Moldova

Nahamtang sa sidlangan sang daku nga arko sang Carpathian Mountains, ang Moldova isa ka mauyahon nga duta sang mga kapatagan, madalom nga mga nalupyakan, mga pil-as, kag mga banglid nga nakulapan sang kagulangan. Ining nanarisari nga talan-awon nga may kalaparon nga 34,000 kilometros kuadrados ginapuy-an sang madamong nanuhaytuhay nga mga sapat, lakip na ang mga sora, lobo, “hare” (daw daku nga kuneho), “badger,” usa, “ermine” [Mustela erminea], “polecat” [Mustela putorius], kag baboy-talunon [Sus scrofa].

Ang mauyahon kag maitom nga duta kag ang iguigo nga klima sang pungsod nakabulig agod makapatubas sing bugana nga prutas, uyas, utanon, kag iban pa nga mga produkto sa uma. Ang irigasyon kag kanal ginatubigan sang 2,200 ka natural nga mga tuburan kag 3,000 ka suba kag sapa, ini tanan nagailig sa bagatnan padulong sa Black Sea. Ang nagailig sing madasig nga Dniester amo ang labing importante nga suba kag ginaagihan sang mga sakayan sa halos bug-os nga republika. Bangod malaba, ang suba mahimo nga dulunan ukon nagailig padulong sa dulunan sang Ukraine, isa ka pungsod nga nahamtang sa aminhan, sidlangan, kag bagatnan sang Moldova. Ang Suba Prut, nga nagailig padulong sa Danube, amo ang dulunan sini kag sang Romania sa katundan.

Ang Magamo nga Maragtas Sang Moldova

Ang pungsod sa ulot sang Dniester kag Prut​—nga nakilal-an sang nagligad nga mga siglo subong Bessarabia kag Moldavia—​nahamtang sa panguna nga dakung dalan padulong sa Europa. Sang unang milenyo B.C.E., ang rehiyon bahin anay sang Scythia. Sang ulihi nasakop ini sang Romanong Emperyo. Ang magamo nga maragtas sini nagalakip man sa sagunson nga pagsalakay sang iban  nga mga tawo, subong sang mga Goth, Hun, kag Avar. Sang ika-13 kag ika-14 nga mga siglo, ang Moldavia nasakop sang mga Tatar, kag sang ika-16 nga siglo, nangin bahin ini sang Ottoman nga Emperyo. Sa Tratado sang Bucharest sang 1812, ginsungka sang mga Turko ang Bessarabia kag ang katunga sang Moldavia sa Rusya, nga sadto nga tion ang bug-os nga rehiyon gintawag nga Bessarabia.

Sang 1918, ang Bessarabia nangin bahin sang kadak-an nga Romania. Apang, umalagi ini nga nasakop sang Rusya sang 1940 kag liwat naman sang 1944. Sa idalom sang Unyon Sobyet, ang teritoryo nakilal-an subong Moldavian Soviet Socialist Republic (SSR). Sang ulihi, sang napukan ang Sobyet nga Komunismo, ang Moldavian SSR nakigbugras sa Moscow, sa amo nangin independiente nga Republika sang Moldova sang Agosto 27, 1991.  a Ang Chisinau, nga Kishinev sang una, amo ang kapital nga siudad.

Sang katuigan 1960, ang populasyon sang Moldova madasig nga nagdamo, apang naghinay ini kag nagpabilin nga amo gihapon sugod sang 1970. Ang populasyon karon mga 4.3 milyones ka tawo. Madamong mga taga-Moldova ang nagatrabaho sa panguna nga industriya sang pungsod, nga amo ang pagtanom sing ubas, kag nagapatubas ini sing mga 3 porsiento sang alak sang kalibutan. Ang alak sang Moldova kilala ilabi na sa Rusya kag Nasidlangan nga Europa. (Tan-awa ang kahon sa pahina 71.) Apang ang Moldova manggaranon sa daku pa nga ulubasan, ang isa nga nagapatubas sing pinakamaayo nga bunga sa tanan—ang matam-is nga pagdayaw kay Jehova.

“Isa ka Ulubasan Sang Nagabukal nga Alak!”

Paagi kay manalagna Isaias, ginlaragway ni Jehova ang espirituwal nga Israel subong “isa ka ulubasan sang nagabukal nga alak.” Suno sa tagna, ginpuno sining malaragwayon nga ulubasan “sing bunga ang kadaygan sang mabungahon nga duta” sa porma sang  masustansia nga espirituwal nga pagkaon. (Isa. 27:​2-6) Amo nga ang hinaplas nga mga Cristiano amat-amat nga ginbuylugan sang minilyon ka “iban nga mga karnero.”​—Juan 10:16.

Ang katawhan ni Jehova sa Moldova nalipay sa pagpakigbahin sa katumanan sining makalilipay nga tagna. Bangod sang dalayon nga pag-ilig sang espirituwal nga bunga nga ginapanagtag sang organisasyon ni Jehova, ang Moldova may ratio karon nga 1 ka manugbantala sa kada 229 ka pumuluyo. Sa katunayan, sa isa ka baryo ang kada ikap-at nga tawo isa sa mga Saksi ni Jehova!

Apang subong sang makita naton, ang mga Saksi ni Jehova sa Moldova nag-antos sing madamong mabudlay nga mga pagtilaw upod sini nga pag-uswag. Sa halos 70 ka tuig, ang katawhan sang Dios gindumilian, ginhingabot, kag ginbilanggo sang monarkiya sang Romania, mga Pasista, kag mga Komunista. Walay sapayan sini, gintuman ni Jehova ang iya matagnaon nga mga pulong tuhoy sa iya espirituwal nga “ulubasan sang nagabukal nga alak” sa Moldova, kaangay man sa iban nga mga lugar. Paagi kay Isaias, sia nagsiling: “Ako, si Jehova, magaamlig sa iya. Bunyagan ko sia sa tanan nga tion. Agod nga wala sing bisan sin-o nga magliso sang iya igtalupangod batok sa iya, amligan ko sia bisan sa gab-i kag adlaw.” (Isa. 27:2, 3) Samtang ginabinagbinag mo ang maragtas sang katawhan ni Jehova sa Moldova, kabay nga ang ila halimbawa sang kaisog kag pagtuo magapabakod sa imo sa pamat-od mo nga padayon nga magpamunga sing bilidhon sa kadayawan ni Jehova, bisan ano man ang himuon sang nagapamatok nga si Satanas agod balabagan ka.

Ginsurbe ni Russell ang Latagon

Sa isa ka literal nga ubas, ang nagapamunga nga mga sanga magagmay lamang nga mga salingsing sa umpisa. Amo man sini ang espirituwal nga pagtubo sa Moldova. Tan-awon naton kon paano ginpatubo ni Jehova ang mahuyang nga salingsing nga mangin mabakod kag nagapamunga nga ubas nga makita naton karon sa Moldova. (1 Cor. 3:6) Ang aton pag-usisa magadala sa aton pabalik sa talipuspusan sang ika-19 nga siglo sang ang Estudyante sang Biblia  nga si Charles Taze Russell nagduaw sa pungsod sang naglakbay sia sa Europa.

Sa Septiembre 1891 nga gua sang Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, si Russell nagsulat nga nagduaw sia sa puluy-an ni Joseph Rabinowitch, nga isa ka Judiyo nga abogado kag Cristiano. “Ang isa sa labing makawiwili nga naeksperiensiahan namon tubtob sa sini nga tion,” siling ni Russell, “amo ang pagduaw namon kay Utod Joseph Rabinowitch sa iya puluy-an sa Kischenev, Rusya [Chisinau, Moldova na karon]. Mainit nila kami nga gin-abiabi sang iya bug-os nga pamilya, kay sila tanan nagatuo kay Ginuong Jesus. . . . Pamilyar gid sia sa mga panudlo sang DAWN [ang serye sang mga libro nga Millennial Dawn] kag nagaugyon sa sini.” Sa ila paghambalanay sa Biblia, nag-ugyunay sila sa madamong Makasulatanhon nga mga punto, kay gintawag ni Russell ang iya taga-Moldova nga abyan nga “Utod Rabinowitch.”

Si Rabinowitch kag ang iya pamilya aktibo nga nagbulig sa mga Judiyo​—diin may yara kapin sa 50,000 sa Chisinau—nga batunon si Cristo kag ang paglaum sa Mesias. Ang iya puluy-an kag opisina may kasugpon nga “isa ka bag-o kag tama katinlo nga balay sa pagsimba, nga makapalingkod sa mga isa ka gatos kag duha ka pulog lima ka tawo,” paathag ni Russell. Si Rabinowitch may isa man ka bag-o kag de-mano nga imprintahan nga gingamit niya sa pag-imprinta sing mga tract nga ilabi na nga ginbagay sa Judiyo nga panghunahuna. Paglipas sang mga anom ka tuig, sang 1897, nagsulat si Rabinowitch kay Russell, nga nagasiling: “Akon Pinalangga kag Hinigugma nga Utod Russell: Sa paghingapos sang tuig nagapasalamat gid ako sa imo tungod sa espirituwal nga kalipay nga ginhatag mo sa akon paagi sa imo hamili nga balasahon, ang ZION’S WATCH TOWER, nga regular ko nga ginabaton. Para sa akon kaangay ini sa barko sang manugpatikang​—nga nagadala sing espirituwal nga pagkaon gikan sa malayo.” Apang, walay sapayan sang gugma kag kakugi sining Judiyo nga lalaki sa kamatuoran sang Biblia, 30 ka tuig pa ang naglipas antes ang binhi sang Ginharian sa Moldova nagpanggamot sing madalom kag nagsugod sa pagpamunga.​—Mat. 13:​1-8, 18-​23.

 Madamo ang Nalugaw-an Bangod Sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I

Bangod sang makakulugmat nga mga pagbag-o sa politika sa Europa sadtong nahaunang bug-os kalibutan nga inaway, ang duta nangin mauyahon para sa binhi sang Ginharian sa Moldova. Sang natapos ang Dakung Inaway​—ang tawag sadto sa sini—​nakigbugras ang Moldova sa Rusya, diin gin-agaw sang mga Komunista ang gahom, kag nakighiusa sa Romania. Madamong taga-Moldova nga mga soldado ang nagpauli nga nalugaw-an bangod sang nakita nila  nga mga kakugmat sa inaway. Ang kadamuan ginpadaku nga debotado gid sa Ortodokso nga Simbahan, apang karon nagaduhaduha na sila sa mga panudlo sini.

Ang isa sa ila amo si Ion Andronic, nga nagpauli sang 1919 sa iya tumandok nga baryo sang Corjeuţi. Napukaw ang iya interes sa Biblia sang nasugilanon niya ang mga Adbentista kag mga Baptist sang isa anay sia ka bilanggo sa inaway. Gindala niya pauli gikan sa kampo nga bilangguan ang isa ka Biblia kag ginsugid niya sa iya pamilya kag mga kaingod ang mensahe sini, nga nagpukaw man sang ila interes.

Ang isa sa iya mga kaingod amo si Ilie Groza. Didto sia sa Estados Unidos sang tinuig nga may guerra kag nagpauli nga may dala nga isa ka kopya sing “Bag-o nga Testamento,” nga nakuha niya sa iya mga paglakbay. Bangod suod nga magkaingod, magkaupod nga ginbinagbinag sang mga pamilya Andronic kag Groza ang Pulong sang Dios. Nakakuha man sila sing mga literatura nga ginbalhag sang mga Estudyante sang Biblia, nga amo ang tawag sadto sa mga Saksi ni Jehova.

Hinumdom ni Ioana, ang anak nga babayi ni Ilie Groza: “Ayhan anom ka tuig lang ako sang ang amon pamilya una nga nakakuha sing mga literatura nga ginbalhag sang mga Estudyante sang Biblia. Indi ko sigurado kon diin namon nakuha ang mga literatura, apang madumduman ko nga malangkagon nga ginbinagbinag sang akon mga ginikanan kag sang akon mga magulang ang klaro nga mga paathag sang Kasulatan sa sining mga publikasyon.”

Namat-od sang ulihi si Ion Andronic nga indi pag-idedikar ang iya kabuhi kay Jehova. Apang indi amo sini ang pamat-od sang iya pamilya kag sang kalabanan sa pamilya Groza. “Mga pamilya lang namon primero ang nagatambong sa amon mga miting,” hinumdom  ni Ioana. “Ang akon mga ginikanan may apat ka anak nga babayi, kag ang pamilya Andronic may pila ka anak nga lalaki kag anak nga babayi. Gani wala madugay naglambo ang paghigugmaanay, nga nagdul-ong sa pagpakasal ni Vasile Andronic kag sang akon utod nga si Feodolina.

“Sang ulihi ang amon grupo sa pagtinuon sa Biblia naglakip kanday Tudor kag Daria Groza, isa ka mag-asawa nga malayo namon nga paryente. Si Tudor makugi gid nga estudyante sang Biblia. Nagkadto pa gani sia sa sanga talatapan sa Cluj-Napoca, Romania, agod magkuha sing literatura kag agod masabat ang madamo niya nga pamangkot sa Biblia. Sa mga tinuig nga nagsunod nangin isa sia ka daku nga espirituwal nga bulig sa amon magamay nga kongregasyon.

“Ang pamilya Iacuboi, nga kasimaryo man namon, nagbuylog sa mga pagbinagbinag sa Biblia nga ginhiwat sa amon balay. Antes sini, gin-abiabi ni Petru Iacuboi, nga ulo sang pamilya, ang isa ka tawo nga nagpanagtag sing mga Biblia. Napukaw sang bisita ang interes ni Petru sa Kasulatan. Gin-usisa ni Petru ang mga panudlo sang Baptist sa malawiglawig nga tion antes sia namat-od nga pangitaon ang kamatuoran sa iban. Amo sadto nga nagbuylog sia sa amon nagadaku nga grupo sang mga Estudyante sang Biblia.

“Napahulag sang amon natun-an, makugi nga ginpaambit sang amon grupo ang maayong balita sang Ginharian sa tanan namon nga mga abyan kag mga paryente, ang madamo sa ila nagapuyo sa amon baryo kag sa kaingod nga mga baryo.”

Nagapadaku kon daw ano kadasig nga naglapnag ang mensahe sang Ginharian sa Moldova, ang isa ka report sa Disiembre 15, 1921, nga gua sang The Watch Tower nagsiling: “Halin sa Bessarabia [ang tawag sadto sa Moldova] ang isa ka utod nga lalaki, nga isa  anay ka Adbentista nga manugbantala, nagsulat: ‘Mga 200 sa sini nga lugar, wala labot sa madamong kaingod nga mga lugar, ang nagbaton sa kamatuoran.’ ”

Sang maaga nga bahin sang katuigan 1920 sa baryo sang Şirăuţi, ginbaton sang isa ka matutom nga katapo sang Ortodokso nga Simbahan, nga si Ilarion Bugaian, ang kamatuoran. Nag-alagad sia sing matutom kay Jehova tubtob sa iya kamatayon. Ang Estudyante sang Biblia nga si Moise Ciobanu nagpauli sa siudad sang Bălţi halin sa Alemanya. Nakatuon sia sing kamatuoran sang nabilanggo sia sa Alemanya sadtong Bug-os Kalibutan nga Inaway I. Wala madugay, natukod ang isa ka grupo nga nangin nahauna nga kongregasyon sang ulihi sa Bălţi.

Ang Taga-Romania nga mga Saksi Nagbulig

Agod mapalambo ang latagon kag mapabakod ang mga bag-uhan nga nagapakig-upod sa katawhan sang Dios, ang sanga sang Romania nagpadala sing kalipikado nga mga utod nga lalaki sa Moldova sang katuigan 1920. Lakip sa sining una nga mga ebanghelisador amo ang taga-Transylvania nga si Vasile Ciucaş. Nagahambal sia sing Romaniano kag Hungario. Kon magduaw si Vasile sa bag-ong natukod nga kongregasyon sa Corjeuţi, pirme sia nagadayon sa pamilya ni Ilie Groza. Malipayon nga madumduman pa ni Ioana yadto nga mga pagduaw. “Siguro mga walo ka tuig lang ako sadto,” siling niya, “apang madumduman ko pa ang mga pagduaw ni Utod Ciucaş. Mabuot gid sia nga utod, kag may yara sia pirme makawiwili nga mga sugilanon amo nga wala sing isa sa amon ang luyag magtulog! Nagaagaway kami sang akon magulang nga babayi sa pagpungko sa tupad niya.”

Padayon nga ginbantala sang taga-Romania nga mga Saksi kag sang mapagsik nga lokal nga mga manugbantala ang maayong balita sa kaingod nga mga baryo. Sa baryo sang Tabani, nga 11 kilometros halin sa Corjeuţi, ginpaambit ni Cazimir Cislinschii sa iban ang makawiwili nga mga butang nga natun-an niya gikan sa Biblia. Nabatian ni Cazimir ang mensahe sang Ginharian sang soldado sia anay sa Romania. Ang isa sa nahauna nga taga-Tabani nga nagpamati sa pagbantala ni Cazimir amo si Dumitru Gorobeţ, nga  isa ka mapagsik gid nga estudyante. Sa karon, bangod sa kakugi ni Dumitru kag sang iban pa kaangay niya, ang 3,270 nga populasyon sang Tabani nagalakip sa 475 ka Saksi.

Sang maaga nga bahin sang katuigan 1920, ang mensahe sang Ginharian nakalab-ot man sa baryo sang Caracuşeni, mga tatlo tubtob apat ka kilometro halin sa Corjeuţi. Lakip sa una nga mga taga-Caracuşeni nga nagbaton sang kamatuoran amo si Vladimir Lungu, nga ginbawtismuhan sang 1927. Si Vladimir nagbatas sing daku nga paghingabot bangod sang iya Cristianong mga pagtuluuhan kag napatay nga matutom kay Jehova sang 2002. Sang buhi pa sia, nakita niya ang tuman kadamo nga kasimaryo niya nga nagbaton sang kamatuoran amo nga sa karon ang kada ikap-at nga tawo sa Caracuşeni, nga may populasyon nga 4,200, isa ka Saksi!

Una nga natun-an ni Alexandru Mikitkov, nga isa pa ka matutom nga utod nga lalaki, ang kamatuoran sang 1929 sang namasyar sia sa siudad sang Iasi sa Romania. Ang iya anak nga lalaki nga si Ivan nagsiling: “Sang nagpauli si Tatay sa amon baryo, ang Ţaul, gilayon nga ginbantala niya ang maayong balita, kag wala madugay ginhiwat na sa amon balay ang Cristianong mga miting.”

Si Ivan nagsiling pa: “Si Tatay padayon nga nakig-angot sa sanga talatapan sa Romania, kag sa pulupanag-on, ginduaw kami sang hamtong nga mga utod nga lalaki gikan sa Romania. Makapasubo nga sang 1931, sa isa sini nga mga pagduaw, napatay ang akon manghod nga babayi. Bangod kilala ang amon pamilya, madamong tagabaryo ang nagkumpanyar. Ang serbisyo sa lubong gindumalahan sang amon bisita halin sa Romania, nga si Utod Vănica. Naghatag sia sing isa ka tumalagsahon nga panaksi, kag ginbuyagyag nga butig ang ginpalapta nga huringhuring sang mga klero nga ang mga Estudyante sang Biblia wala nagahimo sing dungganon nga mga lubong. Dugang pa, ang diskurso ni Utod Vănica, nga nagpaathag sing maayo sang paglaum nga pagkabanhaw, nagtanom sing maayo nga binhi sa tagipusuon sang pila nga nagtambong. Sang ulihi, nanindugan man sila sing malig-on sa kamatuoran sang Biblia.

“Ang espirituwal nga pagpalig-on ni Utod Vănica may daku man nga epekto sa akon pamilya. Halimbawa, namat-od ang akon  magulang, nga si Dumitru, nga mangin isa ka colporteur (bug-os tion nga ministro). Bangod luyag niya buligan ang mas madamo nga tawo, nagbiya sia sang ulihi sa balay agod magbantala sa wala pa mabantalaan nga mga lugar sang Moldova. Ang iya desisyon bug-os tagipusuon nga ginsuportahan sang pamilya. Apang, ginabaton ko nga nahidlaw gid ako sa akon magulang. Sa pihak nga bahin, nalipay gid kami kon magpauli sia agod duawon kami, kay ginaistoryahan niya kami sang iya makakulunyag nga mga eksperiensia sa latagon!”

Ang Pagpamatok Sang mga Klerigo Nagabaskog

Sugod sa umpisa, ginpamatukan sang Ortodokso nga mga klerigo ang pagbantala sing maayong balita. Apang naakig gid sila sang ang mga katapo anay sang ila simbahan, bangod nakatuon sing kamatuoran sang Biblia, nangindi sa pagpanguros kag sa pagpabunyag sang ila mga lapsag.

Sang si Ioana Groza mga napulo ka tuig ang edad, gin-ipit sia sang Ortodokso nga pari sa ila lugar nga ikompromiso ang iya pagtuluuhan. Hinumdom niya: “Ginpaathag ni Tatay sa amon nga mga bata nga indi suno sa Kasulatan ang magpanguros. Apang nag-insister ang pari sa eskwelahan nga magpanguros kami. Nahadlok ako sa iya, apang nahadlok man ako kay Tatay. Gani sa baylo nga magkadto sa eskwelahan, nagpanago ako sa kamalig. Apang, paglipas sang pila ka adlaw, nahibal-an ni Tatay nga nagaabsent ako. Wala niya ako gin-akigan apang malulo nga ginpamangkot kon ngaa. Sang ginsugiran ko sia sang akon kahadlok sa pari, gin-uyatan ako ni Tatay sa kamot kag nagkadto kami sa balay sang pari.

“Sa maisog nga tono, ginsilingan ni Tatay ang pari: ‘Kon ikaw ang nagapakaon, nagapabiste, kag nagahatag sing puluy-an sa akon anak, nian masugo mo sia kon ano ang iya himuon bahin sa relihion. Bangod indi ikaw ang nagahimo sini, indi paghilabti kon ano  ang ginatudlo ko sa akon anak.’ Ti, nalipay ako sa pagsiling nga wala na ako ginhilabtan sang pari sugod sadto.”

Sa masami, ang mga klero amo ang pinakamaimpluwensia nga mga tawo sa komunidad. Kaangay sa relihioso nga mga lider sang adlaw ni Jesus, gingamit nila ini nga impluwensia agod pakalainon ang maayo nga reputasyon sang mga alagad ni Jehova agod ang mga katapo sang ila parokya magatamay sa mga kauturan ukon mahadlok sa pagpakighambal sa ila. Ang isa sa paborito nga mga taktika sang mga klero amo ang paghingalit sa mga away sa politika. Halimbawa, ang mga tawo sadto nahadlok kag diskompiado sa “pamahog” sang mga Bolshevik sa pihak nga dulunan sa Unyon Sobyet. Ginhingalitan sang Ortodokso nga mga pari ini nga kahadlok paagi sa paghatag sing politikal nga mga motibo sa pagpangindi sang mga Estudyante sang Biblia nga magpanguros, sa pagsiling nga mga Komunista sila.

Apang indi lang ini ang padihot sang mga klero. Gingamit man nila ang ila awtoridad agod sulsulan ang mga opisyales sang gobierno nga pamatukan ang katawhan sang Dios, subong sa ginhimo anay sang mga escriba kag mga Fariseo sang panahon ni Jesus.​—Juan 18:28-​30; 19:​4-6, 12-​16.

Kutob 1918 tubtob 1940, ang Moldova gingamhan sang Romania, nga sadto isa ka ginharian, ukon monarkiya. Ang gobierno sa Romania nagtangdo sing isa ka ministro sang mga kulto, nga may hurisdiksyon sa relihioso nga mga butang. Bilang pagsunod sa luyag sang Ortodokso, ginpamatukan niya ang hilikuton sang mga Estudyante sang Biblia kag gintinguhaan nga dumilian sila kag ang ila mga publikasyon pasad sa Biblia. Ang panumbungon, nga ayhan napaktan mo, amo nga ang mga kauturan nagabulig sa mga Bolshevik.

Ini nga pagpasipala sa katawhan ni Jehova nagresulta sa isa ka direktiba sang gobierno halin sa inspektor heneral sang Moldova sa isa ka hepe sang pulisiya, nga may petsa nga Abril 25, 1925. Ini nagsiling: “Bangod sang Police Security Directive No. 17274/925, kadungganan namon nga ipahibalo sa imo nga ang Ministry of  Internal Affairs namat-od nga dumilian kag pauntaton ang propaganda sang internasyonal nga ‘mga Estudyante sang Biblia,’ kag luyag namon nga maghimo ka sing kinahanglanon nga mga tikang agod ipatuman ini.”

Ang epekto sining pagpamatok sang gobierno sa mga kauturan makita sa report nga ginpadala sang talatapan sang Romania sa bug-os kalibutan nga talatapan sang Oktubre 17, 1927. Bilang sumaryo, ang report nagsiling nga ang mga miting sang kongregasyon ginpauntat kag gindumilian bisan diin kag ‘ginatos ka kauturan ang ginsumbong sa atubangan sang mga hukmanan sang militar kag sibilyan.’ Nagsiling man ini: ‘Diutay lang nga mga miting ang mahiwat sa tig-ilinit, kay ang mga kongregasyon ginabantayan sing maayo sadto kag sa gihapon sang mga sekreta kag mga pulis, ilabi na sa mga baryo, diin nahamtang ang kalabanan nga mga kongregasyon. Ang kalabanan nga mga miting ginhiwat sa mga kakahuyan, sa natago gid nga mga lugar.’

Ang report nagpadayon: ‘Sugod sang Marso, ang hilikuton sang mga nagalakbay nga manugtatap ginpalip-ot man. Sadto man nga bulan, ang ministro sang mga hilikuton sa sulod sang pungsod naghatag sing estrikto kag kompidensiyal nga mga sugo nga pangitaon ang mga colporteur kag dakpon ining tanan nga “mga propagandista.” Sa sulod sang malip-ot nga tion, halos tanan nga mga colporteur ginbilanggo. Kag bisan pa nga kami ukon ang mga kauturan wala mahadlok, kay ginpamatukan na kami sugod pa sa umpisa sang hilikuton sa sining pungsod, sini nga tion ang organisado nga paagi sa pagdugmok sa amon tuman gid kaid-id amo nga halos indi kami makagiho.’

Samtang nagahingapos ang katuigan 1920, ang maisog nga mga indibiduwal kag mga pamilya padayon nga naghalin sa Ortodokso nga Simbahan kag nanindugan sing malig-on sa kamatuoran sang Biblia. Makita ini sa sulat sang isa ka pari sa baryo sa iya superyor sang tuig 1928. Ang sulat naglakip sing isa ka listahan sang 43 ka ngalan sang mga adulto kag mga kabataan sa iya parokya sa Şirăuţi. Ini nagsiling: “Kadungganan namon nga ilakip ang listahan sang mga ngalan sang mga katapo sang sekta nga ‘mga Estudyante sang  Biblia.’ Walay sapayan sang ila mga panikasog, wala sila magmadinalag-on, kag wala sila sing simbahan. Sa baylo, nagatipon sila sa pribado nga mga puluy-an.”

Ang matuod, ang iya sang pari listahan sang mga ngalan naghimutig sa ginsiling niya nga ang mga Estudyante sang Biblia ‘wala magmadinalag-on,’ kay ang kalabanan sa 43 ka tawo nga ginhingadlan mga katapo anay sang Ortodokso nga Simbahan. Ang isa sa mga kabataan nga ginsambit amo si Agripina Barbuţă, nga kapin sa 80 anyos na karon kag aktibo gihapon nga nagaalagad kay Jehova.

Sang mabudlay na nga magbantala sing dayag, ang mga kauturan nagkonsentrar sa di-pormal nga pagpanaksi, ilabi na sa mga paryente. Sadto ang mga magparyentehanay pirme nagatinipontipon. Ginhimuslan sang mga kauturan ini nga kinabatasan agod mapaambit ang maayong balita sa iban. Siempre pa, wala sing kasuguan ang makadumili sa paghambalanay sang mga katapo sang pamilya.

Mga Panikasog Agod Mangin Legal ang Hilikuton nga Pagbantala

Sang ang pagdumili sa hilikuton nga pagbantala natapos sang 1925, ang mga kauturan sa sanga talatapan sa Cluj-Napoca, Romania, nagpadala sing 50-pahina kag namakinilya nga report sa ministro sang mga kulto. Upod sa malip-ot nga paghinambit sa amon mga panudlo kag mga pagtuluuhan, naglakip ini sing isa ka  opisyal nga pangabay nga kuhaon ang pagdumili. Busa, sang Septiembre 1927, ang isa ka utod nga lalaki gintugutan nga makigkita sa ministro sa tatlo ka okasyon. Sa katapusan nga pagkit-anay, naglaum gid sia nga ang kasuguan ligwaton pabor sa kahilwayan sa pagsimba. Apang, makapasubo nga wala ginsapak sang gobierno ang mga pangabay sang mga kauturan. Sa katunayan, ang mga opisyales padayon nga nagpadihot sing gamo paagi sa dekrito, sa amo labi pa nga ginpabudlay ang kahimtangan para sa katawhan ni Jehova. (Sal. 94:20; Dan. 6:​5-9) Bahin sini, ang isa ka opisyal nga dokumento nga may petsa nga Mayo 29, 1932, nagsiling nga “ang tanan nga sahi sang hilikuton” sang mga International Bible Student “bug-os nga ginadumilian.”

Apang, ini nga pagsalakay sa katawhan sang Dios indi palatandaan sang isa ka nahiusa kag nagahilituhog nga kampanya sa Romania kag Moldova. Sa pila ka kasangkaron, ang lokal nga mga gobierno kag mga opisyales nagdesisyon sing kinaugalingon tuhoy sa mga Estudyante sang Biblia. Gani ang mga kauturan nagpalapit sa sining mga opisyales agod pangapinan kag legal nga palig-unon ang maayong balita, sa di-magkubos sa ila lugar.—Fil. 1:7.

Sa iban nga mga lugar ini nga mga panikasog may bunga. Amo ini ang natabo sa Bucharest, Romania, sang ginsaylo didto ang sanga talatapan halin sa Cluj-Napoca. Sang 1933, pagkatapos sang madugay nga panikasog, ang sanga nakakuha sang ulihi sing legal nga rehistrasyon para sa Bible and Tract Society of Jehovah’s Witnesses sa Bucharest.

Makawiwili nga bisan ang kilala nga mga huwes hayag nga wala mag-ugyon sa mga pagdumili sa katawhan sang Dios. Halimbawa, sang Mayo 8, 1935, ang Cluj-Napoca Court of Appeals maisog nga nagdesisyon nga ang pagdumili sa mga Saksi ni Jehova paglapas sa konstitusyon. Ang desisyon dugang pa nga nagsiling: “Ang ginkumpiskar nga mga pulyeto [nga gin-imprinta sang mga Saksi ni Jehova] nagapauswag sing gugma sa isa kag isa kag pagtuo sa Dios kag kay Cristo. Tungod sini nga rason, indi husto ang magsiling nga ining mga pulyeto subersibo; indi ini makatalagam sa seguridad sang Estado.”

 Ang Makatarunganon nga Panghunahuna Wala Ginsapak

Apang, ang mga awtoridad, sa kabilugan, nagpamatok gihapon sa hilikuton sang katawhan sang Dios. Halimbawa, sang Marso 28, 1934, ang hepe sang Opisina sang Seguridad sa banwa sang Soroca, Moldova, nagsulat sa iya superyor, ang rehiyonal nga pulis inspektor sa Chisinau, kag nagreklamo nga sang 1927 sa isa ka baryo malapit sa Soroca, may yara “duha lamang ka pamilya nga nagapakig-upod sa sining sekta, apang nakumbertir nila . . . ang 33 pa ka pamilya.” Nagsulat man sia nga ang mga Saksi “nagsikway sa simbahan” kag sa “relihioso nga mga tradisyon kag mga kinabatasan” sini kag “sa baylo nga mangabay sing serbisyo sang pari, ginahimo nila ang ila kaugalingon nga pagsimba.” Ginhinakpan niya ang iya sulat, nga nagasiling: “[Ang mga Saksi] padayon nga nagahimo sing bag-ong mga kumbertir, kag makatalagam ini sa establisado nga kahim-ong kag seguridad sang Estado.”

Sang Mayo 6, 1937, ang mga kauturan sa sini mismo nga distrito nagsulat sa hepe nga mahistrado nga nagapangabay nga ang mga Saksi ni Jehova kuhaon sa listahan sang ilegal nga mga sekta. Maathag ang opisyal nga sabat sa isa ka sulat halin sa hepe sang distrito sang Soroca sa hepe nga mahistrado sini man nga distrito. May petsa nga Hunyo 15, 1937, ini nagsiling: “Ang hilikuton sang [mga Saksi ni Jehova] ginadumilian sang . . . Ministry of Cults and Arts. Busa, indi namon mapasugtan ang ila pangabay nga kuhaon sa listahan sang [ilegal] nga mga sekta, kay padayon sila nga nagapanghikot sing aktibo sa mga intereses sini nga sekta.”

Bilang pag-ugyon sa sining di-mainabyanon nga panindugan, ang opisyal nga balasahon sang gobierno, ang Monitorul Oficial, nagsiling, sang Hulyo 12, 1939, nga ang mga Saksi ni Jehova kag ang bisan anong legal nga mga ahensia nga mahimo gamiton nila “bug-os nga ginadumilian.” Subong sang nasambit na, ang Moldova sakop sadto sang soberanya sang Romania, nga isa ka Eastern Orthodox kag ginagamhan sang isa ka monarkiya. Makapasubo nga bangod sang pagkapanatiko sa relihion, ginpintasan sang  madamo nga mga opisyales ang katawhan ni Jehova labaw sa ginapatuman sang legal nga mga pagdumili.

Ang mga Opisyales Nangin Mapintas

Ang eksperiensia nanday Dumitru Gorobeţ kag Cazimir Cislinschii nagapakita nga ang mainit nga pagpamatok sa hilikuton nga pagbantala masunson nga ginadabukan sang relihioso nga pagdumot sang debotado nga Ortodokso nga mga opisyales. Ang kamatuoran sang Biblia una nga natun-an nanday Dumitru kag Cazimir sa baryo sang Tabani. Bangod sang ila maayo nga mga kinaiya kag sang ila kakugi sa ministeryo, nakilal-an sila sang ulihi kag ginhigugma sang mga kauturan. Nian, sang 1936, gindakop sila kag gindala sa estasyunan sang pulis sa banwa sang Khotin (sa Ukraine na karon).

Primero ginkastigo sang mga pulis si Dumitru kag Cazimir. Nian ginpilit nila sila nga magpanguros. Apang ang duha ka lalaki nanindugan, walay sapayan sang dalayon nga mga pagbakol. Sang ulihi, nangampo ang mga pulis. Ginpapauli pa gani nila sanday Dumitru kag Cazimir. Apang indi ini ang katapusan nga pagtilaw nga gin-antos sining duha ka matutom nga mga utod. Sa idalom sang paggahom sang mga Pasista kag mga Komunista, nag-antos sila sing madamo pa nga mga kabudlayan tungod sa maayong balita. Si Dumitru napatay sang maaga nga bahin sang 1976 sa Tomsk, Rusya. Si Cazimir napatay sang Nobiembre 1990 sa Moldova.

Sang katuigan 1930, gindumalahan sang sanga sang Romania ang hilikuton sa Moldova. Si Martin Magyarosi, nga ginbawtismuhan sang 1922, amo sadto ang alagad sang sanga. Bangod sang mahigugmaon nga pag-ulikid sa mga kauturan, ilabi na bangod sang mga pagtilaw nga ila ginaantos, ginduaw nila sang iya umagad nga lalaki, nga si Pamfil Albu, ang madamong kongregasyon sa aminhan sang Moldova agod pabakuron kag palig-unon ang katawhan sang Dios. Suno gid sa tion yadto nga mga pagduaw! Ngaa? Bangod ang Europa nangin sentro gid sang ulihi sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Kag bangod ginakabig nga isa ka hamili nga propiedad, ang Moldova sagunson nga ginsakop sang iya mas gamhanan kag nagainaway nga mga kaingod.

 Ang Europa Ginhapay Sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II

Sang Agosto 23, 1939, ginpirmahan sang Unyon Sobyet kag sang Nazi nga gobierno sang Alemanya ang kasugtanan nga indi pagsalakayon ang isa kag isa. Paglipas sang isa ka semana, sang Septiembre 1, 1939, ginsalakay sang Alemanya ang Poland, nga nagpadabdab sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Nian, sang Hunyo 26, 1940, ginsugo sang Ministro sa Luwas sang Sobyet nga si Vyacheslav Molotov, ang gobierno sang Romania nga isungka sing bug-os sa Unyon Sobyet ang nakilal-an sadto nga Bessarabia. Nagpasugot ang Romania, kag sang Hunyo 28, 1940, ang mga tropa sang Sobyet nagmartsa pasulod sa Moldova. Sang Agosto 1940, gintukod sang mga Sobyet ang Moldavian SSR, nga ang kapital sini amo ang Chisinau.

Apang, indi nagdugay ang pagsakop sang Sobyet sa Moldova. Sang Hunyo 22, 1941, ginlapas sang Alemanya ang kasugtanan sang 1939 nga indi pagsalakayon ang isa kag isa sang ginsalakay sini ang Rusya. Sa paghingalit sini nga hitabo, nagdeklarar ang Romania nga kadampig sang Alemanya kag gintinguhaan nga bawion ang Moldavian SSR gikan sa mga Sobyet.

 Ang padihot nangin madinalag-on, kay sang Hulyo 26, 1941, natabog sang hangaway sang Romania ang mga Ruso pakadto sa Suba Dniester. Gani, paglipas sang sulusobra sa isa ka tuig nga paggahom sang Sobyet, ang Moldova napaidalom liwat sa pagkontrol sang Romania. Apang, sini nga tion, isa ini ka Romania nga ginagamhan, sugod sang Septiembre 1940, sang nasyonalistiko gid kaayo nga Pasista nga gobierno sa pagpangulo sang diktador nga si Heneral Ion Antonescu. Ang iya rehimen wala nagatugot sa mga nagapabilin nga neutral sa politika bangod sang ila mainunungon nga pagsuportar sa Ginharian sang Dios.

Daku nga Pagtilaw sa Idalom Sang Pasista nga Pagginahom

Ang Pasista nga gobierno ni Antonescu, nga nakig-alyansa kay Hitler kag sa Axis nga mga kagamhanan, nagtinguha sang ulihi nga ipilit ang luyag nila sa mga Saksi ni Jehova. Binagbinaga ang halimbawa ni Anton Pântea, nga natawo sang 1919. Natun-an ni Anton ang kamatuoran sang tin-edyer pa lang sia kag makugi sia sa pamalaybalay nga ministeryo. Pila ka beses nga diutayan sia kastiguhon, apang bangod sang maisog nga pagpangapin sa iya legal nga kinamatarong subong banwahanon sang Romania sa pagpamulong tuhoy sa iya pagtuluuhan, nalikawan niya ang pagkastigo sa pila ka tion. Apang, gindakop sia sang ulihi sang mga pulis. Ginguyod sia sang Pasista nga mga opisyales pakadto sa estasyunan sang pulis, ginkastigo sia sa bilog nga gab-i, kag nian, makatilingala nga ginbuy-an sia. Si Utod Pântea 84 anyos na karon kag determinado gihapon sa pagpabilin nga matutom kay Jehova.

Si Parfin Palamarciuc, nga isa pa ka manughupot sing integridad, nakatuon sing kamatuoran sang Biblia sa Moldova sang katuigan 1920. Nangin makugi man sia nga manugbantala sing maayong balita, sa masami nagabiya sa balay sa sulod sang madamo nga semana agod magbantala sa mga siudad kag mga baryo halin sa Chernovtsy pakadto sa Lvov sa Ukraine. Bangod nangindi si Parfin nga magsoldado, gindakop sia sang mga Pasista sang 1942 kag ginbista sa hukmanan-militar sa Chernovtsy.

Ginsaysay sang anak nga lalaki ni Parfin nga si Nicolae ang mga natabo, nga nagasiling: “Isa ka gatos ka utod nga lalaki ang  ginpamatbatan sing kamatayon sining hukmanan-militar. Ang pamatbat dapat gilayon ipatuman. Gintipon sang mga opisyales ang tanan nga mga utod kag ginpili ang nahauna nga napulo nga pagatiruhon. Apang ginpakutkot anay sila sang ila kaugalingon nga mga lulubngan samtang nagatamod ang iban pa nga 90. Apang, antes tiruhon ang mga utod, ginhatagan sila sang mga opisyales sing isa pa ka kahigayunan nga talikdan ang ila pagtuo kag magsoldado. Duha ang nagkompromiso; ang walo gintiro. Pagkatapos sini napulo pa ang ginpakubay. Apang antes sila tiruhon ginpalubong anay sa ila ang mga patay.

“Samtang ginatampukan sang mga utod ang mga lulubngan, nag-abot ang isa ka may mataas sing ranggo nga opisyal. Namangkot sia kon pila ka Saksi ang nagkompromiso. Sang ginsugiran sia nga duha lamang, nagsiling sia nga kon 80 ang mapatay agod makakuha sing 20 ka soldado, mas maayo pa nga dalhon na lang ang nabilin nga 92 sa mga labor camp (mga bilangguan diin pilit nga ginapatrabaho ang mga bilanggo). Subong resulta, ang pamatbat nga kamatayon ginhimo na lang nga 25 ka tuig sang pilit nga pagtrabaho. Apang, paglipas sang halos tatlo ka tuig, ginhilway sang nagsalakay nga mga tropa sang Sobyet ang mga Saksi gikan sa mga kampo sang Romania. Ini kag ang madamo pa nga mga pagtilaw nalampuwasan sang akon amay. Napatay sia nga matutom kay Jehova sang 1984.”

Ang Indi Pagsunod sa Ortodokso—Isa ka Krimen!

Si Vasile Gherman isa ka lamharon kag minyo nga lalaki. Ang iya asawa bag-o lang magbun-ag sing isa ka lapsag nga babayi sang gindakop sia sang mga Pasista sang Disiembre 1942. Ginsumbong si Vasile sa duha ka “krimen”​—pagpangindi sa pagsoldado kag indi pagpabunyag sa iya bata sa Ortodokso nga Simbahan. Ginsaysay niya ang natabo:  “Sang Pebrero 1943, ang akon kaso, pati na ang kaso sang 69 pa ka matutom nga mga utod, dapat bistahon sa Chernovtsy sa isa ka hukmanan-militar. Antes pamatbatan, ginpatan-aw kami sang mga awtoridad sa pagpatay sa anom ka kriminal. Gani, nagdumdom gid kami nga kami na ang masunod nga silutan sing kamatayon.

“Ginhambalan namon ini kag namat-od kami nga magpabilin nga mabakod sa pagtuo kag manikasog gid nga huptan ang malipayon nga panimuot tubtob matapos ang bista. Sa bulig ni Jehova, nahimo namon ini. Sang kami tanan nga 70, subong sa ginpaabot, ginpamatbatan sing kamatayon, nagbatyag gid kami nga nagaantos kami tungod sa pagkamatarong. Wala sing isa sa amon ang ginluyahan sing buot, nga ginkaugot gid sang amon mga kaaway. Nian natabo ang isa ka sorpresa. Sa baylo nga tiruhon kami, gin-islan sang mga awtoridad ang pamatbat sa amon sing 25 ka tuig sang pilit nga pagtrabaho sa kampo sa Aiud, Romania. Apang bisan yadto nga pamatbat wala mapatuman sing bug-os, kay paglipas lang sang 18 ka bulan, sang Agosto 1944, ginhilway sang nagsalakay nga kasuldadusan sang Sobyet ang kampo.”

Sang 1942 pilit nga ginpatawag sang mga Pasista ang mga 800 ka lalaki gikan sa baryo sang Şirăuţi, Moldova, nga magpangalagad sa kasuldadusan ni Heneral Antonescu. Lakip sa ila amo ang pila ka Saksi, pati na si Nicolae Anischevici. “Sa umpisa sang bista,” siling ni Nicolae, “ginmanduan kami sang mga pulis nga makigbahin sa isa ka relihioso nga seremonya. Nangindi kami nga mga Saksi. Nangindi man kami sa pag-uyat sing mga armas. Subong resulta, ginsumbong kami nga mga Komunista sang mga pulis kag gindakop kami. Apang, antes kami ginbilanggo, gintugutan nila kami nga mapaathag namon sa tanan nga nagtambong ang rason sang amon neutral nga panindugan.

“Pagkadason nga adlaw ginsaylo kami sa Briceni, ang hudisyal nga sentro para sa distrito. Diri ginhublasan kami kag ginrekisa.  Nian ginpamangkot kami sang isa ka pari nga may mataas nga ranggo sa militar. Mabuot sia kag nahangpan niya ang amon panindugan bangod sang amon konsiensia, kag naghimo sia sing kahimusan agod pakaunon kami. Dugang pa, nagsulat sia nga ang rason kon ngaa indi kami magsoldado amo ang amon pagtuo kay Jesus.

“Halin sa Briceni gindala kami sa estasyunan sang pulis sa Lipcani. Didto wala kaluoy nga ginkastigo kami tubtob maggab-i sang mga pulis. Nian ginsulod nila kami sa isa ka selda nga may duha pa ka utod nga lalaki kag, sing makatilingala, isa ka babayi, nga espiya gali. Adlaw-adlaw nga ginkastigo kami sa sulod sang pila ka adlaw. Sang ulihi, gindala ako sa Chernovtsy agod bistahon sa hukmanan-militar. Didto ginhatagan ako sing abogado, nga nakabulig gid sing daku. Walay sapayan sini, nagluya gid ang akon lawas bangod sang pagmaltrato amo nga nagdumdom ang mga militar nga basi mapatay ako. Sang ulihi, sa baylo nga pamatbatan ako, namat-od sila nga papaulion ako.”

Ang Maisog nga mga Utod nga Babayi Naghupot Sing Integridad

Nakaeksperiensia man ang mga utod nga babayi sing kasingkal sang mga Pasista. Ang isa amo si Maria Gherman (wala labot kay Vasile Gherman apang pareho sila sing kongregasyon). Si Maria gindakop sang 1943 kag gindala sa estasyunan sang pulis sa Balasineşti. Hinumdom niya: “Gindakop ako sang mga pulis bangod nangindi ako sa pagsimba sa Ortodokso nga simbahan. Primero ginsaylo nila ako sa Lipcani, Moldova, kag nian sa Chernovtsy, Ukraine, diin ginpamatbatan ako.

“Ginpamangkot ako sang huwes kon ngaa nangindi ako sa pagsimba. Ginsugiran ko sia nga si Jehova lang ang akon ginasimba.  Bangod sini nga ‘krimen,’ kami sang 20 pa ka utod nga babayi ginpamatbatan nga mabilanggo sing 20 ka tuig. Ang pila sa amon gindasok sa isa ka magamay nga selda upod sa 30 pa ka bilanggo. Apang, sa adlaw, ginpatrabaho ako sa balay sang mga manggaranon. Masiling ko nga gintrato ako sing mas maayo sini nga mga tawo sangsa mga opisyales sang bilangguan​—kay bisan paano, ginpakaon nila ako!

“Sang ulihi, nakontak namon ang mga utod nga lalaki sa pihak nga bahin sang bilangguan. Mapuslanon gid ini nga pagkontak, kay nabuligan namon ang mga utod nga lalaki nga makatigayon sing espirituwal kag pisikal nga pagkaon.”

Kaangay sang madamo pa nga mga Saksi sa Moldova, ining mga naghupot sing integridad nag-antos sing kasingkal sang mga Pasista nga ginsundan gilayon sang isa pa ka pagtilaw sa ila pagtuo. Ini nga pagtilaw ginhimo sang masunod nga kagamhanan sa rehiyon, ang Komunista nga Rusya.

Ang Taktika Sang Sobyet—Pagtapok sa Iban nga Pungsod

Sang 1944, sang nagahingapos na ang inaway kag nalutos na ang Alemanya, ginpukan sang mga grupo sa sulod sang gobierno sang Romania nga ginpangunahan ni Hari Michael ang rehimen ni Antonescu. Nian ang Romania nagsaylo sang iya katutom halin sa Axis nga mga kagamhanan pakadto sa Rusya. Sadto man nga tuig, ginpahayag liwat sang nagsalakay nga kasuldadusan sang Sobyet ang pagkontrol sang Rusya sa rehiyon, kag ginpasakop liwat ang Moldova sa Unyon Sobyet subong Moldavian SSR.

Sang primero ginpabayaan lang sang Komunista nga mga manuggahom sa Moldova ang mga Saksi ni Jehova. Apang ini nga kalinong makadali lang. Wala madugay, ang Cristianong neutralidad, lakip na ang pagpangindi sang mga Saksi nga magboto sa lokal nga mga piniliay sang partido, nangin mainit liwat nga isyu.  Wala gintugutan sang Sobyet nga sistema ang neutralidad sa politika. Gani, agod malubad ang problema, ginplano sang gobierno nga ipatapok sa iban nga pungsod ang mga Saksi ni Jehova kag ang iban pa nga “mga indi kalahamut-an,” sugod sang 1949.

Ginlaragway sang isa ka opisyal nga dokumento “ang desisyon sang politburo sang Central Committee sang Partido Komunista” tuhoy sa mga ipatapok sa iban nga pungsod gikan sa Moldavian SSR. Naglakip sila sa “anay mga tag-iya sang duta, dalagku nga mga negosyante, aktibo nga mga kakunsabo sang nagsalakay nga mga Aleman, mga tawo nga nagbulig anay sa kapulisan sang Alemanya kag Romania, mga katapo sang dampig-Pasista nga mga partido kag mga organisasyon, mga katapo sang White Guard, mga katapo sang ilegal nga mga sekta, subong man sang mga pamilya sang nasambit nga mga kategoriya.” Ang tanan ipadala sa nakatundan nga Siberia “tubtob sa tion nga walay latid.”

Ang ikaduha nga grupo sang pagtapok nagsugod sang 1951, apang sini nga tion mga Saksi ni Jehova lang ang ginpuntariya. Ginmando mismo ni Stalin ini nga pagtapok, nga gintawag anay nga  Operation North. Kapin sa 720 ka Saksi nga mga pamilya​—mga 2,600 ka tawo—ang ginpadala halin sa Moldova pakadto sa Tomsk, mga 4,500 kilometros kalayo sa nakatundan nga Siberia.

Ang opisyal nga mga direktiba nagsiling nga ang mga indibiduwal hatagan sing nagakaigo nga tion agod matipon ang personal nga mga pagkabutang antes dalhon sa nagahulat nga mga tren. Dugang pa, ang mga bagon sang tren dapat nga “nagakabagay sa paglakbay sang tawo.” Indi ini matuod.

Sa tungang-gabi, tubtob sa walo ka soldado kag opisyales ang nagaabot sa puluy-an sang isa ka Saksi nga pamilya. Ginapukaw nila ang pamilya kag ginapakitaan sila sang mando nga ipatapok sa iban nga pungsod. Nian ginahatagan nila ang pamilya sing pila lang ka oras agod makapamutos antes dalhon ang pamilya sa nagahulat nga mga tren.

Ang mga bagon sang tren mga pangkargamento lang gali. Tubtob sa 40 ka tawo nga lainlain sing edad ang gindasok sa tagsa ka bagon para sa duha-ka-semana nga paglakbay. Wala sing pulungkuan kag wala sing bisan ano man nga pangpainit. Ang isa ka hilit sang bagon may buho sa salog nga amo ang kasilyas. Antes ipatapok ang mga kauturan, dapat listahon sang lokal nga mga opisyales ang pagkabutang sang tagsa ka tawo. Apang, masami nga baratuhon lamang nga mga butang ang ila ginalista; ang mga malahalon basta na lang nga “nadula.”

Apang, walay sapayan sining tanan nga mga inhustisya kag mga kabudlayan, wala gid madula sang mga kauturan ang ila Cristiano nga kalipay. Sa pagkamatuod, sang nagpundo ang mga tren nga may sakay nga mga Saksi sa ginsang-an sang riles, ang mga ambahanon sa Ginharian naglanog halin sa iban pa nga mga bagon. Gani, ang mga kauturan sa tagsa ka tren nakahibalo nga wala sila nagaisahanon kundi ginatapok sila kaupod sang ginatos pa ka Saksi. Ang makita kag mabatian ang isa kag isa nga nagapakita sing malipayon nga espiritu sa sining mabudlay nga mga kahimtangan nagpalig-on sa tanan kag nagpabakod sa ila sa pamat-od nila nga magpabilin nga matutom kay Jehova, bisan ano man ang matabo.​—Sant. 1:2.

Pagtuo nga Takus Ilugon

Isa sa mga taga-Moldova nga gintapok sa Siberia amo si Ivan Mikitkov. Si Ivan una nga gindakop sa Moldova sang 1951, upod sa iban pa nga mga Saksi, kag gintapok sa Tomsk. Ang iya trabaho amo ang pagpulod sing mga kahoy sa taiga (kagulangan sa rehiyon sa gua sang Arctic Circle) sang Siberia. Bisan pa wala sia nabilanggo sa isa ka labor camp, ang iya kahilwayan sa paghulag limitado lamang, kag pirme sia ginapanilagan sang mga sekreta. Walay sapayan sini, sia kag ang iya espirituwal nga mga kauturan nagpanaksi sa iban sa tanan nga kahigayunan.

Si Ivan nagsiling: “Gin-organisar namon ang amon kaugalingon nga mangin mga kongregasyon sa sining mabudlay nga bag-ong kahimtangan. Nagsugod pa gani kami sa pag-imprinta sang amon mga literatura. Sang ulihi, ang iban sa mga ginbantalaan namon nagbaton sang kamatuoran kag ginbawtismuhan. Apang, namutikan sang ulihi sang mga awtoridad ang amon mga hilikuton kag ginpamatbatan ang pila sa amon nga mabilanggo sa mga labor camp.

“Upod sa iban pa nga mga Saksi nga sanday Pavel Dandara, Mina Goraş, kag Vasile Şarban, ginpatrabaho ako sing pilit sa sulod sang 12 ka tuig nga ginabantayan sing maayo. Naglaum ang mga awtoridad nga mahadlok ang iban sa sining mabug-at nga mga pamatbat kag mag-untat sa pagpanaksi, apang wala ini matabo. Bisan diin man matapok ang amon mga kauturan, padayon sila nga nagbantala. Sang 1966, ginbuy-an ako sang matapos ko ang bug-os nga pamatbat sa akon. Nagbalik ako sa Tomsk kag nagtener didto sing tatlo ka tuig.

“Sang 1969, nagsaylo ako sa Donets Basin, diin nakilala kag napangasawa ko si Maria, nga isa ka matutom kag makugi nga utod. Sang 1983, gindakop liwat ako. Sini nga tion duha ang ginpamatbat  sa akon​—lima ka tuig nga pagkabilanggo kag lima pa ka tuig nga pagkatapok sa iban nga pungsod. Matuod, ini nga pamatbat mas mabudlay para sa akon sangsa nagligad bangod mapahilayo ako sa akon asawa kag anak, nga lunsay man nag-antos sing mga kabudlayan. Apang, makalilipay nga indi na kinahanglan nga tapuson ko ang bug-os nga pamatbat sa akon. Ginbuy-an ako sang 1987 sang nangin sekretaryo heneral si Mikhail Gorbachev sang Partido Komunista sang Sobyet. Gintugutan ako nga makabalik sa Ukraine kag sang ulihi sa Moldova.

“Sang nagbalik ako sa Bălţi, ang ikaduha sa pinakadaku nga siudad sa Moldova, may yara ini 370 ka manugbantala kag tatlo ka kongregasyon. Karon may yari ini kapin sa 1,700 ka manugbantala kag 16 ka kongregasyon!”

“Luyag Mo Bala nga Matabo Man sa Imo ang Natabo kay Vasile?”

Ang mga administrador sang kampo kag ang mga ahente sang KGB (Soviet State Security Committee) nagpadihot sing mapintas nga mga paagi agod paluyahon ang integridad sang mga kauturan. Ginsaysay ni Constantin Ivanovici Şobe ang natabo sa iya lolo, nga si Constantin Şobe: “Sang 1952, si Lolo nabilanggo sa isa sa mga labor camp sa distrito sang Chita, sidlangan sang Lake Baikal sa Siberia. Namahog ang mga opisyales sang kampo nga tiruhon sia kag ang iban pa nga mga Saksi kon indi nila pagtalikdan ang ila pagtuo.

“Bangod nangindi ang mga kauturan nga magkompromiso, gintipon sila sang mga opisyales sa gua sang kampo, malapit sa punta sang kagulangan. Kasisidmon na sang gindala nila ang mahirop nga abyan ni Lolo, nga si Vasile, sa uluunhan sang kagulangan, nga siling nila tiruhon nila. Ang mga kauturan naghulat sing mabinalak-on. Wala madugay, pila ka lupok sang riple ang nagtublag sa kalinong sang kagab-ihon.

 “Ang mga guardia nagbalik kag gindala sa kagulangan ang masunod nga Saksi, nga amo ang akon lolo. Sa tapos makalakat sing malayolayo, nagdulog sila sa isa ka mahawan nga lugar. May pila ka lulubngan nga ginkutkot, kag ang isa natampukan na. Samtang ginatudlo ini nga lulubngan, ang opisyal nagbalikid kay Lolo kag nagsiling: ‘Luyag mo bala nga matabo man sa imo ang natabo kay Vasile, ukon luyag mo bala makapauli sa imo pamilya nga hilway? May duha ikaw ka minuto sa pagdesisyon.’ Indi na kinahanglan ni Lolo ang duha ka minuto. Sa gilayon nagsabat sia: ‘Madamong tinuig na kami nga magkilalahay ni Vasile, nga gintiro ninyo. Nagalaum ako karon nga magaupdanay kami liwat sa pagkabanhaw sa bag-ong kalibutan. Nagasalig gid ako nga makakadto  ako sa bag-ong kalibutan, kaupod ni Vasile. Apang didto ka ayhan?’

“Indi amo ini nga sabat ang ginpaabot sang opisyal. Ginpabalik niya sa kampo si Lolo kag ang iban pa. Ang matuod, indi na kinahanglan nga maghulat pa si Lolo sa pagkabanhaw agod makita si Vasile. Ang tanan isa lamang ka mapintas nga paniplang agod paluyahon ang mga kauturan.”

Ang Propaganda Sang mga Komunista Nagbalandra

Agod ang mga Saksi ni Jehova dumtan kag suspetsahan, ang mga Komunista nagbalhag sing mga libro, mga brosyur, kag mga pelikula nga nagapasipala sa katawhan sang Dios. Ang isa ka brosyur gintig-uluhan Double Bottom​​—isa ka termino nga nagapatuhoy sa sekreto nga partisyon nga ginhimo sang mga kauturan sa buli sang mga maleta kag mga bag agod taguan sing mga literatura. Si Nicolai Voloşanovschi nagahinumdom kon paano gintinguhaan sang kumander sang kampo nga gamiton ining brosyur agod pakahuy-an sia sa atubangan sang iban nga mga bilanggo.

Si Nicolai nagsiling: “Gintipon sang kumander sang kampo ang tanan nga mga bilanggo sa isa sa mga barrack. Nian ginkutlo niya ang ginasiling sang Double Bottom, lakip na ang mapasipalahon nga mga pinamulong tuhoy mismo sa akon. Sang nakatapos sia sa paghambal, nangayo ako sing permiso nga makapamangkot. Nagdumdom ang kumander nga isa ini ka higayon agod mayamuhat niya ako, gani nagpasugot sia sa akon pangabay.

“Gin-atubang ko ang kumander sang kampo kag ginpamangkot sia kon nadumduman niya ang una nga tion nga gin-interbyu niya ako pagsulod ko sa labor camp. Nadumduman niya ang interbyu. Nian ginpamangkot ko sia kon nadumduman niya nga ginpamangkot niya ako tuhoy sa pungsod nga akon natawhan, pagkabanwahanon, kag iban pa samtang ginasulatan niya ang mga papeles nga nagapakilala sa akon. Sa liwat, nagsabat sia sing huo. Ginsugiran pa gani niya ang mga nagapamati kon ano ang akon mga sabat. Nian ginpamangkot ko sia kon ano ang aktual nga ginsulat niya sa pormas. Ginbaton niya nga lain ang ginsulat niya.  Nian gin-atubang ko ang mga nagapamati kag nagsiling: ‘Ti, ini nga brosyur ginsulat sa amo man nga paagi.’ Ang mga bilanggo nagpalakpak, kag ang kumander akig nga naglakat.”

Ang Buko sa Pagbungkag kag sa Pagdaug

Sang katuigan 1960, ang nalugaw-an nga mga awtoridad sang Sobyet naggamit sing bag-ong mga paagi agod tublagon ang paghiusa sang mga Saksi ni Jehova. Ang libro nga The Sword and the Shield, nga ginbalhag sang 1999, nagahinun-anon sa pila sa anay sekreto nga mga rekord sang KGB nga makita sa mga dokumento sang gobierno. Ini nagasiling: “Ang isa ka komperensia sang Marso 1959 sang senyor nga mga opisyal sang KGB nga nagapanguna ‘sa pagpakig-away batok sa mga Jehovista [mga Saksi ni Jehova]’ naghinakop nga ang labing epektibo nga estratehiya amo ang ‘padayunon ang mga tikang sa pagsumpo upod ang mga tikang sa pagbungkag.’ Ang KGB determinado nga bungkagon, paluyahon kag pakahuy-an ang mga sektaryan, subong man dakpon ang ila pinakamaimpluwensia nga mga lider sa butangbutang nga mga panumbungon.”

Ang “mga tikang sa pagbungkag” naglakip sa mga padihot agod maglapnag ang di-pagsalig sa tunga sang mga kauturan sa bug-os nga Unyon Sobyet. Agod mahimo ini, ang KGB nagpalapnag sing malain nga mga huringhuring, nga nagasiling nga ang pila ka nagapanguna nga mga utod nakigkooperar na sa mga sekreta sang  Estado. Tuman ka malimbungon ang mga kabutigan sang KGB amo nga nagumon ang madamo nga mga Saksi kon sin-o ang ila saligan.

Ang isa pa ka padihot sang KGB amo ang paghanas sa espesyal nga mga ahente nga magpakunokuno subong “aktibo” nga mga Saksi ni Jehova kag nian tinguhaan nga makuha ang masaligan nga mga katungdanan sa organisasyon. Siempre pa, padayon nga pahibaluon sining mga espiya ang KGB. Likom man nga ginpalapitan sang KGB ang matuod nga mga Saksi, kag gintinguhaan nga hamhaman sila sing daku nga kantidad agod makigkooperar sila.

Makapasubo nga madinalag-on nga natublag sining malimbungon nga mga pamaagi ang paghiusa sang mga kauturan, lakip na sa Moldova. Subong resulta, nagluntad ang mga duhaduha. Ang iban nga mga kauturan nagbiya sa organisasyon kag nagtukod sing isa ka nagsipak nga grupo nga nakilal-an subong oposisyon.

Antes sini nga mga hitabo, ginkabig sang mga kauturan sa Unyon Sobyet ang organisasyon ni Jehova, ang espirituwal nga pagkaon nga ginapatubas sini, kag ang gintangdo sini nga masaligan nga mga utod nga lalaki subong alagyan. Karon nagluntad ang kagumon kag duhaduha tuhoy sini nga alagyan. Paano nalubad sang mga kauturan ang kagumon? Makapakibot nga nalubad nila ini sa bulig sang Sobyet nga Estado. Huo, ang mga manugpadihot mismo nagbulig nga malubad ang problema nga ginhimo nila. Paano?

Napaslawan Sila sa Pagbinagbinag sa Espiritu Sang Dios

Sang maaga nga bahin sang katuigan 1960, gintingob sang mga awtoridad sang Sobyet ang madamong Saksi nga “mga lider” gikan sa bug-os nga Unyon Sobyet sa isa ka kampo nga mga 150 kilometros  halin sa siudad sang Saransk sa republika sang Mordvinia, sa nakatundan nga Rusya. Antes sini, ang mga kauturan nagahilayuay bangod sang tuman nga kalayuon, amo nga nautod ang komunikasyon kag nagluntad ang mga di-paghangpanay. Apang karon ululupod na ang mga katapo sang ginatawag nga oposisyon kag ang mga indi. Gani, makahambalanay sila kag mahibaluan ang kamatuoran gikan sa patupato lamang. Ngaa gintingob sila sang mga awtoridad? Ayhan naghunahuna sila nga ang mga kauturan magaaway, sa amo labi pa sila nga magbinahinbahin. Bisan pa tuso, ang padihot napaslawan sa pagbinagbinag sa nagapahiusa nga espiritu ni Jehova.​​—1 Cor. 14:33.

Isa sa mga utod nga lalaki nga ginbilanggo sa Mordvinia amo si Gheorghe Gorobeţ. Hinumdom niya: “Wala lang dugay nga gindakop ako kag ginbilanggo, isa ka utod nga lalaki nga nagapakig-upod sa oposisyon ang nabilanggo upod sa amon. Sang nakita niya nga ang ginsaligan nga mga utod nabilanggo gihapon, nakibot sia, kay ginhambalan sia nga kami tanan hilway kag nagapangabuhi sing luho nga ginagastuhan sang KGB!”

Si Utod Gorobeţ nagpadayon: “Sa akon nahauna nga tuig sa bilangguan, kapin sa 700 ka tawo ang ginbilanggo tungod sa relihion. Ang kalabanan mga Saksi ni Jehova. Kami tanan nagtrabaho sa isa ka pabrika kag may tion agod masugilanon ang mga nagbuylog sa nagsipak nga grupo. Subong resulta, madamo nga butang ang naathagan sang mga tuig 1960 kag 1961. Sang ulihi, sang 1962, ang komite sang pungsod nga nagaatipan sa Unyon Sobyet naghimo sing sulat gikan mismo sa labor camp. Ang sulat ginpadala sa tanan nga kongregasyon sa sulod sang Unyon Sobyet kag gindula sini ang daku nga halit nga gintuga sang mga kabutigan sang KGB.”

 Pagkilala sa Matuod nga Alagyan

Si Utod Gorobeţ ginpagua sa labor camp sang Hunyo 1964, kag nagpauli sia gilayon sa Moldova. Sang nag-abot sia sa Tabani, natukiban niya nga madamo nga Saksi sa ila lugar ang nagapalibog gihapon kon sin-o ang ginagamit ni Jehova sa pagpakaon kag sa pagtuytoy sa Iya katawhan. Biblia lang ang ginabasa sang pila ka utod.

Isa ka komite nga ginatapuan sang tatlo ka hamtong sa espirituwal nga mga utod nga lalaki ang gintangdo agod klaruhon ang problema. Ang isa sa una nga mga butang nga ginhimo nila amo ang pagduaw sa mga kongregasyon sa aminhan sang Moldova, diin nagapuyo ang kalabanan nga mga Saksi. Ang padayon nga katutom nila kag sang iban pa nga Cristianong mga manugtatap, walay sapayan nga nag-antos sila sing daku nga paghingabot, nagkumbinsi sa madamo nga ginagamit gihapon ni Jehova ang organisasyon nga nagtudlo anay sa ila sing kamatuoran.

Sang talipuspusan nga bahin sang katuigan 1960, nangin maathag sa KGB nga ang hilikuton nga pagbantala padayon nga nag-uswag walay sapayan sang paghingabot kag iban pa nga mga taktika. Nagalaragway sa reaksion sang KGB, ang libro nga The Sword and the Shield nagsiling: “Ang [KGB] Centre natublag sa mga report nga, bisan sa mga labor camp, ‘ang Jehova nga mga lider kag mga awtoridad wala magtalikod sa ila mga pagtuluuhan pasad sa Biblia kag padayon nga naghimo sang ila Jehova nga hilikuton sa kampo.’ Ang isa ka komperensia sang mga opisyal sang KGB nga nagpadihot sing mga operasyon batok sa mga Saksi ni Jehova nagsapol sa [Chisinau] sang Nobiembre 1967 agod hambalan ang bag-ong mga pamaagi ‘agod tapnaon ang hilikuton sang kaaway nga mga sektaryan’ kag ang ‘mga panudlo nga supak sa teolohiya sang mga Komunista.’ ”

Gingamo Sang Anay mga Kauturan

Makapasubo nga ang iban nga mga indibiduwal nalimbungan sining “bag-ong mga pamaagi” kag ginhimo ang luyag sang KGB. Ang pila nangin makagod ukon nahadlok sa tawo; ang iban naman  mga kauturan anay nga may aligutgot sa mga Saksi. Gingamit sila sang mga awtoridad agod bungkagon ang integridad sang mga matutom. Ang mga Saksi nga nag-antos sing pagkabilanggo kag pilit nga pagtrabaho sa mga kampo nagsiling nga isa sa pinakamasakit nga naatubang nila amo ang pagpanggamo sang mga kauturan anay, nga ang pila sa ila mga apostata na karon.

Madamo nga mga apostata ang katapo sang nasambit kaina nga oposisyon. Sang primero, ini nga grupo naglakip sa pila nga nagumon lang sa sayop nga impormasyon sang KGB. Apang lakip sa mga nagapakig-upod gihapon sa oposisyon sang talipuspusan nga bahin sang katuigan 1960 amo ang pila nga nagpakita sing malauton nga espiritu sang malaut nga ulipon nga klase. Bangod wala nila ginsapak ang paandam ni Jesus, ‘ginbakol nila ang ila mga masigkaulipon.’​​—Mat. 24:​48, 49.

Apang, ang buko nga bungkagon kag daugon ang katawhan sang Dios napaslawan, walay sapayan sang tanan nga dalayon nga pag-ipit sang KGB kag sang ila mga sakop. Sang maaga nga bahin sang 1960 sang ginsugdan sang matutom nga mga kauturan ang  hilikuton nga ihiusa liwat ang organisasyon sa Moldova, ang kalabanan nga mga kauturan sa sini nga pungsod nagapakig-upod sa oposisyon. Apang sang 1972, ang kalabanan nagpanghikot liwat sing mainunungon upod sa organisasyon ni Jehova.

Isa ka Mainapresyahon nga Manughingabot

Ginpadayon sang mga matutom nga nagpabilin sa Moldova sang panahon sang mga Komunista ang hilikuton nga pagbantala sa bug-os nga masarangan nila. Nagpanaksi sila sing di-pormal sa pamilya, mga abyan, mga kabutho, kag mga katrabaho. Apang mainandamon sila, bangod madamo nga mga opisyales sang partido sa Moldova ang panatiko sa ideolohiya sang mga Komunista. Apang, indi tanan nga mga Komunista nagtamay sa mga Saksi ni Jehova.

Hinumdom ni Simeon Voloşanovschi: “Gin-usisa sang mga pulis ang amon balay kag ginkompiskar ang madamo nga literatura, nga ginlista sang opisyal. Sang ulihi nagbalik sia dala ang iya listahan kag nangabay nga tan-awon ko kon husto ang iya listahan. Samtang ginatan-aw ko ang iya listahan, natalupangdan ko nga may kulang​​—isa ka Lalantawan nga nagahinun-anon tuhoy sa pamilya kag kon paano ini mangin mas malipayon. Ginpamangkot ko ang opisyal tuhoy sini. ‘A, gindala ko ini sa balay, kag ginabasa namon ini subong pamilya,’ sabat niya nga daw nahuya. ‘Ti, naluyagan mo bala ang imo nabasa?’ pamangkot ko. ‘Siempre! Naluyagan namon ini!’ siling niya.”

Ang Pagpamatok Naghaganhagan, kag ang Pag-uswag Nagpadayon

Sang katuigan 1970, gin-untat sang Komunista nga mga awtoridad ang ila pagpangdakop kag pagpangtapok sa katawhan ni Jehova. Walay sapayan, may indibiduwal nga mga utod nga gindakop kag ginbista bangod sang pagpanaksi ukon pagtambong sa Cristianong mga miting. Apang, ang mga pamatbat mamag-an lang.

Subong sa iban nga lugar, ang kahimusan tuhoy sa mga gulang ginsugdan sa Moldova sang tuig 1972. Hinumdom ni Gheorghe  Gorobeţ: “Malipayon gid nga ginbaton sang mga kauturan ang bag-ong kahimusan, kag ginkabig ini subong dugang nga pamatuod nga ang espiritu ni Jehova nagapanghikot. Dugang pa, sa pagdamo sang gintangdo nga mga lalaki, ang mga kongregasyon sa Moldova nag-uswag man sa espirituwal kag nagdamo.”

Sa pagkamatuod, sini nga tion, ang mga kauturan may madamodamo na nga eksperiensia sa pag-organisar sa hilikuton nga pagbantala kag sa mainandamon nga pag-imprinta sing mga literatura nga pasad sa Biblia. Sang nagsugod ang pagpamigos sang mga Komunista, ang mga literatura gin-imprinta sa duha ka lugar sa Moldova, kag ginhimo lamang ini sa gab-i sa sulod sang madamong tinuig sang daku nga paghingabot. Gani ang mga manugpangabudlay may duha ka trabaho​​—ang isa sa adlaw, samtang ginahimo nila ang ila kinaandan nga mga hilikuton kaangay sang iban nga mga banwahanon, kag ang isa naman sa gab-i, samtang nagatrabaho sila tubtob kaagahon sa pag-imprinta sing mga literatura para sa mga kongregasyon.

Apang, ini nga kahimtangan nagbag-o sang naghaganhagan ang pagpamatok kag pagbantay. Mahimo na magamit sang mga kauturan ang natago nga mga imprintahan sing mas episyente kag matangdo ang dugang nga mga boluntaryo sa pag-atipan sa hilikuton. Subong resulta, ang produksion nagdamo.

Ginpauswag man sang mga kauturan ang ila mga teknik sa pag-imprinta. Halimbawa, naggamit sila sing espesyal nga mga template nga mahimo mahanda sa isa ka makinilya. Ginbag-o man nila ang mga imprintahan agod makaimprinta sa pihak kag pihak sang papel sing dungan. Bangod sining tanan nga mga pag-uswag, labi pa nga nagdamo ang produksion. Natapos na ang mga adlaw sang sulat-kamot nga mga kopya sang mga bulig sa pagtuon sa Biblia!

Natural lang nga bangod mas madamo ang mga literatura, ang mga kauturan makahimo sing dugang nga personal nga pagtuon sa Biblia. Ini kag ang napauswag gid nga mga komunikasyon nakabulig agod maklaro ang bisan anong nabilin pa nga mga agi sang nauna nga kagumon. Apang, ining mga pag-uswag pagpatilaw lamang  sa mas maayo pa nga mga butang nga magaabot para sa katawhan ni Jehova sa Moldova.

Ang Matuod nga Pagsimba Nagauswag

Walay sapayan nga ang sistema sang Komunista nga Sobyet isa ka higante sadtong putukputukan sang iya paggahom, wala sini mapapas ang matuod nga pagsimba. Sa katunayan, paagi sa ila programa nga pagtapok sa iban nga pungsod, ang mga Sobyet di-hungod nga nakabulig sa paglapnag sang maayong balita sa pila sa ‘mga ukbong sang duta.’ (Binu. 1:8) Si Jehova nagsaad paagi kay Isaias: “Bisan ano nga hinganiban nga himuon batok sa imo indi magamadinalag-on . . . Ini amo ang palanublion sang mga alagad ni Jehova, kag ang ila pagkamatarong gikan sa akon.” (Isa. 54:17) Matuod gid ini nga mga pulong!

Sang nagbag-o ang gobierno sang 1985, nangin mas mahapos ang kabuhi para sa mga Saksi ni Jehova sa Unyon Sobyet. Wala na sila ginasundan sang mga sekreta ukon ginamultahan bangod sang pagtambong sa relihioso nga mga pagtilipon. Bisan pa ang mga kauturan sa Moldova padayon nga nagahiwat sang ila regular nga mga miting sa magagmay nga mga grupo nga ginatapuan sing napulo ukon kubos pa, ginsugdan nila nga gamiton ang espesyal nga mga okasyon, subong sang mga kasal kag mga lubong, sa paghiwat sing magagmay nga mga sirkito nga asambleya.

Nian sang tig-ilinit sang 1989, ang hilikuton nga pagbantala napalig-on sang ginhiwat ang tatlo ka internasyonal nga mga kombension sa mga siudad sang Chorzow (malapit sa Katowice), Poznan, kag Warsaw sa Poland. Ginatos ka delegado halin sa Moldova ang nagtambong. Isa gid ka makatalandog nga eksperiensia para sa sining matutom nga mga kauturan nga naanad anay sa pagtipon sing tago sa magagmay nga kadamuon nga malakip sa internasyonal nga kadam-an sang malipayon nga mga Saksi​​—ang tanan nagasimba kay Jehova sing tingob!

Ang mga kauturan sa Moldova nakaeksperiensia sing isa pa ka espirituwal nga kalipay sang nahiwat nila sing dayag ang mga sirkito nga asambleya sa nahauna nga tion sa maragtas sang hilikuton sa sini nga pungsod sang 1991. Sang 1992 may isa pa  ka importante nga hitabo​​—ang internasyonal nga kombension sa St. Petersburg, Rusya. Mas madamo pa nga delegado halin sa Moldova ang nagtambong sa sining kombension sangsa tatlo ka kombension sa Poland sang 1989. Huo, ginbuksan ni Jehova ang gawang sang langit kag ginbubo ang dalayon nga pagpakamaayo sa iya matutom kag mainapresyahon nga mga alagad.

Paghanas Para sa mga Nagalakbay nga Manugtatap

Ang dugang nga kahilwayan nagkahulugan man sing mas suod nga komunikasyon sa komite sang pungsod para sa Unyon Sobyet kag sa mga nagalakbay nga manugtatap. Sang Disiembre 1989 ining hamtong sa espirituwal nga mga utod nga lalaki, nga sadto nagadamo sing 60, nagtipon para sa instruksion sa Lvov, Ukraine. Bangod ang tanan nga nagtambong nag-antos anay sa mga bilangguan, mga labor camp, kag iban pa nga mga sahi sang paghingabot, yadto nga klase isa gid ka makalilipay kag makapalig-on nga okasyon! Matuod, madamo ang nangin suod na nga mag-abyan sadtong mabudlay nga mga tion sang nagligad.

 Apat ka nagalakbay nga manugtatap sa sadto nga klase ang naghalin sa Moldova. Sang nagpauli sila, ginpaalinton nila sa mga kongregasyon ang maalamon nga laygay nga natigayon nila sa Lvov, ilabi na may kaangtanan sa hilikuton nga pagbantala. Halimbawa, ginlaygayan nila ang mga kauturan nga padayon nga magbantala sing Pulong sang Dios sing mainandamon, walay sapayan sang bag-o nga mga kahilwayan. (Mat. 10:16) Ngaa kinahanglan ang dalayon nga paghalong? Bangod ang hilikuton ginadumilian pa gihapon.

Kinahanglan Gid ang mga Kingdom Hall

Kutob sang una nga ginhimo ang hilikuton nga pagbantala sa Moldova, nahibaluan sang mga kauturan nga kinahanglan nila ang mga duog tilipunan. Sa katunayan, sang 1922 ang mga Estudyante sang Biblia sa baryo sang Corjeuţi nagpatindog sing isa ka tilipunan, nga sila mismo ang naggasto. Gintawag nga isa ka balay para sa mga miting, gingamit nila ini sa sulod sang madamo nga tinuig.

Sang talipuspusan nga bahin sang katuigan 1980, sang naghaganhagan ang opisyal nga pagpamatok, madamo nga mga banwa kag mga baryo ang may mga kongregasyon nga ginatapuan sing ginatos ka manugbantala. Nagatipon sila sa magagmay nga mga grupo sa pribado nga mga puluy-an. Gani nag-abot na bala ang tion agod magtukod sing mga Kingdom Hall? Agod mahibaluan ang sabat, ginpalapitan sang mga kauturan ang nagkalainlain nga mga administrador sang baryo.

Ang pila sa sining mga opisyales handa gid sa pagbulig. Amo ini ang natabo sa Feteşti, isa ka baryo nga may 3,150 ka pumuluyo sa aminhan sang Moldova. Sang Enero 1990, nakigkita ang lokal nga mga kauturan sa meyor, kag ginsilingan sila nga mahimo nila kabigon nga wala na ginadumilian ang ila hilikuton sa iya baryo. Daw indi makapati sa sini ang mga kauturan, nga nagahalong gihapon. Gani nangayo sila sing permiso sa iya nga kay-uhon nila ang balay sang isa ka utod agod magamit sang kongregasyon subong isa ka magamay nga Kingdom Hall, bisan pa nga ang kongregasyon may yara 185 ka manugbantala!

 Gin-aprobahan sang meyor ang proyekto, kag ginsugdan sang mga kauturan ang proyekto. Apang, wala madugayi nakasumalang sila sing daku nga problema. Kon kuhaon nila ang isa ka dingding agod mapadayon ang proyekto, ang balay mahimo nga marusdak! Gani hinali nga gin-untat ang trabaho. Ano ang himuon nila? Namat-od ang mga kauturan nga palapitan liwat ang meyor agod ipaathag ang problema. Nalipay gid sila sang gintugutan niya sila nga magpatindog sing isa ka bag-o nga Kingdom Hall! Ang kongregasyon bug-os tinagipusuon nga nagbulig sa proyekto, kag nahuman ini sa sulod lang sang 27 ka adlaw.

Agod makaigo ang tanan sa bag-o nga Kingdom Hall, ang Feteşti Congregation gintunga. Apang, madamong bag-ong mga manugbantala ang wala pa nabawtismuhan. Gani ngaa indi ilakip ang bawtismo sa programa sang dedikasyon? Amo gid ini ang ginhimo sang mga kauturan. Sa amo, sa tapos sang pamulongpulong sa bawtismo, ang tanan nagkadto sa malapit nga suba, diin 80 ka tawo ang nagsimbulo sang ila dedikasyon kay Jehova.

Sa pagkamatuod, madamo pa nga mga kongregasyon ang nagakinahanglan man sing isa ka Kingdom Hall. Bangod nakita ang mga retrato sang mga Kingdom Hall sa mga literatura, ang iban nga mga kongregasyon namat-od sa pagpatindog sing kaanggid sini. Gani gintingob nila ang ila pundo, gingamit ang inisyatibo, kag ginsugdan ang pagpatindog sing Kingdom Hall. Kag indi ini talagsahon lang nga mga hitabo. Sa ulot sang 1990 kag 1995, ang mga kauturan nagpatindog sing kapin sa 30 ka Kingdom Hall​​—ang tanan sa kaugalingon nga kabudlay kag gastos sang mga kauturan sa sini nga lugar.

Ang pinili nga mga Kingdom Hall gingamit man para sa mga sirkito nga asambleya. Apang, madamo gid ang nagtambong sa sini amo nga ang madamo namati sa programa sa gua sang tilipunan. Gani, ang mga kauturan nagsugod sa pagbinagbinag nga magpatindog sing isa ka Assembly Hall. Sa liwat, wala sila magpabuyanbuyan. Sang 1992, sa sulod lang sang tatlo ka bulan, napatindog nila ang nahauna nga Assembly Hall sa Moldova​​—isa ka 800-sing-pulungkuan nga tinukod sa Corjeuţi. Pagkadason nga tuig,  nga ginagamit liwat ang ila kaugalingon nga kabudlay kag pundo, ang mga Saksi nagpatindog sing 1,500-sing-pulungkuan nga Assembly Hall sa Feteşti.

Daw husto gid sa tion ining hilikuton nga pagpatindog, kay sang tungatunga sang katuigan 1990, madasig nga nagnubo ang balor sang kuarta sa Moldova bangod sang pagbag-o sa politika kag pag-usmod sang ekonomiya. Gani, ang kuarta nga makapatindog sing isa ka Kingdom Hall sang maaga nga bahin sang katuigan 1990 haluson gani makabakal sing mga siya paglipas sang pila ka tuig!

Pagpatindog Sing mga Kingdom Hall sa Bagatnan

Indi kaangay sa mga kongregasyon sa aminhan sang Moldova, diutay lang ang mga Kingdom Hall sa bagatnan. Gani, samtang madasig nga nagasangkad ang hilikuton sang katuigan 1990, madamong bag-ong natukod nga mga kongregasyon sa bagatnan ang nabudlayan sa pagpangita sing nagakaigo nga lugar nga tilipunan. Ang publiko nga mga eskwelahan gingamit, apang mas mabudlay ini arkilahan.

Sa liwat, si Jehova paagi sa iya organisasyon nagbulig sa mga kauturan. Sa husto gid nga tion, ang Nagadumala nga Hubon, paagi sa kahimusan nga Kingdom Hall Fund, naghatag sing pundo para sa pagpatindog sing mga Kingdom Hall sa mga pungsod  subong sang Moldova diin ang mga kongregasyon kulang sing kuarta.

Ginhimuslan gid sang mga kauturan ini nga kahimusan. Ang Chisinau isa ka maayo nga halimbawa. Sang 1999, wala sing bisan isa ka Kingdom Hall sa kapital. Apang sang Hulyo 2002, napulo ka tilipunan ang ginagamit sang 30 sa 37 ka kongregasyon sa siudad, kag tatlo pa ang ginapatindog.

Natigayon Gid Man ang Legal nga Pagkilala!

Sang Agosto 27, 1991, ang Moldova nangin isa ka independiente nga republika. Bangod ang Sobyet amo ang nagdumili sa hilikuton sang mga Saksi ni Jehova, indi na ini dapat ipatuman. Apang, ang mga Saksi ni Jehova, nga sadto nagadamo sing mga 4,000, indi pa legal nga narehistro subong isa ka relihioso nga organisasyon.

Sa tapos makabaton sing mapuslanon nga panuytoy gikan sa Nagadumala nga Hubon, gilayon nga ginpalapitan sang opisina sa Moldova ang nagakaigo nga mga ahensia sang gobierno sa pagpangabay nga kilalahon sing legal ang mga Saksi ni Jehova. Ang bag-ong administrasyon paborable sa pangabay. Madugaydugay nga naproseso ang kinahanglanon nga papeles, apang sang ulihi, sang Hulyo 27, 1994, ang opisina nakabaton sing opisyal nga dokumento sang rehistrasyon.

Indi gid malipatan yadto nga adlaw para sa mga Saksi ni Jehova sa Moldova! Sa tapos mag-antos sing mga anom ka dekada sang pagdumili, paghingabot, kag pagbilanggo, masimba na nila karon si Jehova kag mabantala ang maayong balita sing dayag. Mahiwat man nila ang ila kaugalingon nga mga distrito nga kombension. Gani, sang Agosto 1994, isa ka bulan sa tapos nila natigayon ang legal nga pagkilala, ang mga Saksi ni Jehova nagtipon sa pinakadaku nga istadyum sa Chisinau para sa nahauna nga distrito nga kombension nga ginhiwat sa Moldova. Isa gid yadto ka makalilipay nga okasyon!

Pagpasangkad sa Bethel

Sang 1995 ang kadamuon sang mga manugbantala sang Ginharian naglab-ot sa kapin sa 10,000. Ginaatipan sang magamay  nga opisina sa Chisinau ang pila ka hilikuton sa Moldova, apang ang sanga talatapan sa Rusya​​—mga 2000 kilometros ang kalayuon—​amo ang kabilugan nga nagatatap. Apang, ang sanga sa Romania, 500 kilometros lang ang kalayuon, kag ang kalabanan nga mga taga-Moldova nagahambal sing Romaniano. Ang matuod, ang Romaniano amo ang opisyal nga hambal sang republika. Gani sa tapos matulutimbang ang tanan, ang Nagadumala nga Hubon nagrekomendar nga ang hilikuton sa Moldova tatapon sang sanga sang Romania.

Sini man nga tion, ang padayon nga pag-uswag nangin mabug-at nga trabaho sa opisina sa Chisinau, nga isa lang ka magamay nga apartment. Maathag nga nag-abot na ang tion agod magpatok sing isa ka pamilya Bethel. Lakip sa una nga mga katapo amo sanday Ion kag Iulia Rusu. Si Utod Rusu nag-alagad subong tal-us nga manugtatap sang sirkito kutob 1991 tubtob 1994. Ang isa pa ka katapo sang pamilya Bethel amo si Gheorghe Gorobeţ, nga nag-alagad subong manugtatap sang distrito antes sia ginsaylo sa sining bag-o nga asaynment. Nagabiyahe sia adlaw-adlaw pakadto sa Bethel kay malayo ang iya balay. Sanday Guenther kag Rosaria Matzura, nga naggradwar sa ika-67 nga klase sang Gilead, nag-abot sang Mayo 1, 1996, sa tapos nag-alagad sing pila ka tuig sa Romania.

Samtang ang kadamuon sang mga manugbantala padayon nga nagadugang, ang kinahanglanon para sa dugang nga mga manugpangabudlay sa Bethel nagdugang man. Apang gamay lang ang lugar. Isa pa, sang 1998 ang mga manugpangabudlay sa Bethel sa Moldova nagapuyo sa lima ka apartment sa siudad sa nagkalainlain nga lokasyon! Gani, ginsugdan ang pagpangita sing isa ka nagakaigo nga lugar agod patindugan sing isa ka pasilidad sang Bethel. Mainayuhon nga gintanyag sang mga awtoridad sang gobierno sa Chisinau sa mga kauturan ang isa ka 3,000-metros-kuadrados nga propiedad sa tunga mismo sang siudad, kag mapinasalamaton nila ini nga ginbaton. Bangod sang ginahunahuna nga dugang pa nga pagsangkad, ginbakal man sang mga kauturan ang kaingod nga propiedad.

 Ginkontrata ang isa ka lokal nga kompanya sa pagtukod sing balayan. Gintapos sang internasyonal nga mga boluntaryo kag sang lokal nga mga kauturan ang proyekto. Ang konstruksion nagsugod sang Septiembre 1998, kag sa sulod lang sang 14 ka bulan, ang pamilya Bethel malangkagon nga nagsaylo sa ila bag-ong puluy-an, nga nalipay gid nga magainupdanay sila sa ulihi sa isa lang ka pasilidad.

Ang programa sang dedikasyon para sa bag-ong pasilidad sang Bethel ginhiwat sang Septiembre 16, 2000. Nagtambong ang mga bisita halin sa 11 ka pungsod. Pagkadason nga adlaw, si Gerrit Lösch sang Nagadumala nga Hubon nagpamulongpulong sa sports stadium sa sini nga lugar nga gintambungan sang kapin sa 10,000. Nabatyagan sang tanan nga nagtambong ang mainit nga gugma nga nagahiusa sa katawhan ni Jehova sa bug-os nga kalibutan.

Sa karon, ang pamilya Bethel sa Moldova may 26 ka katapo. Ang pila, kaangay nanday David kag Miriam Grozescu, naghalin sa luwas kag nag-alagad subong mga Bethelite sa iban nga pungsod. Ang iban pa, kaangay ni Enno Schlenzig, nag-eskwela sa Ministerial Training School sa ginhalinan niya nga pungsod kag nian ginpadala sa Moldova. Gani, bisan pa gamay lang ang pamilya Bethel, ginatapuan naman ini sing nagkalainlain nga mga nasyonalidad.

Paghanas sa mga Mangangani

Sadtong mga dekada sang pagdumili kag paghingabot, ang katawhan ni Jehova sa Moldova nagpaambit sing maayong balita sa iban sing mainandamon kag, siempre pa, sing di-pormal. Apang nag-abot na ang tion nga makigbahin sila sing dayag sa pagpamalaybalay kag sa pagpanaksi sa dalan. Matinumanon nga nakigbahin ang mga kauturan sa sining mga bahin sang ministeryo, kag ang pagpanaksi sa dalan ilabi na nga naluyagan gid. Apang, samtang nagadamo ang mga manugbantala, kinahanglan nga mangin balanse. Sing nahisuno, ginpalig-on sang mga kongregasyon ang pagkonsentrar sa pagpamalaybalay, nga ginsunod nila sing matutom.

 Sing kapin pa sangsa nagligad, nahangpan sang mga manugbantala nga ang ila mga kaingod ginagutom gid sa matuod nga espirituwal nga pagkaon. Agod mabusog ini nga kinahanglanon, ang organisasyon ni Jehova nag-aman sa mga kongregasyon sing Ang Lalantawan, Magmata!, kag iban pa nga mga bulig sa pagtuon sa Biblia sa Romaniano kag Ruso nga mga hambal. Sa amo man nga tion, ang mga manugbantala nagpangabudlay sing lakas nga pauswagon ang ila ministeryo paagi sa paggamit sa ginpanugda nga mga presentasyon nga ginbalay sa Ang Aton Ministeryo sa Ginharian. Ginhimuslan man nila ang progresibo nga paghanas nga ginahatag paagi sa Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo.

Ang dugang pa nga bulig, ilabi na sa pag-organisar, ginhatag sang hamtong kag eksperiensiado nga mga utod nga lalaki gikan sa iban nga mga pungsod. Kaangay sang mga palapala nga nagasuportar sa nagapamunga nga mga ulubasan, ining sangkol kag kinabubut-on nga mga kabulig gikan sa iban nga mga pungsod nagahatag sing suportar kag kalig-on sa mga kongregasyon.

Isa ka Panag-on Sang Madasig nga Pag-uswag

Ang madasig nga pagdamo sang mga disipulo sa Moldova makita gid sa kapital nga siudad, ang Chisinau, nga may populasyon nga 662,000. Sang Enero 1991, antes nabaton sang mga Saksi ni Jehova ang legal nga pagkilala, ang Chisinau may duha lang ka kongregasyon nga may mga 350 ka manugbantala. Apang sang Enero 2003, ini nga kadamuon naglab-ot tubtob sa 37 ka kongregasyon nga may kapin sa 3,870 ka manugbantala! Sa isa ka kongregasyon, 101 ka estudyante sang Biblia ang nangin bag-ong mga manugbantala sa sulod lang sang siam ka bulan! Bangod sining madasig nga pag-uswag, kinaandan na nga ginatunga ang mga kongregasyon sa siudad pagligad lang sang mga duha ka tuig.

Sang Agosto 1993, ang Moldova sa kabilugan may yara 6,551 ka manugbantala. Apang sang Marso 2002, ini nga kadamuon naglab-ot sa 18,425​​—isa ka 280-porsiento nga pag-uswag sa sulod sang siam ka tuig! Sini man nga panag-on, ang kadamuon sang mga regular payunir nag-uswag halin sa 28 tubtob sa 1,232.

 Bise-Meyor nga Nangin Payunir

Lakip sa mga nagtuon tuhoy kay Jehova amo ang madamo nga mga Komunista anay, ang pila sa ila mga politiko pa gani. Isa sini sa ila amo si Valeriu Mârza, bise-meyor anay sang Soroca, isa ka banwa nga may 39,000 ka pumuluyo. Sa espesyal nga mga okasyon nga may mga parada, si Valeriu isa sa mga dignitaryo sa galerya nga ginasaluduhan sang mga nagamartsa kon malabayan sila. Gani, kilala sia sa siudad.

Apang, sang ulihi, si Valeriu nagtuon sa Biblia kag nabawtismuhan. Ano ang reaksion sang mga tawo sang nagpanaksi sia sa ila? “Halos tanan nagapasulod sa akon sa ila puluy-an,” siling ni Utod Mârza. “Maayo gid ini nga kahigayunan para sa akon sa pagbantala, kag ang amon banwa isa gid ka mabungahon nga teritoryo para sa amon nga mag-asawa!” Wala magdugay, si Utod Mârza gintangdo subong espesyal payunir. Nag-alagad man sila nga mag-asawa sa Bethel sing isa ka tuig. Karon pribilehiyo nila nga makigbahin sa hilikuton sa sirkito.

Ang mga Payunir Nagabulig

Ang ratio karon sa Moldova sang manugbantala kon ipaanggid sa populasyon isa sa pinakamataas sa Europa. Walay sapayan sini,  madamo nga mga baryo kag magagmay nga mga banwa ang wala pa sing mga Saksi. Bangod sang mabudlay nga pangabuhi, ang kalabanan nga mga manugbantala kag mga payunir indi makaalagad sa mga lugar diin daku pa ang kinahanglanon. Agod mapat-od nga ang maayong balita makalab-ot sa mga tawo sa bug-os nga teritoryo, ang sanga sang Romania nagtangdo sing halos 50 ka espesyal payunir sa Moldova. Kapin sa 20 sa ila ang nakabenepisyo man gikan sa paghanas nga gin-aman sang Ministerial Training School, nga ginhiwat sa Romania, Rusya, kag Ukraine.

Ining mapisan nga mga ebanghelisador nakatigayon man sing pila ka maayo gid nga mga resulta. Halimbawa, sang ang espesyal payunir nga mag-asawa nga sanday Serghei kag Oxana Zighel gintangdo sa Căuşeni sang 1995, ang banwa may isa lang ka grupo nga may 15 ka manugbantala. Ginbuligan sang mga Zighel ang mga kauturan sa sini nga lugar sa pagsugod sing madamong bag-ong mga pagtuon sa Biblia. Nagpakita man sila sing malipayon nga espiritu sa pagpayunir, amo nga madamo pa ang nagbuylog sa ila sa bug-os tion nga pag-alagad. Sa karon ang Căuşeni may duha ka kongregasyon nga may mga 155 ka manugbantala​​—napulo ka pilo nga pag-uswag sa sulod lang sang pito ka tuig! Sa karon, ang mga Zighel nagapakigbahin sa hilikuton sa sirkito, nga sa sini madamo pa nga kongregasyon ang mabuligan nila.

Kahilwayan Apang May mga Kabudlayan

Ang tawhanon nga paggahom, bisan ano man ini, may mga problema. Sa idalom sang monarkiya sang Romania, Pasista nga diktaturya, kag Komunista nga paggahom, dapat atubangon sang katawhan ni Jehova sa Moldova ang pagpamatok sang mga klerigo, mga pagdumili, paghingabot, kag pagtapok sa iban nga pungsod. Sa karon, dapat atubangon sang mga Saksi ni Jehova, kaangay sang ila mga kaingod, ang mga kabudlayan sa pangabuhi, nga bangod sini mapilitan ang duha ka ginikanan nga magtrabaho. Ang iban nabudlayan sa pagpangita sing trabaho.

Sa amo man nga tion, ang krimen kag kagarukan nagadugang kay ang materyalismo kag pagkalusod sang moral may malain  nga epekto sa tawo. Magamadinalag-on bala ang katawhan ni Jehova walay sapayan sining malimbungon nga mga katalagman sa ila espirituwalidad? Huo gid! Natun-an nila paagi sa eksperiensia nga si Jehova wala gid nagapatumbaya sa mga mainunungon sa iya, nga nagapangayo sa iya sing bulig kon nagaatubang sila sing mga pagtilaw kag mga pagsulay.​​—2 Tim. 3:​1-5; Sant. 1:​2-4.

Ang karon nga kahimtangan nagapahanumdom sa aton sang ika-14 nga kapitulo sang Bugna, nga nagabinagbinag sa duha ka simbuliko nga ani. Ang isa amo ang pag-ani sa “ubas sang duta”​​—ang malain nga patubas nga, suno sa tagna, nagamuad sa sining katapusan nga mga adlaw. (Bug. 14:17-​20; Sal. 92:7) Sa dili madugay ining “ubas,” upod ang tanan nga malain nga bunga sini, gabuton kag itagbong sa “dakung linasan sang kasingkal sang Dios.” Ginahandum gid sang mga alagad ni Jehova ini nga tion!

Samtang wala pa ini, ang hinaplas nga mga Cristiano kag ang ila mga kaupdanan nagakasadya sa ila espirituwal nga kabuganaan. Huo, ang “ulubasan sang nagabukal nga alak” ni Jehova padayon nga magapatubas sing madamong masustansia nga espirituwal nga pagkaon, nga nagaganyat sa mga tulad-karnero sa kabuganaan sini. Ngaa makasalig sa sini ang katawhan sang Dios? Bangod si Jehova mismo ang nagabantay sa iya hamili nga ulubasan. (Isa. 27:​2-4) Ginpakita gid ini sa Moldova! Matuod, ang mga padihot ni Satanas​​—paghingabot man, pagtapok sa iban nga pungsod, butig nga propaganda, ukon huwad nga mga kauturan—​nagpaantos sa katawhan sang Dios sing mga kabudlayan apang indi gid sing espirituwal nga kapierdihan.​​—Isa. 54:17.

Huo, “malipayon ang tawo nga padayon nga nagabatas sing pagtilaw, bangod kon mahamut-an magabaton sia sing purongpurong sang kabuhi, nga ginsaad ni Jehova sa mga padayon nga nagahigugma sa iya.” (Sant. 1:12) Nagadumdom sining hamili nga mga pulong, kabay nga ang maragtas sang mga Saksi ni Jehova sa Moldova magapahulag sa imo nga ‘padayon nga higugmaon’ si Jehova, ‘padayon nga batason ang pagtilaw,’ kag ‘padayon nga magpamunga.’​​—Juan 15:8.

[Mga footnote]

[Kahon/Retrato sa pahina 71]

Kuluhaan-Alak Sang Rusya kag Nasidlangan nga Europa

Ang malawig nga mga tig-ilinit kag mauyahon nga duta sang Moldova bagay gid sa paghimo sing alak​—isa ka industriya nga nagsugod linibo ka tuig na ang nakalipas. Sang hingapusan nga bahin sang ikatlo nga siglo B.C.E., ang paghimo sing alak nagtin-ad sang ang lokal nga populasyon nakatigayon sing koneksion sa mga Griego kag sang ulihi sang ikaduha nga siglo C.E., sa mga Romano.

Sa karon, ang paghimo sing alak amo ang panguna nga produkto sang agrikultura sang Moldova, nga may halos 130 ka hilimuan-alak nga nagapatubas sing tubtob sa 140 milyones ka litro kada tuig. Mga 90 porsiento sang alak ang ginabaligya sa luwas, ilabi na sa Rusya, nga nagaimportar sing mga 80 porsiento kag sa Ukraine, sing 7 porsiento.

 [Kahon sa pahina 72]

Laragway Sang Moldova

Ang pungsod: Ang sentro kag naaminhan nga Moldova isa ka kagulangan nga rehiyon nga nagalakip sa mauyahon nga mga mataas nga patag kag wayang, ukon mahilamunon nga kapatagan. Ang daku nga bahin sang bagatnan ginataliuma nga wayang.

Ang mga tawo: Mga dos-tersia sang populasyon katapo sang etniko nga mga taga-Moldova. Ang nabilin nga populasyon ginatapuan ilabi na sang mga Ruso, taga-Ukraine, Gagauz, Bulgario, kag Judiyo, suno sa kadakuon sang populasyon. Ang kalabanan nga mga taga-Moldova katapo sang Eastern Orthodox Church.

Ang hambal: Ang Romaniano amo ang opisyal nga hambal. Madamo nga tawo ang nagahambal man sing Ruso, ilabi na sa mga siudad, amo nga kinaandan na ang paggamit sing duha ka hambal.

Ang palangabuhian: Ang agrikultura kag pagproseso sing pagkaon amo ang panguna nga palangabuhian. Ang nagapabrika nga bahin nagasugod pa lang.

Ang pagkaon: Ang mga patubas nagalakip sing ubas, trigo, mais, sugar beet, kag sunflower. Ang ginasagod nga mga sapat amo ilabi na ang ilihawon nga mga baka, galatasan nga mga baka, kag mga baboy.

Ang klima: Ang temperatura nagalab-ot halin sa -4 degrees Celsius kon Enero tubtob sa mga 21 degrees kon Hulyo. Sa kabilugan, ang klima mainit nga may haganhagan nga mga tigtulugnaw. Ang promedyo nga ulan nga nagatupa kada tuig mga 50 sentimetros.

 [Kahon sa pahina 83-85]

Tumalagsahon nga mga Halimbawa Sang Cristianong Neutralidad

Si George Vacarciuc: Si Utod Vacarciuc ginpadaku nga isa sa mga Saksi ni Jehova. Sang Disiembre 1942 ginpatawag sia sang mga Pasista agod magsoldado. Nangindi sia kag ginbilanggo sa madulom nga selda sa sulod sang 16 ka adlaw nga haluson ginpakaon. Ginpatawag sia liwat sang mga awtoridad, kag ginpangakuan nga kanselahon ang pamatbat sa iya​—nga wala pa gani nabasa sa iya—kon himuon niya ang una nga ginsugo sa iya. Sa liwat nangindi sia.

Bangod sini, si George ginpamatbatan nga mabilanggo sing 25 ka tuig. Apang ginbuy-an sia sang nag-abot ang mga tropa sang Sobyet sang Septiembre 25, 1944. Apang, wala pa duha ka bulan sang ulihi, ginpatawag sia sang mga Sobyet agod magsoldado. Bangod wala niya ginsupak ang iya nahanas-sa-Biblia nga konsiensia, ginpamatbatan sia sing napulo ka tuig nga pagtrabaho sing pilit sa lainlain nga mga kampo. Sa sulod sang 12 ka bulan ang iya pamilya wala makahibalo kon diin sia. Sa tapos mabilanggo sing lima ka tuig, si Utod Vacarciuc ginbuy-an sang Disiembre 5, 1949. Nagpauli sia sa Corjeuţi kag nagpabilin nga matutom tubtob sa iya kamatayon sang Marso 12, 1980.

Si Parfin Goreacioc: Natawo sang 1900, si Utod Goreacioc nakatuon sing kamatuoran sang Biblia sa baryo sang Hlina sang mga tuig 1925 tubtob 1927. Upod sa iya mga utod, nga si Nicolae kag si Ion, natun-an niya ang kamatuoran kanday Damian kag Alexandru Roşu, ang unang mga Estudyante sang Biblia sa baryo.

Sang 1933, si Parfin, upod ang iban pa nga mga Saksi,  gindakop kag gindala sa banwa sang Khotin, diin ginpamangkot sia kag nian ginmultahan bangod sang pagbantala. Sang 1939, sa sulsol sang pari sa baryo, si Parfin gindala sa estasyunan sang pulis sa kaingod nga baryo sang Ghilavăţ. Diri ginpahapa sia sang mga pulis sa katre nga kahoy kag sulitsulit nga ginbakol sa dapadapa.

Sang naggahom ang mga Pasista, si Parfin gindakop liwat kag ginbilanggo. Apang, sadto man nga tuig, ginbuy-an sia sang mga Sobyet, kag gindakop liwat bangod sang pagpangindi nga magsoldado. Ginbilanggo nila sia sa Chisinau sing pila ka bulan kag nian ginbuy-an sia.

Sang 1947 gindakop naman liwat si Parfin sang mga Sobyet, sini nga tion ginpamatbatan sia sing walo ka tuig nga pagkatapok bangod sang pagbantala sang Ginharian sang Dios. Sang 1951 ang iya mga kabataan gintapok sa Siberia. Apang, wala sila ginpahiusa sa ila amay. Ang matuod, wala na nila sia liwat makita. Si Parfin nagmasakit sing malubha samtang gintapok kag napatay sang 1953, nga matutom tubtob sa kamatayon.

Si Vasile Pădureţ: Natawo sang 1920 sa Corjeuţi, si Utod Pădureţ nakatuon sang kamatuoran sang 1941 sang panahon sang mga Pasista. Gani, nag-antos man sia sa idalom sang paggahom sang mga Pasista kag mga Sobyet. Maisog sia nga nagsiling sa mga Sobyet: “Wala ko gintiro ang mga Bolshevik, kag indi ko pagpatyon ang mga Pasista.”

Bangod sining panindugan pasad sa konsiensia kag sa Biblia, si Vasile ginpamatbatan nga mabilanggo sing napulo ka tuig sa isa ka labor camp sang mga Sobyet. Apang, ini nga pamatbat ginhimo na lang nga lima ka tuig, kag nagpauli sia sang Agosto 5, 1949. Sang gindakop sia sa ikatlo nga tion, ang Operation North nagsugod na. Gani sang Abril 1, 1951, si Vasile kag ang iya pamilya nagsakay sa isa ka bagon padulong sa Siberia. Pagkatapos sang lima ka tuig nga pagtener didto, gintugutan sila nga makapauli sa Corjeuţi, Moldova. Si Vasile napatay nga matutom kay Jehova sang Hulyo 6, 2002, samtang ginahimo ini nga report.

 [Kahon/Retrato sa pahina 89, 90]

‘Indi Ko Pag-ibaylo ang Akon Kabuhi Sang Pag-alagad sa Bisan Ano nga Butang’

Ion Sava Ursoi

Natawo: 1920

Nabawtismuhan: 1943

Malip-ot nga Biograpiya: Nag-alagad subong manugtatap sang sirkito sang panahon sang mga Komunista.

Natawo ako sa Caracuşeni, Moldova, kag nakatuon sing kamatuoran antes magdabdab ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Ang akon asawa napatay sang 1942. Sang ginlubong sia ginlagas ako pagua sa patyo sang isa ka guban sang mga tawo. Ngaa? Bangod nagbaylo ako sing relihion. Sang ulihi sina man nga tuig, ginpatawag ako nga magsoldado sang Pasista nga gobierno. Bangod luyag ko magpabilin nga neutral sa politika, nangindi ako sa pagsoldado. Ginpamatbatan ako sing kamatayon, apang sang ulihi ginhimo na lang ini nga 25-ka-tuig nga pagkabilanggo. Ginsaylo ako sa lainlain nga mga kampo. Sang nabilanggo ako sa Craiova, Romania, ang mga soldado sang Sobyet nag-abot kag ginbuy-an kami.

Haluson pa lang ako ginbuy-an sang ginbilanggo liwat ako sang mga Komunista. Ginpadala nila ako sa Kalinin, Rusya. Paglipas sang duha ka tuig, sang 1946, ginpapauli nila ako sa akon baryo, diin nagbulig ako sa pag-organisar liwat sa hilikuton nga pagbantala. Nian sang 1951, gindakop liwat ako sang mga Sobyet. Sini nga tion gintapok nila ako, upod sa madamo pa nga mga Saksi, sa Siberia. Sang 1969 lang ako nakapauli.

Sa paghinumdom sa akon mga inagihan sa kabuhi, madumduman ko ang madamong kahimtangan diin ginpabaskog ako ni Jehova agod mahuptan ang akon integridad. Indi ko pag-ibaylo ang akon kabuhi sang pag-alagad sa akon Manunuga sa bisan ano nga butang sa kalibutan. Karon nagapakigsumpong ako sa mga limitasyon sang katigulangon kag nagaluya nga panglawason. Apang ang sigurado nga paglaum sang kabuhi sa bag-ong kalibutan, diin magabaskog liwat ang akon lawas subong sang isa ka pamatan-on, nagapabakod sa akon sa pamat-od ko nga ‘indi mag-untat sa paghimo sing maayo.’​—Gal. 6:9.

 [Kahon/Retrato sa pahina 100-102]

Madamo Ako Sing Dapat Ambahon

Alexandra Cordon

Natawo: 1929

Nabawtismuhan: 1957

Malip-ot nga Biograpiya: Nag-antos sa idalom sang rehimen sang Sobyet kag sa karon isa ka manugbantala sa kongregasyon.

Ang akon kaluyag sa pag-amba nagbulig sa akon nga masapwan ang kamatuoran kag, sang ulihi, magpabilin nga mabakod sa espirituwal sang gintilawan ang akon pagtuo. Ang akon sugilanon nagsugod sang katuigan 1940, sang tin-edyer pa lang ako, sang nasugilanon ko ang isa ka grupo sang mga pamatan-on sa Corjeuţi nga ang ila kalingawan amo ang mag-amba sing mga ambahanon sang Ginharian kag magbinagbinag sang Biblia. Ang espirituwal nga mga kamatuoran nga natun-an ko sa sining mga pagbinagbinag kag gikan sa mga ambahanon may daku gid nga epekto sa akon.

Wala magdugay, nangin isa ako ka manugbantala sing maayong balita. Bangod sini gindakop ako sang 1953, upod sa napulo pa ka Saksi. Samtang nagahulat sing bista, ginbilanggo ako sa isa ka bilangguan sa Chisinau. Nahuptan ko ang akon espirituwal nga kabakod paagi sa pag-amba sing mga ambahanon sang Ginharian, nga ginkaakig sang isa sa mga guardia. “Yara ka sa bilangguan,” siling niya. “Indi ini ang lugar sa pag-amba!”

Nagsabat ako: “Nag-amba ako sa bug-os ko nga kabuhi. Ngaa abi mauntat ako karon? Mahimo mo ako bilangguon, apang indi mo mabilanggo ang akon mga bibig. Ang akon tagipusuon  hilway, kag ginahigugma ko si Jehova. Gani madamo ako sing dapat ambahon.”

Ginpamatbatan ako sing 25 ka tuig sa labor camp sa Inta, malapit sa Arctic Circle. Sa malip-ot nga mga binulan sang tig-ilinit, kami sang iban nga mga Saksi nagtrabaho sa kaingod nga kakahuyan. Sa liwat, ang mga ambahanon sang Ginharian, nga ang madamo sini saulado namon, nakabulig sa amon agod magpabilin nga mabakod sa espirituwal kag magbatyag nga hilway sa espirituwal. Dugang pa, indi kaangay sang guardia sa Chisinau, ginpalig-on kami sang amon mga guardia nga mag-amba.

Nabilanggo ako sa kampo sa Inta sa sulod sang tatlo ka tuig, tatlo ka bulan, kag tatlo ka adlaw. Nian, bangod sa amnestiya, ginbuy-an ako. Bangod wala pa ako gintugutan nga magpauli sa Moldova, nagkadto ako sa Tomsk, Rusya. Didto nahiusa ako liwat sa akon bana, nga nabilanggo man anay. Apat ka tuig kami nga naghilayuay.

Bangod gindakop ako, wala ko pa masimbuluhan ang akon dedikasyon kay Jehova paagi sa bawtismo sa tubig. Gani ginpamangkot ko ang mga kauturan sa Tomsk kon mahimo ako mabawtismuhan. Sanglit ang pila sa amon luyag man magpabawtismo, ang mga kauturan gilayon nga naghimos sing isa ka bawtismo. Apang, bangod sang pagdumili, namat-od sila nga himuon ini sa kagab-ihon sa isa ka linaw sa malapit nga kagulangan.

Sa gintalana nga tion, naghalin kami sa dulunan sang Tomsk kag naglakat padulong sa kagulangan sing tigduha agod indi makapukaw sing suspetsa. Dapat sundan sang tagsa ka pares ang pares nga nauna sa ila tubtob makalab-ot ang tanan sa linaw. Sa di-magkubos amo sini ang plano. Apang, ang duha ka tigulang nga utod nga babayi nga ginasundan namon sang akon pares nagtalang. Nagsunod kami sa ila, kag amo man ang mga nagasunod sa amon. Wala madugay nagtalang kami nga mga napulo sa dulom, nga nabasa sang manubo sing tubo nga mga tanom kag nagakurog sa katugnaw. Ang mga oso kag mga lobo nakilal-an na nga nagalagaw sa sini nga lugar, kag kinulbaan gid kami sa pagpanan-aw sini. Ang bisan anong indi pamilyar nga gahod nagpahadlok sa amon.

Nakahisayod kon daw ano ka importante nga indi makugmat ukon madulaan sing paglaum, ginpanugda ko nga magtindog kami sing hipos kag manihol sing ambahanon sang Ginharian, sa paglaum nga may makabati sa amon. Nangamuyo man kami sing hugot. Gani hunahunaa lamang ang kalipay namon sang makabati kami sing amo man nga tono sa tunga sang kadulom! Huo, nabatian kami sang amon mga kauturan! Dalidali nila nga ginpasiga ang flashlight agod makakadto kami sa ila. Wala madugay pagkatapos sadto, ginbawtismuhan kami sa matugnaw katama nga tubig, nga halos wala makabatyag sing katugnaw bangod sang tuman nga kalipay.

Setentay-kuatro anyos na ako karon kag nakabalik na sa Corjeuţi, diin una ko nga nasapwan ang kamatuoran. Walay sapayan sang akon katigulangon, madamo pa ako sing dapat ambahon, ilabi na sa pagdayaw sa aton langitnon nga Amay.

 [Box/Pictures on page 104-106]

Ginpanikasugan Ko nga Ilugon ang Halimbawa Sang Akon mga Ginikanan

Vasile Ursu

Natawo: 1927

Nabawtismuhan: 1941

Malip-ot nga Biograpiya: Nangin alagad sang kongregasyon kag nagpanghikot sing tago sa pag-imprinta sing mga literatura.

Ang akon mga ginikanan, nga sanday Simeon kag Maria Ursu, ginbawtismuhan sang 1929. Ako ang kamagulangan sa ila lima ka kabataan. Sang panahon sang mga Pasista, si Tatay kag si Nanay gindakop kag ginpamatbatan sing 25 ka tuig sang pilit nga pagtrabaho bangod sang ila neutral nga panindugan. Ang espirituwal nga mga kauturan sang kongregasyon sa kaingod nga Corjeuţi ang nag-atipan sa amon kag pati man sa amon uma. Gani, may bastante kami pirme nga makaon. Ang amon tigulang na nga lola, nga wala sa kamatuoran, nagbulig man sa pag-atipan sa amon. Katorse anyos ako sadto.

Bangod sang maayo nga halimbawa sang akon mga ginikanan, ginpanikasugan ko gid nga atipanon ang espirituwalidad sang akon mga manghod. Agod mahimo ini, ginapukaw ko sila sing temprano kada aga agod binagbinagon namon ang isa ka bahin sang amon literatura nga pasad sa Biblia. Nagapaganot sila kon kaisa, apang ginapilit ko sila. Nahangpan ko ang importansia sang maayo nga mga batasan sa pagtuon. Subong resulta, sang ginbuy-an ang amon mga ginikanan sing mas temprano kag nagpauli sang 1944,  nalipay sila nga makita kon daw ano kami kapagros sa espirituwal. Isa gid yadto ka malipayon nga pagkit-anay liwat! Apang, indi nagdugay ang amon kalipay.

Pagkadason nga tuig gindakop si Tatay sang mga Sobyet kag ginbilanggo sia sa Norilsk, Siberia, sa ibabaw sang Arctic Circle. Paglipas sang tatlo ka tuig, napangasawa ko si Emilia, nga isa ka mapagsik kag mahunahunaon sa espirituwal nga utod. Halos dungan kami nagdaku, gani kilala ko gid sia. Apang, isa ka tuig pa lang kami nga nakasal, gindakop ako upod sa akon iloy. Gindala kami sa Chisinau, diin ginpamatbatan kami sing 25 ka tuig sang pilit nga pagtrabaho. Mahigugmaon nga gin-atipan ni Emilia ang akon mga manghod, nga karon wala sing mga ginikanan kag magulang.

Sang ulihi, gindala ako sa minahan sang karbon sa Vorkuta, isa ka tuman gid kalain nga labor camp sa aminhan sang Arctic Circle. Paglipas sang duha ka tuig, sang 1951, si Emilia kag ang akon tatlo ka manghod nga lalaki kag isa ka manghod nga babayi gintapok sa Tomsk, sa nakatundan nga Siberia. Sang 1955, nagpasaylo si Emilia sa Vorkuta agod makaupod ako. Ginbata niya didto ang panganay sang amon tatlo ka kabataan, isa ka babayi nga ginhingalanan namon nga Tamara.

Sang Septiembre 1957 gindeklarar ang amnestiya, kag ginhilway kami. Apang paglipas sang isa ka bulan gindakop liwat ako. Sini nga tion ginpamatbatan ako sing pito ka tuig sa labor camp sa Mordvinia, malapit sa Saransk, Rusya. Madamo pa nga mga utod nga lalaki ang ginbilanggo man didto, kag madamo pa ang nag-abot. Kon magduaw ang amon mga asawa, nagaismagol sila sing regular nga suplay sang mga literatura, nga ginaapresyar gid namon. Sang Disiembre 1957, nagsaylo si Emilia sa Kurgan, nakatundan nga Siberia, agod atipanon ang amon anak, nga si Tamara, nga  nagaistar upod sa mga ginikanan ni Emilia. Subong resulta, naghilayuay kami ni Emilia sing pito ka tuig. Apang, amo lang ini ang paagi agod indi madala si Tamara sa institusyon nga ginapalakat sang Estado.

Sang 1964, ginbuy-an ako apang wala gintugutan nga magpauli sa Moldova. Bisan pa ang akon mga hulag limitado gihapon, nakaupod ko liwat ang akon asawa kag anak sa Kurgan, diin nag-alagad ako subong manugdumala sang pagtinuon sang kongregasyon sa libro. Sang 1969 nagsaylo kami sa Krasnodar, sa Caucasus. Sa tapos nakaalagad didto sing walo ka tuig, nagsaylo kami sa Chirchik, Uzbekistan. Didto nagtrabaho ako sa tago nga imprintahan. Sang ulihi, sang 1984, gintugutan kami nga magbalik sa Moldova. Nagpuyo kami sa Tighina, isa ka siudad nga may 160,000 ka pumuluyo kag may 18 lang ka manugbantala. Sa sulod sang mga tinuig, ining diutay nga grupo nag-uswag sa siam ka kongregasyon nga ginatapuan sing halos 1,000 ka manugbantala kag payunir.

Ginahinulsulan ko bala ang madamong tinuig nga ginhinguyang ko sa mga labor camp kag mga bilangguan tungod sa Ginuo? Wala gid! Para sa akon maathag ang mga isyu, bisan sang 14 anyos pa lang ako kag bag-o nabawtismuhan: higugmaon mo ang Dios ukon higugmaon mo ang kalibutan! Bangod namat-od ako nga alagaron si Jehova, wala ko gid paghunahunaa ang magkompromiso.​​—Sant. 4:4.

[Pictures]

Sa wala: Si Vasile Ursu

Pinakawala: Si Vasile upod ang iya asawa, nga si Emilia, kag ang ila anak, nga si Tamara

 [Box/Pictures on page 108-110]

Nalab-ot Sang Isa ka Bata nga Lalaki nga May Bulak ang Akon Tagipusuon

Valentina Cojocaru

Natawo: 1952

Nabawtismuhan: 1997

Malip-ot nga Biograpiya: Isa ka maestra sa idalom sang rehimen sang Sobyet, kag ginlakip niya ang ateismo sa iya mga panudlo.

Sang 1978, maestra ako sa kindergarten sa Feteşti, Moldova. Ateista man ako. Sa miting sang talapuanan, ginsugo kami nga ituon namon ang amon igtalupangod sa mga kabataan sang mga Saksi ni Jehova sa tuyo nga tudluan sila sing ateismo. Maayo ini nga ideya, hunahuna ko. Gani nagpadihot ako sing mga paagi agod malab-ot ang tagipusuon sang akon Saksi nga mga bumulutho. May nahunahuna ako nga sa pagdumdom ko isa ka maayo nga ideya.

Ginpahimo ko ang klase sing duha ka salaburan sing bulak. Sa isa ka salaburan, ang mga bata magatanom sing bulak, magabunyag sini, kag magahilamon. Apang indi nila pagtandugon ang isa pa ka salaburan. Iya ini sang Dios, siling ko sa ila. Sia mismo ang magaatipan sa sini. Mapagsik nga ginhimo sang klase ang proyekto. Siempre, samtang ang mga bata nagatanom, nagabunyag, kag nagahilamon sini, ang “diutay nga hardin sang Dios” natabunan sing mga hilamon.

Nian, sang isa ka mainit nga adlaw, gintipon ko ang klase sa atubangan sang duha ka salaburan. Ginhatagan ko sing komendasyon ang mga bata sa ginhimo nila, kag sa tapos  sini ginsugdan ko ang akon napamensaran sing maayo nga pinamulong. “Nakita bala ninyo nga wala sing ginhimo ang Dios sa iya salaburan sing bulak?” pamangkot ko. “Nakita bala ninyo nga maathag gid nga ini nga salaburan wala sing tag-iya?”

Nag-ugyon ang mga bata. Nian ginbungat ko ang akon punto: “Ti, mga bata, amo sini ang hitsura sining salaburan sing bulak bangod ang Dios nagaluntad lang sa imahinasyon sang mga tawo. Gani kon ang Dios wala gid nagaluntad, paano niya maatipan ang mga bulak ukon ang iban pa nga mga butang?”

Samtang nagahambal, ginpanilagan ko ang reaksion sang mga bata. Nakita ko ang isa ka bata nga lalaki, nga anak sang mga Saksi, nga daw indi gid mahim-os. Sang ulihi, indi na niya mapunggan ang iya kaugalingon. Nagdalagan sia sa kaingod nga latagon, nagpuksi sing dandelion, kag gindaho ini sa akon, nga nagasiling: “Kon ang Dios wala nagaluntad, nian sin-o ang nagpatubo sini nga bulak? Wala sing isa sa aton ang nag-atipan sa sini.” Nakibot gid ako sa iya pangatarungan. Nahisayod ko nga may punto gid ang bata.

Bangod ginpadaku nga isa ka Komunista, madamo nga tuig ang naglipas antes ko ginhimo ang masunod nga tikang​​—usisaon ang Biblia. Apang, sang 1995, ginpalapitan ko ang mga Saksi sa amon lugar kag nangabay sing pagtuon. Hunahunaa lamang ang akon kalipay sang mahibaluan ko nga ang isa sa akon anay bumulutho isa na karon sa magatudlo sa akon!

Matuod, ang Komunista nga sistema naghatag sa akon sing maayong sekular nga edukasyon. Apang wala ako sini gintudluan sang labing importante nga mga leksion sa kabuhi. Sa karon, bangod kay Jehova kag sa maisugon nga bata nga lalaki, ginagamit ko ang akon espirituwal kag ang akon sekular nga ihibalo agod ipahangop sa iban nga may yara gid isa ka Dios kag nagaulikid gid sia sa iya tawhanon nga mga tinuga.

 [Kahon/Retrato sa pahina 113-115]

Natawo Samtang Tinapok

Lidia Sevastian

Natawo: 1954

Nabawtismuhan: 1995

Malip-ot nga Biograpiya: Sa tapos ginpadaku sang iya Saksi nga iloy kag di-tumuluo nga amay, wala sia sing komunikasyon sa mga Saksi ni Jehova sa sulod sang madamong tinuig.

Ang akon iloy kag lola nangin mga Saksi ni Jehova sang maaga nga bahin sang katuigan 1940. Bisan pa mabuot, wala sadto ginbaton ni Tatay ang kamatuoran sang Biblia. Sang 1951, si Nanay may duha ka bata kag nagamabdos sing kapid. Sang Abril sadto nga tuig, gintilawan sang mga awtoridad nga bulagon ang amon pamilya. Samtang didto sa trabaho si Tatay, ginpasakay nila si Nanay​​—nga manugbata sadto—​kag ang akon mga magulang sa tren pakadto sa Siberia. Apang, antes sini, nakapadala si Nanay sing mensahe kay Tatay, amo nga nagdalidali sia sa pagpauli. Bisan indi Saksi, nagsakay sia sa tren kag nangin tinapok upod sa iya pamilya.

Sa biyahe padulong sa Siberia, gintugutan si Nanay nga magtener sing makadali sa banwa sang Asino agod magbata sa kapid. Ang iban nga katapo sang pamilya nagbiyahe padulong sa distrito sang Tomsk, diin naghimos si Tatay sing mga dalayunan. Ginpatrabaho sia upod sa mga utod. Paglipas sang pila ka semana, si Nanay kag ang iya bag-ong bun-ag nga kapid nagbuylog sa pamilya. Makapasubo nga ang mga lapsag napatay bangod sang malain gid nga mga kahimtangan.

 Walay sapayan sini, apat pa ka bata ang natawo samtang tinapok, lakip na kami sang akon kapid nga lalaki. Mainunungon kami tanan nga gin-atipan ni Tatay. Sang ulihi, sang 1957, gintugutan kami nga makapauli sa amon tumandok nga baryo. Padayon nga ginpatudok ni Nanay ang mga prinsipio sang Biblia sa amon tagipusuon, bisan pa ginasundan sia sing likom sang mga sekreta.

Sa pihak nga bahin, luyag gid ni Tatay nga makabaton ang iya mga bata sing maayo nga sekular nga edukasyon. Gani sa edad nga 16, nagkadto ako sa Chisinau agod mag-eskwela sa unibersidad. Sang ulihi, namana ako kag nagsaylo sa Kazakhstan, diin napahilayo ako indi lamang sa akon mga ginikanan kundi sa organisasyon man ni Jehova. Nagbalik ako sa Chisinau sang 1982 kag gilayon nga ginpangita ko ang kongregasyon sang katawhan ni Jehova, apang napaslawan ako. Sa sulod sang walo ka tuig nagbatyag ako nga daw nagaisahanon lang nga tawo sa siudad nga luyag magsimba kay Jehova.

Nian samtang nagatindog sa isa ka pulunduhan sing bus isa ka adlaw, nabatian ko ang duha ka babayi nga nagahambal tuhoy kay Jehova. Nagpalapit ako diutay agod makabati sing maayo pa. Sa paghunahuna nga ahente ako sang KGB, gin-islan sang mga babayi ang ila ginahambalan. Sang naglakat sila, ginsundan ko sila, amo nga kinulbaan gid sila. Gani dalidali ko sila nga ginpalapitan kag, sa tapos makahambalanay, nakumbinsi ko sila nga sinsero gid ako. Natuman gid man ang akon handum nga makig-upod sa organisasyon ni Jehova! Apang, makapasubo nga namatok ang akon bana sa akon panindugan.

Duha sadto ang amon bata. Sang 1992, naoperahan ako sa taludtod kag indi makagiho sa sulod sang anom ka bulan sa ospital. Sa sining makapulung-aw nga tion sa akon kabuhi, isa ka makalilipay nga butang ang natabo: Ang akon anak nga lalaki, nga si Pavel, nanindugan para kay Jehova kag nabawtismuhan sa internasyonal nga kombension sa Kiev sang 1993. Sang ulihi nag-ayo ako kag nakalakat liwat. Gani, sang 1995, ginsimbuluhan ko man ang akon dedikasyon kay Jehova.

Sa karon, mga Saksi na ang madamo nga katapo sang akon pamilya, kag ginapasalamatan ko ini kay Jehova kag kay Nanay, nga ang iya mabakod nga halimbawa indi ko gid malipatan. Tuhoy sa akon mainunungon gid nga amay, nalipay ako sa pagsiling nga antes sia napatay, nangin isa man sia sa mga alagad ni Jehova.

 [Kahon/Retrato sa pahina 117, 118]

Ang Amon mga Sakripisyo Diutay Lang Kon Ipaanggid sa Iya ni Jehova

Mihai Ursoi

Natawo: 1927

Nabawtismuhan: 1945

Malip-ot nga Biograpiya: Ginhingabot sang mga Pasista kag mga Komunista.

Nangin manugbantala ako sing maayong balita sang 1941. Sang 1942, sang 15 anyos ako, magahanas kuntani ako sa pagkasoldado sa lokal nga eskwelahan. Ang mga retrato ni Hari Michael sang Romania, ni Heneral Antonescu, kag ni Birhen Maria nagakabit sa hulot-klasehan. Kon magsulod ang amon klase, dapat magyaub kami sa atubangan sang mga retrato kag magpanguros. Tatlo kami ang nangindi sa paghimo sini.

Bangod sini mapintas kami nga ginkastigo sang mga pulis. Nagpaligad kami sing gab-i sa eskwelahan. Pagkaaga gindala kami sa Corjeuţi, diin ginkastigo kami liwat. Halin sa Corjeuţi gindala kami sa iban pa nga mga lugar antes dalhon, nga nagalakat, sing halos 100 kilometros sa kon diin kami bistahon sang hukmanan-militar. Nagdulugo ang akon mga tiil bangod sini nga paglakat. Sang ulihi, ginpapauli ako nga wala ginpamatbatan, ayhan bangod sang akon edad.

Sang 18 anyos ako, ginpatawag ako sang Sobyet nga mga awtoridad nga magsoldado. Sa liwat nangindi ako nga ikompromiso ang akon neutralidad kag mapintas nga  ginkastigo, subong man ang akon abyan nga si Gheorghe Nimenco. Ang matuod, napatay sia paglipas sang anom ka semana bangod sang iya mga samad. Sa liwat, ginpapauli ako, ayhan bangod sang akon edad. Gindakop liwat ako sang mga Sobyet sang 1947, sini nga tion ginpahog ako nga tiruhon kon mangindi ako nga magsoldado. Apang, sa baylo ginbartolina nila ako sa sulod sang duha ka bulan, kag pagkatapos sini gindala nila ako agod pilit nga patrabahuon sa proyekto sa Volga-​Don Canal. Delikado gid ini nga trabaho, kag madamo ang napatay. Sa isa ka aksidente diin madamo ang napatay, haluson ako nakalikaw nga mapilasan kag ginpapauli sa Moldova.

Didto nangasawa ako. Sang 1951 ang akon sadto nagamabdos nga asawa, nga si Vera, kag ako gintapok, nga naglakbay primero sakay sa tren kag nian sa barko padulong sa taiga sang Siberia, isa ka daku nga rehiyon sang kagulangan sa subarctic, diin namulod ako sing troso. Nagalumon kami ni Vera sa isa ka payag upod sa 16 pa ka pamilya. Makalilipay nga sang 1959, gintugutan kami nga makapauli sa Moldova.

Madamo nga butang ang nagpabakod sa akon sadtong mabudlay nga tinuig kag sugod sadto. Ang isa amo ang matutom nga halimbawa sang akon magulang nga si Ion. (Tan-awa ang pahina 89.) Ginpamatbatan sia sing kamatayon, kag bisan pa wala sia makahibalo nga ang pamatbat sa iya panubuan, wala sia nagkompromiso. Napabakod man ako kon hunahunaon ko kon paano si Jehova pirme nag-atipan sa akon kag, sang ulihi, sa akon asawa sa tion sang mga pagtilaw nga ginbatas namon tungod sa iya ngalan. Apang, ang amon sakripisyo diutay lang kon ipaanggid sa ginhimo ni Jehova tungod sa aton paagi sa pagpadala sa iya Anak agod mapatay subong gawad para sa aton. Ang pagbinagbinag sa sining tumalagsahon nga aman nagabulig sa akon nga atubangon ang tagsa ka adlaw sing malipayon.

 [Kahon/Retrato sa pahina 121-123]

Nabatyagan Ko ang Pagpalangga ni Jehova

Mihailina Gheorghiţa

Natawo: 1930

Nabawtismuhan: 1947

Malip-ot nga Biograpiya: Nagtrabaho subong mensahero kag manugbadbad sang mga tinuig nga may pagdumili.

Natun-an ko ang kamatuoran sang 1945 kag nalipay ako sa pagpaambit sing maayong balita sa akon mga kaingod sa akon tumandok nga baryo, ang Glodeni, kag sa kaingod nga baryo sang Petrunea. Bangod nagpanaksi ako sa eskwelahan, wala ginhatag sang mga awtoridad sang eskwelahan ang akon diploma. Walay sapayan sini, nalipay ako nga gamiton ang akon tinun-an sa pagbulig sa pagbadbad sing mga publikasyon nga pasad sa Biblia gikan sa Romaniano kag Ukrainiano pakadto sa Ruso.

Wala lang dugay nga nabawtismuhan ako, nadakpan ako nga nagabadbad kag ginpamatbatan sing 25 ka tuig sang pilit nga pagtrabaho sa Vorkuta, aminhan sang Arctic Circle, diin may madamo pa nga mga utod nga babayi. Walay sapayan sang mabudlay nga mga kahimtangan, padayon kami tanan nga nagbantala. Nakakuha man kami sing mga literatura. Sa katunayan, nakaimprinta pa gani kami sing pila nga gingamit namon didto mismo sa kampo.

Isa ka adlaw nasugilanon ko ang isa ka lamharon nga babayi nga gindakop bangod nasal-an sia sang mga awtoridad nga isa ka Saksi. Nagpanugda ako nga usisaon niya ang Pulong sang Dios, kay si Jehova may gahom sa paghilway sa  iya katawhan kon tuyo niya nga himuon ini. Sang ulihi, nagpasugot sia nga magtuon sa Biblia kag nangin isa sa aton mga utod. Wala madugay pagkatapos sini, mas nauna sia nga ginpagua gikan sa kampo.

Sang ulihi, ginsaylo ako sa Karaganda, Kazakhstan. Sang ulihi, sang Hulyo 5, 1956, ginpagua man ako. Nagsaylo ako sa Tomsk, diin nakilala ko kag napamana si Alexandru Gheorghiţa, nga nabilanggo sing anom ka tuig tungod sang iya pagtuo. Padayon kami nga nagbantala sa malapad nga teritoryo sang Siberia, kag nakahibalo kami nga ginabantayan gihapon kami sang mga sekreta. Masunod nagsaylo kami sa Irkutsk, sa nakatundan diutay sang Lake Baikal. Didto padayon kami nga nag-imprinta sing mga literatura sing tago. Sang ulihi nag-alagad man kami sa Bishkek, Kyrgyzstan. Bisan pa mainandamon kon nagapanaksi, si Alexandru nadakpan kag ginpamatbatan sing napulo ka tuig.

Ang manunumbong nga abogado nagsiling nga mahimo ko maduaw si Alexandru samtang yara sia sa bilangguan nga nagahulat sing bista. Sanglit indi ini kinaandan nga ginatugot, ginpamangkot ko sia kon ngaa ginapakita niya ini nga kaayo. “Bata pa kamo,” siling niya, “kag may anak kamo. Mahimo pa magbag-o ang inyo desisyon.” Ginsilingan ko ang manunumbong nga madugay na kami nagdesisyon ni Alexandru nga alagaron si Jehova kag determinado kami nga magpabilin nga matutom. Nagsabat sia: “Bisan ang inyo Biblia nagasiling nga ang buhi nga ido mas maayo sangsa patay nga leon.” (Man. 9:4) “Matuod,” siling ko, “apang ang buhi nga ido nga ginalaragway mo indi makapanubli sang bag-ong kalibutan sang Dios.”

Natapos ni Alexandru ang pamatbat sa iya nga napulo ka tuig nga pagkabilanggo kag ang isa pa ka tuig nga house arrest. Sang ginbuy-an sia, nagsaylo kami sa Kazakhstan kag nian sa Uzbekistan agod magbulig sa hilikuton. Sang ulihi, sang 1983, nagbalik kami sa Moldova, nga nalipay gid sa pagtigayon sing wala tupong nga pribilehiyo nga buligan ang bunayag-sing-tagipusuon nga mga tawo sa madamo nga mga duog nga makatuon tuhoy kay Jehova.

Nagahinumdom sang nagligad, ginabaton ko nga indi pirme mahapos ang akon kabuhi. Apang amo man ang kabuhi sang akon indi Saksi nga mga kaingod. Madamo man sila sing problema nga dapat atubangon. Apang ang kinatuhayan amo nga ang pag-antos namon pirme nga tungod sa maayong balita. Gani, nabatyagan namon ang mapinalanggaon nga pangamlig kag pag-atipan ni Jehova. Dugang pa, nahibaluan namon nga pagkatapos sang mga pagtilaw, matigayon namon ang isa ka mahimayaon kag walay katapusan nga palaabuton.

 [Chart/Graph on page 80, 81]

MOLDOVA—IMPORTANTE NGA MGA HITABO

1891: Si C. T. Russell nagduaw sa Kishinev, Bessarabia (Chisinau, Moldova na karon).

1895

1921: Ginapakita sang tuigan nga report nga kapin sa 200 ang nagbaton sang kamatuoran sang Biblia.

1922: Gintukod ang nahauna nga “balay para sa mga miting,” sa Corjeuţi.

1925: Ang hilikuton sang mga Estudyante sang Biblia gindumilian.

1930

1940: Ginsungka sang Romania ang Bessarabia sa USSR, kag ginhingadlan nga Moldavian SSR.

1941: Nabawi sang Romania ang Moldova. Ang Pasismo kag kakugmat sa inaway nagresulta sa paghingabot sa mga Saksi.

1944: Nasakop liwat sang USSR ang Moldova. Ang paghingabot nagpadayon.

 1949: Gintapok sang mga Sobyet sa iban nga pungsod ang mga Saksi ni Jehova kag ang iban pa.

1951: Ginsugdan ni Stalin ang Operation North.

Katuigan 1960: Gintinguhaan sang KGB nga gamuhon kag bungkagon ang katawhan sang Dios.

1965

1989: Ang mga Saksi nag-agom sing daku pa nga kahilwayan sa relihion. Ang taga-Moldova nga mga delegado nagtambong sa mga kombension sa Poland.

1991: Ang Moldavian SSR ginhingadlan nga Republika sang Moldova. Ginhiwat ang una nga mga sirkito nga asambleya. Ang una nga pagduaw sa sona ginhimo sang isa ka tiglawas gikan sa ulong-talatapan.

1994: Ang mga Saksi ni Jehova nakakuha sing legal nga rehistrasyon. Ang una nga distrito nga kombension ginhiwat sa Chisinau.

2000

2000: Gindedikar ang bag-o nga puluy-an Bethel sa Chisinau.

2003: 18,473 ka manugbantala ang aktibo sa Moldova.

[Graph]

(See publication)

Kabilugan nga Kadamuon Sang Manugbantala

Kabilugan nga Kadamuon Sang Payunir

20,000

10,000

1895 1930 1965 2000

 [Maps on page 73]

(For fully formatted text, see publication)

UKRAINE

MOLDOVA

Briceni

Tabani

Lipcani

Şirăuţi

Corjeuţi

Ţaul

Feteşti

Soroca

Bălţi

Petrunea

CHISINAU

Căuşeni

Dniester River

Prut River

ROMANIA

Iasi

 [Full-page picture on page 66]

[Retrato sa pahina 74]

Si Ilie Groza, isa sa una nga mga Saksi sa Moldova

[Retrato sa pahina 75]

Si Tudor Groza

[Retrato sa pahina 78]

Si Ioana Groza

[Retrato sa pahina 92]

Si Parfin Palamarciuc kag ang iya anak nga si Nicolae

[Retrato sa pahina 93]

Si Vasile Gherman

[Retrato sa pahina 94]

Si Nicolae Anischevici

[Retrato sa pahina 95]

Si Maria Gherman

[Retrato sa pahina 96]

Ang mga bagon nga ginsakyan sang mga Saksi pakadto sa Siberia

 [Retrato sa pahina 98]

Si Ivan Mikitkov

[Retrato sa pahina 99]

Si Constantin Şobe

[Retrato sa pahina 107]

Si Nicolai Voloşanovschi kag ang brosyur nga “Double Bottom”

[Retrato sa pahina 111]

Si Gheorghe Gorobeţ

[Retrato sa pahina 126]

Assembly Hall sa Feteşti

[Retrato sa pahina 131]

Komite sang pungsod sang Moldova, wala pa tuo: David Grozescu, Anatolie Cravciuc, kag Tiberiu Kovacs