiling: “Ang nagatuo indi magdali.” Ginpalig-on niya ang tanan nga magpabilin nga kalma kag magsalig sa panuytoy ni Jehova.

 Nagpanugda ang iban nga magtabok sa taytay agod makagua sa Ndjili, samtang ang iban naman nagpanugda nga usuyon ang riles. Sang ulihi, ang mga kauturan namat-od nga magpabilin sa ila nahamtangan. Pagligad sang tatlo ka adlaw nabawi sang mga tropa sang gobierno ang lugar. Nabalitaan sang mga kauturan nga kon nag-agi sila sa bisan diin man sa duha ka ruta, mahimo nga nakibon sila sa inaway.

Isa ka utod gikan sa Museka Kipuzi Congregation sa Katanga ang nagbaligya sing isda sa pila ka soldado. Pagkatapos sang paghambalanay, gin-akusahan sia sang isa ka soldado nga nagapangespiya para sa kaaway nga partido. Gingapos sia, ginkastigo, kag nian gindala sa ulong-talatapan sang militar sa sina nga rehiyon. Gab-i na sang nag-abot sia. Ginsugo sia sang mga soldado nga magsaot. Ang utod nagsabat: “Paano ninyo makita ang akon pagsaot kay madulom na?”

“Ti, magkanta ka na lang,” siling nila. Ang utod bug-os tinagipusuon nga nag-amba sing “Itugyan ang Imo Lulan kay Jehova.” Bangod natandog sang mga tinaga sini, ginpakanta ini liwat sa iya sang mga soldado. Ginkanta niya ini liwat. Ginpakanta sia sang isa sa mga soldado sing lain naman. Sini nga tion ginkanta niya ang “Salamat, Jehova,” sa Kiluba, ang iya tumandok nga hambal. Sang makatapos sia, ginhubaran sia sang mga nagbihag sia. Pagkaaga ginbalik sia sang mga soldado sa banwa kag nagpulupamangkot sa mga kaingod agod siguraduhon nga ang utod indi isa ka espiya. Antes maghalin, ang mga soldado nagsiling sa iya: “Patyon ka na namon kuntani, apang indi na namon pagdayunon. Ginluwas ka sang imo relihion! Natandog gid kami sang mga tinaga sang duha ka ambahanon nga ginkanta mo. Indi ka mag-untat sa pag-alagad sa imo Dios!”

 Ang Pagpatindog Sing mga Kingdom Hall Naghatag Sing Kadayawan kay Jehova

Sining ulihi nga tinuig ang Nagadumala nga Hubon sang mga Saksi ni Jehova nagpanikasog gid sa pagbulig sa pagpatindog sing mga Kingdom Hall sa mga pungsod diin ang mga kauturan wala sing kuarta. Nalipay gid ang mga kauturan sa Congo sa sining kahimusan, kay kinahanglan gid nila ang mga Kingdom Hall. Sa Kinshasa, halimbawa, may yara 298 ka kongregasyon apang wala pa gani 20 ang nagakaigo nga mga Kingdom Hall. Ginatos ka Kingdom Hall ang kinahanglan sa bug-os nga pungsod. Sang Abril 1999 ang programa sa pagpatindog sing Kingdom Hall ginsugdan sa Kinshasa. Sang ulihi, naglab-ot ini sa iban nga mga probinsia sang Congo. Sang maaga nga bahin sang 2003 mga 175 ka Kingdom Hall ang natapos sa duha ka Congo.

Isa ka tawo nga pamilyar sa kamatuoran kutob sang katuigan 1950 ang nagdayaw gid sang nakita niya ang pagpatindog sing isa ka Kingdom Hall sa atubangan sang iya balay. Nagkomento sia: “Wala ko anay ginsapak ang mga Saksi. Nakita ko karon ang mga bunga sang ila mga panikasog. Nagpatindog sila sing Kingdom Hall sa tupad sang balay sang akon manghod nga lalaki, kag karon nagapatindog sila sing isa pa sa atubangan sang akon balay. Daw ginasundan ako sang mga Saksi bisan diin!” Ginbaton sining tawo ang imbitasyon nga magtambong sa Memoryal sang kamatayon ni Cristo kag sa dedikasyon sining bag-o nga Kingdom Hall. Regular na sia karon nga nagatambong sa mga miting.

Tatlo ka kongregasyon sa Matete ang nagahiwat sang ila mga miting sa isa ka gubaon nga tinukod, nga ginbakal nila sang 1994. Ang mga kauturan wala sing kuarta nga inugpakay-o sa tinukod, gani anom ka tuig nga amo ang kahimtangan sini. Yara sa pihak-dalan sini nga propiedad ang isa ka daku nga simbahan. Sang ginpatindog ang simbahan, ang manugwali nagsiling nga ang mga Saksi ni Jehova magasaylo sa ulihi sa iban nga lugar. Ginyaguta sang mga kaingod ang mga kauturan bangod indi matahom ang ila duog tilipunan. Bisan sang ang kongregasyon nagsugod  na sa paghimo sing preparasyon para sa pagpatindog sing isa ka bag-o nga Kingdom Hall, nangyaguta gihapon ang pila ka kaingod. Daw ano gid ang ila kakibot sang makita nila ang mga resulta! Karon nagasiling sila nga ang mga Saksi ni Jehova amo ang may pinakamatahom nga tinukod sa lugar. Ang isa ka kaingod nga indi gid anay luyag makighambal sa mga Saksi nagdayaw sa ginhimo sang mga kauturan. Nagkadto sia sa site kag nangako nga pamatian niya ang mga Saksi sa masunod nga pagduaw nila.

Sa isa ka site sang konstruksion, isa ka babayi ang nagpalapit sa utod nga babayi nga nagaluto sing pagkaon para sa mga nagatrabaho. Ang babayi nagpamangkot: “Nagapatindog bala kamo sing isa ka simbahan?”

“Nagapatindog kami sang amon Kingdom Hall,” sabat sang utod.

Ang babayi nagsiling: “Ini nga tinukod mangin kaangay gid ninyo. Pirme kamo mahipid kag matinlo. Ang inyo simbahan magasimbulo sa inyo!”

 Pag-organisar Liwat sa Administrasyon Sang Sanga

Agod maatipan ang mga kinahanglanon sa latagon, ang lokal nga Komite sang Sanga kinahanglan nga organisahon liwat. Sang Mayo 1996 ang Nagadumala nga Hubon naghimo sing mga pagbag-o. Sang Mayo 20, 1996, si Sébastien Johnson gintangdo nga manugpahituhog sang Komite sang Sanga. Sila ni Peter Ludwig, nga gindugang sa komite duha ka bulan antes, nagahuman sa diutay nga Komite sang Sanga nga nagatatap sa hilikuton. Sang masunod nga mga tuig, may iban pa nga gintangdo: sanday David Nawej, Christian Belotti, Benjamin Bandiwila, Peter Wilhjelm, Robert Elongo, Delphin Kavusa, kag Uno Nilsson. Bangod sang problema sa kapagros si Peter Ludwig kag ang iya asawa, nga si Petra, nagpauli sa Alemanya, diin nagaalagad sila karon sa sanga talatapan.

Ang mga kauturan sa Komite sang Sanga nagpangabudlay sing lakas agod ipaambit ang teokratiko nga panuytoy sa bug-os nga latagon. Dugang pa, ang mga alagad ni Jehova gintangdo sa Congo halin sa Aminhan nga Amerika, Europa, kag Japan agod mag-alagad subong mga international servant, mga Bethelite nga nagaalagad  sa iban nga pungsod, kag mga misyonero. Sang 2003 nga tuig sang pag-alagad, ang pamilya Bethel sa Kinshasa nagdamo sing kapin sa 250 ka katapo. Treinta’y kuatro anyos ang promedyo nga edad.

Madamo Pa ang Dapat Himuon

Ang manalagna sang una nga panahon nagsulat: “Bulahan ang tawo nga nagasalig sa GINUO, nga ang iya pagsalig amo ang GINUO.” (Jer. 17:7) Walay sapayan sang inaway sa pila ka lugar sa Congo, ang mga kauturan padayon nga nagbantala sing maayong balita sang Ginharian sa iban. Bisan pa gin-upangan sang inaway sibil ang mga panikasog sang sanga talatapan sa paghatag sing espirituwal nga bulig sa bug-os nga pungsod, makapalig-on makita nga nalab-ot ang pinakamataas nga kadamuon sang manugbantala nga 122,857.

Sa sini nga report, ginsaysay namon ang mga eksperiensia sang matutom nga mga alagad sa Congo. Indi namon masambit ang tanan nga ngalan sang madamong mga kauturan nga nakabulig sa pag-apin kag sa pagpauswag sing legal sa maayong balita sa Congo. Apang, makasalig ang tanan sa kahamuot ni Jehova. Si apostol Pablo nagsulat sa mga masigka-Cristiano: “Ang Dios indi di-matarong nga malimot sang inyo binuhatan kag sang gugma nga ginpakita ninyo tungod sa iya ngalan nga nag-alagad kamo sa mga balaan, kag nagaalagad pa.”​​—Heb. 6:10.

Madamo pa ang dapat himuon. May bag-ong mga teritoryo nga ginbuksan. Ang mga Kingdom Hall kinahanglan ipatindog. Ang mga pasilidad sang sanga kinahanglan padakuan. Walay sapayan sini, sa tapos marepaso ang kapin sa 50 ka tuig sang teokratikong hilikuton sa Congo, nagaugyon kami sa ginsiling sang isa ka utod sang 1952: ‘Kaangay kami sang mga uyas sa isa ka sako sang Aprikano nga mais. Diin man kami ihulog, sing isa-isa, ang ulan nagatupa sa ulihi, kag nagadamo kami.’ Makunyagon namon nga ginahulat nga makita kon tubtob diin patubuon sang aton langitnon nga Amay, nga si Jehova nga Dios, ang binhi sang Ginharian.​​—1 Cor. 3:6.

[Mga footnote]

[Blurb sa pahina 229]

“Indi na kita karon makabati pa liwat tuhoy sa mga Saksi ni Jehova sa [Congo]”

[Blurb sa pahina 249]

“Patyon ka na namon kuntani, apang indi na namon pagdayunon. Ginluwas ka sang imo relihion!”

 [Kahon sa pahina 168]

Laragway Sang Congo (Kinshasa)

Ang pungsod: Nahamtang sa magtimbang nga bahin sang ekwador, ang Demokratiko nga Republika sang Congo anom ka pilo ang kadakuon sangsa kaingod nga Congo (Brazzaville). Ang kalabanan sang naaminhan nga bahin sang Congo nakulapan sang tropiko nga maulan nga kagulangan, kag tuman ini kadabong amo nga ang silak sang adlaw talagsa lang nagalab-ot sa duta. Sa nasidlangan nga bahin sang pungsod, may yara mga kabukiran kag buhi nga mga bulkan. Ang nakatundan nga Congo nagasakop sa 37 kilometros nga baybayon sa may Dagat Atlantiko nayon.

Ang mga tawo: Ang 55 milyones ka tawo sa Congo nagarepresentar sa kapin sa 200 ka etniko nga mga grupo sa Aprika. Singkuenta porsiento sang populasyon sini ang nagapangangkon nga Katoliko; 20 porsiento, Protestante; 10 porsiento, Kimbanguista; kag 10 porsiento, Muslim.

Ang hambal: Madamo nga hambal ang ginapamulong. Bisan pa nga ang opisyal nga hambal amo ang Pranses, ang panguna nga Aprikano nga mga hambal amo ang Lingala, Kingwana, Swahili, Kongo, kag Tshiluba.

Ang palangabuhian: Ang Congo nagapanag-iya sing madamong kinaugali nga mga manggad​​—petrolyo, diamante, bulawan, pilak, uranium—​apang bangod sang inaway sa pungsod sining karon lang nabuhinan sing daku ang mga eksport kag nadugangan ang utang sa luwas. Ang mga pamilya sa uma nagapatubas sang kalabanan nga pagkaon nila, lakip na ang balinghoy, mais, kag humay.

Ang ilahas nga mga sapat: Ang ilahas nga mga sapat bugana. Ang mga baboon, gorilya, kag amu dagaya sa mga kagulangan. Nagapuyo sa wayang ang usa, leopardo, leon, rhinoceros, kag zebra. Ang mga suba ginapuy-an sang mga buaya kag mga hippopotamus.

 [Kahon/Retrato sa pahina 173, 174]

Ginpangita Niya ang Kamatuoran kag Nakita Niya Ini

Si Henry Kanama katapo anay sang Evangelical Church sa Luena apang narealisar niya nga ini nga relihion wala sing kamatuoran. Agod mangamuyo kag magpamalandong, masami sia nga nagakadto sa mga bukid. Didto nakilala niya ang isa ka grupo nga nagapangangkon nga nagapakigsugilanon sa di-makita nga mga espiritu. Ginsilingan si Henry sang mga katapo sining grupo nga sa banta nila ang Dios tuman kalayo, apang wala sila makahibalo kon diin.

Ginpangita ni Henry ang matuod nga Dios. Sang ulihi, nasugilanon niya ang isa ka lalaki nga naghatag sa iya sing isa ka kopya sang Magmata! nga magasin sa Pranses. Gilayon nga nahisayod ni Henry ang kamatuoran sang Biblia. Amo ini ang madugay na niya nga ginapangita! Ginsulatan niya ang mga Saksi ni Jehova sa direksion nga nakita niya sa sulod sang magasin, kag wala madugay nagtuon sia sa Biblia paagi sa sulat. Sang ulihi, si Henry upod sa iya asawa, nga si Elisabeth, kag ang iya pila ka kakilala nagsulat sa pagpamangkot kon paano sila mabawtismuhan. Ang masunod nga sulat nga nabaton nila naghatag sa ila sing instruksion nga pakig-angutan ang mga sanga talatapan sa kaingod nga mga pungsod. Ang kalabanan nga mga sanga malayo.

Ang gamay nga grupo, nga ginatapuan ni Henry kag ni Elisabeth upod si Hyppolite Banza kag ang iya asawa, nga si Julienne, namat-od nga magkadto sa Northern Rhodesia. Nahibaluan nila nga nagkahulugan ini nga dapat sila magtuon sa paghambal sing Cibemba agod magdalom ang ila ihibalo sa kamatuoran. Ginbanabana nila ang gastos kag naglakat. Paglipas sang anom ka bulan nga pagtener didto, ginbawtismuhan sila sang 1956.

Sadto man nga tuig nagpauli sila sa Congo, diin makugi nila nga ginpaambit ang maayong balita sa iban. Sang 1961, si Henry kag ang pila sa iya mga kaupdanan gindakop kag ginbilanggo. Ginsumbong sila subong mga sumulunod sang Kitawala nga nagpatay sa isa ka lokal nga pangulo nga nagplano sang pagpatay sa isa pa ka pangulo. Siempre pa, wala ini sing prueba, kag ginbuy-an sila sang ulihi.

Nian si Henry kag si Elisabeth nagpayunir. Nangin mga espesyal payunir sila kag sang ulihi nag-alagad sa hilikuton sa sirkito. Walay sapayan nga napatay si Henry sang 1991, si Elisabeth regular payunir gihapon. Ang isa sa ila mga anak nga lalaki, nga si Ilunga, nagaalagad sa hilikuton sa sirkito.

 [Box/Pictures on page 178]

Albert Luyinu​​—Isa ka Matutom nga Saksi

Una nga nabatian ni Albert ang kamatuoran sang 1951 paagi sa iya katrabaho, nga si Simon Mampouya, nga taga-Congo (Brazzaville). Si Albert amo ang una nga taga-Congo nga nangin dentista, kag indi mahapos para sa iya nga manindugan sa kamatuoran bangod sang iya mataas nga tindog sa katilingban. Nabawtismuhan sila nga mag-asawa pagkatapos sang pagsaulog sang Memoryal sang 1954. Ginhimo ang bawtismo sa gab-i bangod ginadumilian sadto ang hilikuton.

Si Albert nag-alagad kutob 1958 tubtob 1996 subong legal nga tiglawas sang Association of Jehovah’s Witnesses, ang narehistro nga korporasyon sang mga Saksi sa sining lugar. Nadumduman pa niya nga ginpatpat niya ang pamulongpulong ni Utod Heuse sa kasal sa atubangan sang tumalambong nga 1,800. Una nga ginpaathag sa pamulongpulong ang mga responsabilidad sang Cristianong asawa. Nadumduman pa ni Albert nga nagbatyag sia nga importante samtang ginatulok niya ang iya asawa kag ang iban nga mga utod nga babayi nga nagtambong. Apang, nadumduman pa niya nga sang nabatian niya kon ano ang mga responsabilidad sang isa ka Cristianong bana, nagbatyag sia nga kubos kag indi importante. Sang matapos ang pamulongpulong, daw kanubo gid sang iya panan-aw sa iya kaugalingon!

[Picture]

Si Albert kag si Emilie Luyinu

 [Kahon/Retrato sa pahina 191-193]

Interbyu kay Pontien Mukanga

Natawo: 1929

Nabawtismuhan: 1955

Malip-ot nga Biograpiya: Nag-alagad subong nahauna nga manugtatap sang sirkito sa Congo.

Sang 1955, nagkadto ako sa ospital bangod sa sakit sa ngipon. Ginbulong ako sang dentista, nga si Albert Luyinu, kag nian ginpakita niya sa akon ang Bugna 21:​3, 4, nga nagalaragway tuhoy sa tion nga wala na sing kasakit. Ginbilin ko ang akon direksion, kag ginduaw ako ni Albert sadto nga gab-i. Madasig ako nga nag-uswag sa espirituwal kag ginbawtismuhan sadto man nga tuig.

Gintangdo ako subong manugtatap sang sirkito para sa bug-os nga Congo sang 1960. Indi mahapos ang hilikuton sa sirkito. Naglakbay ako sing inadlaw, kag sinemana pa gani, nga nagasakay sa likod sang madamo sing karga nga mga trak sa batsihon nga dalan kag sa nagatagiti nga adlaw. Ginakagat ako sang lamok sa gab-i. Masami nga nagakaaberiya ang trak, kag dapat ako maghulat tubtob makay-o ini. Isahanon ako nga naglakat sa mga dalan nga wala sing bisan ano nga karatula kag kon kaisa nagatalang ako.

Isa ka adlaw, nagduaw ako sa isa ka banwa sa aminhan sang Congo. Upod ko si Leon Anzapa. Nagbisikleta kami pakadto sa isa pa ka banwa sa kalayuon nga kapin sa 120 kilometros. Nagtalang kami kag nagtulog kami sing isa ka gab-i sa kurong sang manok. Ginkagat kami sang mga  dapaw halin sa mga manok, gani ang tag-iya sang lugar naghimo sing dabok sa tunga sang salog, bisan pa nga wala sing mga bintana.

Sadto nga gab-i nag-away ang anak nga lalaki sang tag-iya kag ang iban nga mga tagabaryo. Sang ulihi ang tag-iya nakig-away man. Nahibaluan namon nga kon mapierde sia, mahimo magkaproblema kami. Wala kami matulugan sadto nga gab-i bangod sang dapaw, aso, kag sang pag-away.

Antes magpamanagbanag, nagsaliputpot kami sakay sa amon mga bisikleta, apang pagkatapos sang pila pa lang ka kilometro, nagtalang kami liwat. Padayon kami nga naglakbay sa bug-os nga adlaw, nga ginausoy ang isa ka ginpabay-an na nga dalan. Sang magkasisidmon, si Leon natumba sa iya bisikleta bangod sa sobra nga gutom kag kakapoy. Nalampos ang iya guya sa bato, amo nga napilas ang iya bibig. Ginadugo gid sia, apang padayon kami nga naglakbay tubtob makalab-ot kami sa isa ka baryo. Sang makita si Leon, nangusisa ang mga tagabaryo kon sin-o ang nagpilas sa iya. Ginpaathag namon nga nahulog sia sa iya bisikleta. Indi sila magpati kag ginsumbong ako nga amo ang nagpilas sa iya. Wala man kami matulugan sadto nga gab-i; si Leon nagaantos sa sakit, kag ang mga tagabaryo nagahinambalanay nga pilasan ako subong silot. Pagkaaga padayon kami nga naglakbay tubtob nga nakalab-ot kami sang ulihi sa isa ka baryo diin may nakuha kami nga bulong. Ginbubuan nila sing Mercurochrome ang bibig ni Leon kag ginkipot ang pilas paagi sa anom ka kimpit. Nian naglakbay kami sing 80 kilometros pa pakadto sa Gemena, diin ginbilin ko si Leon sa isa ka magamay nga ospital agod mabulong. Nagpadayon ako sa paglakbay sing isahanon agod buylugan ang akon asawa, nga pagkatapos sini nagpadayon kami sa pagpangabudlay sa tupad sang suba padulong sa Kinshasa.

Ang asawa ni Pontien nga si Marie masunson nga nagaupod sa sining mga paglakbay. Napatay sia sang 1963. Sang 1966, nangasawa liwat si Pontien kag nagpadayon sa sirkito nga hilikuton tubtob sang 1969. Yara gihapon sia sa bug-os tion nga pag-alagad, subong isa ka regular payunir.

 [Kahon/Retrato sa pahina 195, 196]

Interbyu kay François Danda

Natawo: 1935

Nabawtismuhan: 1959

Malip-ot nga Biograpiya: Isa ka nagalakbay nga manugtatap kutob 1963 tubtob 1986. Nag-alagad sa Congo Bethel kutob 1986 tubtob 1996. Isa ka gulang kag espesyal payunir sa karon.

Sang 1974, nagaduaw ako sa isa ka kongregasyon sa Kenge, Bandundu Province, sang gindakop kami nga pito sang mga militante sang nagagahom nga partido. Ang panumbungon batok sa amon amo nga nangindi kami sa pagpakigbahin sa politikal nga mga seremonya nga nagapadungog sa pangulo sang estado. Ginbilanggo nila kami sa isa ka selda nga wala sing mga bintana kag dos metros por dos metros kagamay. Indi kami makapungko ukon makahigda; mahimo lamang kami makasandig sa isa kag isa. Duha ka beses lang kami ginapagua sa isa ka adlaw kag didto kami sa amo nga selda sa sulod sang 45 ka adlaw. Sang nabalitaan sang akon asawa, nga si Henriette, ang natabo, naglakbay sia sing 290 kilometros halin sa Kinshasa agod duawon ako. Apang, gintugutan nila sia nga maduaw ako sing makaisa lang sa isa ka semana.

Isa ka adlaw nagduaw sa bilangguan ang manunumbong sang estado. Ginhimo ang isa ka politikal nga seremonya sa kadungganan niya. Magluwas sa amon, ang tanan nag-amba sing politikal nga mga ambahanon kag nagsulit sang mga islogan sang partido. Naakig gid ang manunumbong kag ginsugo niya ako nga manduan ko ang  anom pa ka utod nga lalaki sa pag-amba. Nagsabat ako nga wala ako sing kinamatarong nga manduan sila kag desisyon nila kon bala magaamba sila ukon indi. Bangod sini ginkastigo ako.

Sang ulihi ginpasakay nila kami sa likod sang isa ka four-wheel-drive nga salakyan. Ginguardiahan kami sang duha ka soldado, kag nagsakay ang amo man nga manunumbong sa tupad sang drayber. Manugpakadto kami sa siudad sang Bandundu, ang kapital sang probinsia nga may amo man nga ngalan. Madasig ang dalagan sang salakyan. Ginsilingan ko ang mga utod nga manguyapot sing maayo, kag nian nangamuyo ako. Sang nagahingapos na ako sa akon pangamuyo, ang salakyan nagliko sing tuman kadasig kag nagbaliskad. Makatilingala nga wala sing isa nga napatay ukon napilasan man lang. Nagpati kami nga gin-amligan kami ni Jehova. Sang mapatindog namon ang salakyan, ginmanduan sang manunumbong ang duha ka soldado nga ibalik kami sa bilangguan nga nagalakat. Ang salakyan nagpadayon padulong sa Bandundu.

Sang makabalik kami sa bilangguan, ginsugiran sang mga soldado ang mga awtoridad didto sang natabo kag nagpakitluoy sa ila nga buy-an kami. Nagdayaw gid ang direktor sang bilangguan, kag kaangay namon, nagpati sia nga gin-amligan kami sang Dios. Ginhinguyang namon ang masunod nga mga adlaw sa isa ka kinaandan nga selda kag gintugutan nga makigsimpon sa iban nga mga bilanggo sa luwang. Nian ginbuy-an kami.

Sa tapos mag-alagad sing 24 ka tuig sa hilikuton sa sirkito, si François kag si Henriette gin-agda sa Bethel. Paglipas sang napulo ka tuig ginsaylo sila sa espesyal payunir nga hilikuton. Napatay si Henriette sang Agosto 16, 1998.

 [Kahon/Retrato sa pahina 200-202]

Interbyu kay Michael Pottage

Natawo: 1939

Nabawtismuhan: 1956

Malip-ot nga Biograpiya: Si Michael kag ang iya asawa, nga si Barbara, nag-alagad sa Congo sa sulod sang 29 ka tuig. Yara na karon sa Bethel sa Britanya, si Michael isa ka gulang sa nagahambal sing Lingala nga kongregasyon sa London.

Ang amon una gid nga problema amo ang pagtuon sa pagkomunikar. Dapat kami una nga mangin talunsay sa Pranses, ang opisyal nga hambal sa Congo. Pamuno lang ini. Sa Katanga, nagtuon kami sing Swahili; sa Kananga, dapat mangin lantip kami sa paghambal sing Tshiluba; kag sang gindestino kami sa Kinshasa, nagtuon kami sing Lingala.

Ini tanan nangin mapuslanon gid. Una, ang amon mga kauturan mas madali nga nangin mainabyanon sa amon samtang nagapanikasog kami sa pagpakigkomunikar sa ila. Gintamod nila ang amon mga panikasog sa pagtuon sang ila mga hambal subong pamatuod sang amon matuod nga gugma kag sang amon interes sa ila. Ang ikaduha nga kapuslanan amo nga nangin mas epektibo ang amon ministeryo sa mga nagapamati. Ang una nga reaksion sang tagbalay kon mabatian niya kami nga nagapamulong sa iya hambal amo sa masami ang kakibot kag ginasundan ini sang kalipay kag nian sang pagtahod, upod ang handum nga pamatian ang amon ihambal.

Sang naglakbay kami sa distrito nga hilikuton, ang amon ihibalo sa lokal nga mga hambal nagsalbar sa amon  sa ayhan makatalagam nga mga kahimtangan. Sa tion sang krisis, kinaandan na nga may mga barikada sang mga militar kag sang partido sa politika sa dalan kag nangin kombeniente ini nga lugar agod mangilkil. Ang mga dumuluong masami ginakabig nga madamo kuarta kag mahapos kilkilan. Kon ginapadulog kami sa barikada sa dalan, ginatamyaw namon ang mga soldado sa lokal nga hambal. Bangod sini, nagaisol sila sa kakibot. Dayon nagapamangkot sila kon sin-o kami. Kon ipaathag namon sa ila hambal kon ano gid ang amon ginahimo kag indi lang pagtamyaw ang nahibaluan namon, masami nga nagapamati sila, nagapangabay sang amon nga literatura, kag nagasiling nga kabay nga pakamaayuhon sang Dios ang amon paglakbay.

Ang masinakripisyuhon nga gugma sang amon Aprikano nga mga kauturan makatalandog gid. Ang Congo madamong tinuig na nga isa-sing-partido nga estado sa politika kag aktibo ini kag kon kaisa masingki gid nga nagapamatok sa mga neutral, subong sa mga Saksi ni Jehova. Amo ini ang kahimtangan samtang nagalakbay kami sakay sa dyip sa distrito nga hilikuton, nga nagaalagad sa mga kauturan sa mga asambleya.

Madumduman ko pa ang isa ka asambleya. Sa tion sang sesyon sa gab-i sa katapusan nga adlaw, ang lokal nga pangulo sang partido sa politika nagkadto sa likod sang plataporma. Hubog sia kag abusado, kag nag-insister nga pasakaon sia sa entablado agod mahambalan niya ang tanan nga magbakal sang kard sang partido. Sang wala kami magsugot, naakig sia kag ginbuyayaw niya kami, kag nagsiling nga ang mga Saksi ni Jehova kontra sa gobierno kag dapat mabilanggo. Nahaylo sia sang iban nga mga utod nga lalaki nga maghalin. Naglakat sia, nga nagasinggitan nga isugid niya kami sa administrador kag mabalik sia agod sunugon ang amon dyip kag ang amon ginadayunan nga payag. Nahibaluan namon nga himuon gid niya ang iya pamahog.

Dalayawon gid ang mga kauturan. Sa baylo nga magpalagyo sa kahadlok, ginpalibutan nila kami, kag ginpalig-on kami nga magsalig kay Jehova kag itugyan ini sa iya kamot. Nian nagbinuslanay sila sa pagbantay sa amon payag kag dyip sa bug-os nga gab-i. Makatalandog gid ini. Indi lamang ang mga kauturan handa nga manginmatay agod amligan kami kundi handa man sila nga atubangon ang bisan ano nga kapintas kon makahalin na kami bangod sang indi nila pagsuportar sa partido sa politika. Indi gid namon malipatan ining masinakripisyuhon nga Cristianong gugma, upod ang madamo pa nga makalilipay nga gugma nga ginpakita sa amon sang mga tinuig ng didto kami sa Congo.

 [Kahon/Retrato sa pahina 211-213]

Interbyu kay Terence Latham

Natawo: 1945

Nabawtismuhan: 1964

Malip-ot nga Biograpiya: Naghinguyang sing 12 ka tuig subong misyonero. Nagtuon sing Lingala, Pranses, kag Swahili. Nagaalagad karon sa Espanya upod sa iya asawa kag duha ka kabataan.

Nag-eroplano kami ni Raymond Knowles pakadto sa Kisangani sang 1969. Mga 230,000 sadto ang pumuluyo sa siudad kag amo ini ang kapital sang naaminhan-sidlangan nga probinsia sang Congo.

Mainit gid ang pag-abiabi sa amon sang pila lamang ka manugbantala kag sang madamo nga mga interesado sa sini nga lugar! Madamo sila sing regalo sa amon​​—kapayas, pinya, kag saging, upod ang tropikal nga mga prutas nga wala pa namon anay makita. Ang iban nagdala sing buhi nga mga manok kag mga pawikan. Mainayuhon kami nga ginpadayon ni Samuel Tshikaka sa iya balay. Apang, sang ulihi nakakita kami sing isa ka bungalow nga maarkilahan. Nian ginbuylugan kami nanday Nicholas kag Mary Fone kag subong man nanday Paul kag Marilyn Evans. Malipayon gid kami! Ginkay-o kag ginpinturahan namon ang una nga puluy-an sang mga misyonero sa Kisangani. Matag-as ang mga balagon kag mga hilamon, kag sang nagpaninlo kami, nakakuha kami sang duha ka civet nga kuring gikan sa alibungan. Sang ulihi, sanday Peter kag Ann Barnes nagbuylog sa amon sa sining puluy-an sang mga misyonero, upod si Ann Harkness, nga nangin asawa ko.

 Sa sining unang apat ka tuig nga pagbantala sa Kisangani, natun-an namon nga maghambal sing Lingala kag Swahili kag nangin suod kami sa maabiabihon kag mainabyanon nga mga tawo didto. Kadamo gid sang amon ginatun-an sa Biblia amo nga nagpangabudlay kami halin sa kaagahon tubtob sa kagab-ihon agod maatipan sila tanan. Sa mga tinuig nga didto kami sa Kisangani, nakita namon ang pag-uswag sang isa ka grupo nga wala pa sa napulo ka manugbantala nga mangin walo ka kongregasyon.

Isa ka bes, samtang nagalakbay kami sa isa ka dalan malapit sa suba sang Ituri, nakita namon ang isa ka baryo sang mga Pygmy. Nalangkag kami sa pagbantala sa mga pumuluyo. Ang mga Pygmy, siling sang pila ka iskolar, nagahunahuna nga ang kagulangan amo ang ila iloy ukon amay bangod amo ini ang ginakuhaan nila sang ila pagkaon, panapton, kag pasilungan. Gani, ginatamod sang mga Pygmy ang kagulangan subong sagrado kag nagapati sila nga masugilanon nila ini paagi sa seremonya nga ginatawag molimo. Ini nga seremonya nagalakip sang pagsaot kag pag-amba sa palibot sang isa ka dabok. Ang saot ginaakompanyaran sang molimo nga budyong, isa ka malaba kag human sa kahoy nga tubo nga ginahuypan sang mga lalaki agod magpatubas sing musika kag mga tunog sang sapat.

Nagdayaw kami sa makawiwili nga komunidad sining manlulugayaw nga mga tawo, nga masunson nagatener sa isa ka duog sing mga isa lang ka bulan. Ang kampo may yara korte balay sang buyog nga tululugan nga human sa mga saha sang tanom kag mga dahon. Ini nga mga puluy-an may isa lang ka alagyan kag mahimo matukod sing mga duha ka oras. Ang kada isa iguigo lang nga tulugan sang nagabarikutot nga pila ka indibiduwal. Nagpalapit sa amon ang pila ka kabataan agod hikapon ang amon panit kag buhok; wala pa gid sila anay makakita sing mga puti nga tawo. Isa gid ka higayon nga masugilanon kag mabantalaan ining mainabyanon nga mga tawo sa kagulangan! May nasugilanon kuno anay sila nga mga Saksi nga nagduaw sa ila gikan sa mga baryo malapit sa gin-istaran anay nila.

 [Kahon/Retrato sa pahina 215, 216]

Interbyu kay David Nawej

Natawo: 1955

Nabawtismuhan: 1974

Malip-ot nga Biograpiya: Sa tanan nga lokal nga mga katapo sang pamilya Bethel sa Congo, sia ang pinakamalawig nga nag-alagad. Katapo man sia sang Komite sang Sanga.

Sang 1976, nasorpresa ako sang nakabaton ako sing sulat nga nagaagda sa akon sa Bethel. Ang mga tinaga nga “importante gid” kag “sa gilayon” ginkuritan sa sulat. Nagapuyo ako sa Kolwezi, mga 2,450 kilometros halin sa Kinshasa. Indi madali nga bayaan ang puluy-an, apang luyag ko ilugon ang ginsabat ni Isaias: “Yari ako! Ipadala ako.”​​—Isa. 6:8.

Sa pag-abot ko sa Bethel, ginpakita sa akon sang isa ka utod nga lalaki ang isa ka makinilya kag namangkot kon makahibalo ako magmakinilya. Nagsabat ako nga sastre ako kag makahibalo ako manahi apang indi ako makahibalo magmakinilya. Walay sapayan sini, determinado ako sa pagtuon kag natun-an ko ang magmakinilya. Nagtrabaho ako sa mga departamento sang Translation kag Service.

Sang ulihi gin-asayn ako sa Correspondence desk. Ang isa sa akon trabaho amo ang pagtatap sa mga kupon nga gingunting sang mga tawo gikan sa mga publikasyon kag ginpadala sa opisina. Masami sila nagapangabay sing iban pa nga mga publikasyon. Pirme ako nagapalibog kon ano ang reaksion sang mga tawo sa mga literatura nga nabaton nila. Apang nahibaluan ko ang natabo sa isa ka halimbawa. Ang duha ka pamatan-on nga lalaki madasig nga nag-uswag.  Sang ulihi nagpayunir sila, kag sang ulihi, nangin mga espesyal payunir. Sang gin-agda sila sa Bethel, ang isa sa ila nangin kaupod ko sa kuarto.

Kon kaisa ang mga tawo nagasulat sa Bethel sa pagpangayo sing kuarta. Isa ka mataktikanhon nga sulat ang ginhimo, nga nagapaathag nga ang aton hilikuton boluntaryo kag nagapalig-on sa indibiduwal nga magtuon sing Biblia. Paglipas sang mga pila ka tion, ginsugiran ako sang isa ka utod nga lalaki nga nagsulod sia sa kamatuoran bangod sini nga sulat. Ginpakita niya ini sa akon. Mga tinuig antes, nagsulat sia sa Bethel, nga nagapangayo sing kuarta. Nangin positibo ang iya sabat sa nabaton niya nga pagpalig-on kag yara na sia karon sa kamatuoran.

Sang ulihi nagtrabaho ako may kaangtanan sa legal nga mga butang. Isa ka bes ginbuligan ko ang pila ka lokal nga mga kauturan nga ginsumbong bangod sang indi pagsuksok sang sibit sang partido. Maisugon ako nga nagsiling sa mga awtoridad: “Ano ang ginapamatud-an sang sibit? Bag-o lang natapos ang inaway sibil, kag ang inyo tanan nga kontra nagasuksok sang sibit. Ang sibit wala sing pulos; indi ini garantiya kon ano gid ang ginahunahuna sang isa ka tawo. Ang importante amo kon ano ang tawo sa sulod. Ang mga Saksi ni Jehova mga banwahanon nga indi gid magapamuno sang inaway sibil. Ining masinulundon-sa-kasuguan nga panimuot mas importante sangsa sibit.” Ang mga kauturan ginbuy-an. Si Jehova pirme nagbulig sa amon sa amo sini nga mga kahimtangan.

Nagaalagad ako sa Bethel sing kapin na sa 27 ka tuig. Bisan pa may yara ako pila ka pisikal nga mga limitasyon kag wala makatigayon sing mataas nga sekular nga edukasyon, pirme ako nagapanikasog nga magamit ni Jehova. Sa gihapon may yara importante gid kag gilayon nga mga kinahanglanon sa Bethel!

 [Kahon/Retrato sa pahina 219, 220]

Interbyu kay Godfrey Bint

Natawo: 1945

Nabawtismuhan: 1956

Malip-ot nga Biograpiya: Naggradwar sa ika-47 nga klase sang Gilead. Nag-alagad sa Congo sa sulod sang 17 ka tuig. Sa karon, nagaalagad sa Komite sang Sanga sa Rwanda. Nagahambal sing Ingles, Lingala, Pranses, Swahili, kag Tshiluba.

Sang 1973, nag-alagad ako sa latagon upod sa isa ka lokal nga utod sa Kananga. Nagkadto ang mga awtoridad sa puluy-an nga ginahiwatan namon sing pagtuon sa Biblia kag gindakop kami. Ginbilanggo kami sing duha ka semana. Sini nga tion, gindul-ungan kami sing pagkaon sang akon kaupod nga misyonero, nga si Mike Gates, kay wala sing pagkaon sa bilangguan. Sang ulihi, ginbuy-an kami. Paglipas sang tatlo ka bulan, sang adlaw nga manugsakay na kami ni Mike sa eroplano agod magtambong sing internasyonal nga kombension sa Inglaterra, nabalitaan namon nga ang tanan nga mga utod nga lalaki sa kaiping nga kongregasyon gindakop. Luyag namon sila duawon kag dalhan sing pagkaon. Sa kakibot namon, sang nangabay kami nga duawon ang mga kauturan, ginpadakop kami sang mahistrado. Samtang ginahulat namon ang bus sang bilangguan nga magadul-ong sa amon sa bilangguan, nabatian namon ang paglupad sang eroplano nga sakyan namon kuntani. Mahanduraw mo kon daw ano gid kami kasubo nga mabatian ang paglupad sini!

Sa pag-abot namon sa bilangguan, nakita ko ang madamo sa mga bilanggo nga upod ko anay sang nagligad nga tatlo ka bulan. Bangod nabilanggo man ang akon kaupod nga nagdul-ong anay sa akon sing pagkaon, ang mga bilanggo namangkot: “Sin-o na ang madul-ong sa inyo sing pagkaon?”

Nagsabat kami nga ang amon mga kauturan magadala sa amon sing pagkaon, apang indi magpati nga naglungolungo ang mga bilanggo. Nahibaluan nila nga wala na sing iban pa nga taga-Europa nga mga Saksi sa sini nga duog. Daku gid ang ila kakibot sang masunod nga adlaw sang nag-abot ang amon taga-Congo nga mga kauturan nga may dala nga madamo nga pagkaon amo nga nahatagan pa namon ining mga bilanggo! Isa ini ka dalayawon nga panaksi sa aton internasyonal nga paghiliutod kag sa gugma nga nagahiusa sa aton. Ining pinalangga nga mga kauturan nga nagdul-ong sa amon sing pagkaon mahimo nga mabilanggo bangod sa ginhimo nila. Pagligad sang lima ka adlaw, ginbuy-an kami. Nian nag-eroplano kami pakadto sa Inglaterra, kag nag-abot nga eksakto gid sa pagsugod sang kombension.

 [Kahon/Retrato sa pahina 224-226]

Interbyu kay Nzey Katasi Pandi

Natawo: 1945

Nabawtismuhan: 1971

Malip-ot nga Biograpiya: Maisog nga nag-alagad sa mabudlay nga mga teritoryo sang di-minyo sia kag sang ulihi nag-upod sa iya bana sa nagalakbay nga hilikuton kutob 1988 tubtob 1996. Yara gihapon sa bug-os tion nga pinasahi nga pag-alagad sa Kinshasa.

Sang 1970, nagabasa ako sang akon Biblia sang may nanuktok sa akon balay sa Kinshasa. Isa ka lalaki upod sa iya magamay nga anak nga lalaki ang nanuktok. Ang bata nagsugod sa paghambal tuhoy sa Biblia kag nangabay nga buksan ko ang akon Biblia sa Mateo 24:14. Ginkabig ko ang akon kaugalingon nga relihioso, apang indi ko makita ang teksto. Ginbuligan niya ako, kag nangin makawiwili ang amon paghambalanay.

Nakita sang utod nga lalaki nga interesado ako kag gin-agda niya ako sa isa ka miting pagkadason nga Domingo. Ginhiwat ini sa likod-balay sang isa ka utod nga lalaki, kay ang pagpanaksi ginadumilian. Naluyagan ko ang pamulongpulong kag nagpabilin ako para sa Pagtinuon sa Ang Lalantawan. Sadto man nga gab-i ang mga kauturan nagduaw sa akon puluy-an kag ginsugdan ang pagtuon upod sa akon.

Sang ulihi, ginbawtismuhan ako kag nagsulod sa bug-os tion nga pag-alagad. Nabasa ko sa Ang Aton Ministeryo sa Ginharian nga may daku nga kinahanglanon sa iban  nga mga bahin sang pungsod. Namangkot ako kon mahimo ako makakadto sa Kenge, Bandundu Province. Nagpasugot ang mga utod, apang ginpaandaman nila ako nga ang iban gindakop na didto. Naghunahuna ako, ‘Indi nila madakpan ang tanan.’ Gani namat-od ako sa paglakat.

Gab-i ako nag-abot kag nalipay ako nga mahibaluan nga ginaduaw sang manugtatap sang sirkito, nga si François Danda, ang kongregasyon. Pagkaaga nagkadto ako sa miting antes mag-alagad sa latagon, apang nabalitaan ko nga gindakop si François kag ang pila pa ka kauturan. Luyag ako masugilanon sang hepe sang seguridad. Nagsiling sia: “Nahibaluan namon nga isa ikaw sa mga Saksi ni Jehova. Mahimo ka magpabilin sa Kenge kon gusto mo, apang kon makita ka namon nga nagalakat nga may dala nga bag, dakpon ka namon.”

Naakig ang mga tawo sa hepe sang seguridad kag sa iya mga ahente. Nahibaluan nila nga ang mga Saksi ni Jehova wala sing ginahalitan. Nagsiling ang mga tawo nga ang dapat nga sumpuon sang mga ahente sang seguridad amo ang krimen​​—may yara madamo nga kriminal sa palibot—​indi pag-usikan sing tiempo ang mga Saksi ni Jehova. Sang ulihi, ang mga kauturan ginbuy-an.

Gintangdo ako sa pag-alagad subong espesyal payunir sang 1975 kag ginduaw ko ang madamong banwa kag baryo, nga nagatener sing duha ukon tatlo ka semana sa tagsa ka lugar. Wala madugay, anom ka grupo sang mga interesado ang natukod. Nagsulat ako sa sanga, kag nagpangabay nga magpadala sila sang mga utod nga lalaki nga magaatipan kag magatatap sa mga grupo.

Nakilala ko si Jean-Baptiste Pandi, nga isa man ka espesyal payunir. Sang una, nasugilanon ko ang mga misyonero tuhoy sa pag-asawahay kag bug-os tion nga pag-alagad. Ginsilingan nila ako nga kon luyag ko magdugay sa bug-os tion nga pag-alagad, mangin mas mahapos ini kon wala ako sing anak. Nag-ugyon si Jean-Baptiste, kag ginkasal kami. Nagapati ang mga tawo nga ang mga kabataan makahatag sing seguridad kon magtigulang ang isa. Apang, nagbag-o na ang tion, kag madamo ako sing nahibaluan diin nalugaw-an gid ang mga ginikanan. Kami ni Jean-Baptiste wala gid malugaw-an.

Sa sulod sang mga tinuig, madamo nga tawo ang nakita ko nga nagsulod sa kamatuoran. Malipayon gid ako sa akon kaugalingon nga pamilya. Nabuligan ko indi lamang ang akon amay kag iloy kundi ang akon man apat ka utod nga lalaki kag isa ka utod nga babayi nga batunon ang kamatuoran.

Ang Salmo 68:11 nagasiling: “Ang mga babayi nga nagabantala sang maayong balita daku nga kadam-an.” Nagakahulugan ini nga kami nga mga utod nga babayi may daku nga responsabilidad kag dapat namon himuon ang bug-os nga masarangan namon. Nagapasalamat gid ako kay Jehova nga nagtugot sia nga may bahin ako.

[Kahon sa pahina 240]

Pagbadbad sa Espirituwal nga Pagkaon

Walay sapayan nga ang opisyal nga hambal sang Congo amo ang Pranses, ang Lingala amo ang panguna nga hambal sa Kinshasa kag sa may Suba Congo nayon. Walay sapayan nga indi masangkad ang bokabularyo sang Lingala, may pila ini ka makahulugan nga mga ekspresyon. Halimbawa, ang tinaga nga “maghinulsol” amo ang kobongola motema, nga literal nga nagakahulugan sing “pagbaliskad sang tagipusuon.” Ang isa pa ka ekspresyon nga may kaangtanan sa tagipusuon kag mga balatyagon amo ang kokitisa motema, nga literal nga nagakahulugan sing “pagpaubos sang tagipusuon” ukon, sa iban nga hambal, “pagpakalma.”

Ang Lalantawan ginabadbad sa Lingala sa sulod sang madamo nga tinuig. Sa karon ang mga publikasyon ginabadbad sa masunod nga mga hambal sa Congo: Kiluba, Kinande, Kipende, Kisonge, Kituba, Lingala, Lingombe, Lomongo, Mashi, Monokutuba, Ngbaka, Otetela, Swahili (Congo), Tshiluba, kag Uruund.

[Kahon sa pahina 247]

Makugi Walay Sapayan nga Baldado

Ang 20-anyos nga si Richard isa ka paralitiko kag nagahigda na lamang sa sulod sang 15 ka tuig. Ulo lang niya ang iya magiho. Apang, sang Enero 1997 nangin isa sia ka di-bawtismado nga manugbantala. Si Richard pirme nagabantala sa mga nagaduaw sa iya hulot. Kon maghambal sia, ang iya tingog puno sing pagsalig. Sa promedyo, nagabantala sia sing napulo ka oras kada bulan. Sang Abril 12, 1998, ginyayungan sia kag ginbawtismuhan sa isa ka sapa indi malayo sa ila puluy-an. Regular na sia karon nga nagatambong sa mga miting. Ginatudluan man niya sing kamatuoran ang isa niya ka paryente, nga nagatambong sa Cristianong mga miting kag nagauswag. Bisan pa maluya sing lawas, ini nga utod ginpabaskog sang espiritu sang Dios.

[Kahon sa pahina 248]

“Indi Bahin Sang Kalibutan”

Isa ka adlaw sa eskwelahan, nakibot ang 12-anyos nga si Esther sang ginpatindog sang maestro ang kada estudyante sa atubangan sang klase kag ginpakanta sang pungsudnon nga ambahanon. Sang turno na niya nga magkanta, si Esther matinahuron nga nagsiling sa maestro nga indi niya ini mahimo. Ginsaysay ni Esther ang masunod nga natabo:

“Naakig ang maestro. Nian namangkot ako kon mahimo ako makakanta sing lain. Nagpasugot sia. Ginkanta ko ang ‘Indi Bahin Sang Kalibutan.’ Pagkatapos sini ginsugo sang maestro ang bug-os nga klase sa pagpalakpak.

“Pagkatapos sang klase, gintawag ako sang maestro kag nagsiling nga naluyagan gid niya ang ambahanon, ilabi na ang mga tinaga. Nagsiling pa sia: ‘Nakita ko nga kamo nga mga Saksi ni Jehova indi gid bahin sang kalibutan. Ginapakita man ini sang imo paggawi sa klase.’

“Nagdayaw man ang isa sa akon mga kaklase. May madamo sia nga pamangkot, kag ginsabat ko ini. Bangod mabulagay na kami pagkatapos sang tuig, ginpalig-on ko sia nga pangitaon ang mga Saksi ni Jehova sa lugar nga sayluhan niya. Ginhimo niya ini, kag karon isa na sia ka utod.”

[Kahon sa pahina 251]

Ang Pagkabunayag Nagapadungog sa Dios

Isa ka utod nga lalaki ang nagtrabaho sa isa ka pabrika. Isa ka adlaw bangod sang kasaypanan sang mga karelyebo sang utod, ang makina naguba. Namat-od ang direktor nga pahalinon sa trabaho ang tanan nga trabahador. Ginsuelduhan niya sila kag ginpapauli. Pag-abot sa balay, nadiparahan sang utod nga sobra sing 500 ka franc (sulusobra sa $1.00, U.S.) ang nabaton niya, gani gin-uli niya ini. Ginhimuslan niya ang higayon sa pagpanaksi, kag ang direktor nagdayaw gid sa pagkabunayag sang utod amo nga ginpangabay niya sia nga magpabilin kag mag-obra sa iya.

 [Chart/Graph on page 176, 177]

Congo (KINSHASA)—Importante Nga Mga Hitabo

1932: Ginhimo ang mga panikasog agod magpadala sing mga Saksi ni Jehova sa Belgian Congo.

1940

1949: Ginpatuman sang dekrito ang di-opisyal nga pagdumili sa mga Saksi ni Jehova.

1960

1960: Natigayon sang Congo ang independensia, kag nagsugod ang isa ka panag-on sang relihioso nga pagkamatinuguton.

1962: Ang sanga talatapan gintukod sa Léopoldville (Kinshasa na karon). Nag-abot ang una nga mga misyonero.

1966: Ginhatag sa mga Saksi ni Jehova ang legal nga pagkilala.

 1971: Ginbawi ang legal nga pagkilala.

1980

1980: Ginhatag liwat ang legal nga pagkilala.

1986: Gindumilian ang mga Saksi ni Jehova.

1990: Ang relihioso nga kahilwayan di-opisyal nga ginkilala.

1993: Gindula sang Korte Suprema ang pagdumili sang 1986. Nagsugod ang hilikuton sa bag-ong sanga.

2000

2003: 122,857 ka manugbantala ang aktibo sa Congo (Kinshasa).

[Graph]

(See publication)

Kabilugan nga Kadamuon Sang Manugbantala

Kabilugan nga Kadamuon Sang Payunir

120,000

80,000

40,000

1940 1960 1980 2000

 [Maps on page 169]

SUDAN

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

REPUBLIC OF CONGO

BRAZZAVILLE

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

Isiro

Bumba

Congo River

Kisangani

Goma

Bukavu

Bandundu

KINSHASA

KASAI

Kenge

Kikwit

Matadi

Kananga

Mbuji-Mayi

KATANGA

Kamina

Luena

Kolwezi

Likasi

Lubumbashi

ANGOLA

ZAMBIA

 [Full-page picture on page 162]

[Retrato sa pahina 185]

Sanday Hélène, Ernest, kag Danielle Heuse sa Kinshasa sang katuigan 1960

[Retrato sa pahina 186]

Madamong taga-Congo nga tumalan-aw ang natandog sa mga esena sang bawtismo sa internasyonal nga mga kombension nga ginpakita sa sine nga “The Happiness of the New World Society”

[Retrato sa pahina 199]

Si Madeleine kag si Julian Kissel

[Retrato sa pahina 205]

Ang simple nga mga duog tilipunan gintukod sa bug-os nga pungsod

[Retrato sa pahina 207]

Ang sanga talatapan sa Kinshasa, 1965

[Retrato sa pahina 208]

Asambleya sa Kolwezi, 1967

[Retrato sa pahina 209]

Mabudlay ang paglakbay bangod sang indi maayo nga mga dalan

[Retrato sa pahina 221]

Ang “Diosnon nga Gugma” nga Distrito nga Kombension sa Kinshasa, sang 1980, amo ang nahaunang daku nga kombension nga ginhiwat didto sa sulod sang walo ka tuig

[Retrato sa pahina 223]

Madamo ang naglakat sing inadlaw nga may balon nga pagkaon kag pagkabutang, agod makatambong sa mga asambleya kag mga kombension

[Retrato sa pahina 228]

Sang Disiembre 1985, tatlo ka bulan lang antes ginpatuman ang pagdumili, ang “Mga Manughupot Sing Integridad” nga Kombension ginhiwat sa Kinshasa

[Retrato sa pahina 230]

Sa tion sang pagdumili, ang aton mga kauturan ginbilanggo kag mapintas nga ginkastigo

[Retrato sa pahina 235]

Si Zekaria Belemo, nga nagaalagad subong nagalakbay nga manugtatap, nagduaw sa isa ka grupo sang nagdangop nga mga kauturan halin sa Sudan

[Retrato sa pahina 237]

Ang mapag-on nga mga salakyan gingamit sa pagdul-ong sing mga literatura sa mabudlay nga mga dalan sang pungsod

[Retrato sa pahina 238]

Ang nahauna nga klase sang Ministerial Training School sa Congo (Kinshasa) sang 1995

[Retrato sa pahina 241]

Si Gisela kag si Sébastien Johnson

[Retrato sa pahina 243]

Napulog-duha ka misyonero ang nagapuyo sa sining puluy-an sa Kinshasa

[Retrato sa pahina 244]

Ang mga bulig nag-abot halin sa Europa kag ginpanagtag sa mga nagakinahanglan sang 1998

[Retrato sa pahina 246]

Ang mga nagalakbay nga manugtatap, subong ni Ilunga Kanama (sa ubos sa wala) kag ni Mazela Mitelezi (ginsal-ot, sa wala), nag-atubang sing madamong kabudlayan sa mga lugar nga may inaway

 [Retrato sa pahina 252]

(1) Mga pasilidad sa Kinshasa Bethel

(2-4) Ginpatindog sining karon lang nga mga Kingdom Hall

 (5) Ang isa ka utod nagabulig sa pagpatindog sing Kingdom Hall

[Retrato sa pahina 254]

Komite sang Sanga, halin sa wala pa tuo: Peter Wilhjelm, Benjamin Bandiwila, Christian Belotti, David Nawej, Delphin Kavusa, Robert Elongo, Sébastien Johnson, kag Uno Nilsson