Republika sang Congo (Brazzaville)

Nagabadlak ang titulo nga “The Truth Shall Make You Free” sa purpura nga libro sa ginbuksan nga pinutos. Nagpalibog si Etienne. Wala duhaduha nga para gid sa iya ang pinutos. Nasulat ang iya ngalan, Etienne Nkounkou, pangulo nga manughimo-plano sa isa ka departamento sang gobierno sa Bangui, French Equatorial Africa. Apang, wala sia mag-order sing libro, kag indi sia pamilyar sa direksion sang nagpadala, ang Watch Tower sa Switzerland. Wala gid sia maghunahuna nga ang kamatuoran sang Biblia nga ginapaathag sa sini nga libro magabag-o sang iya kabuhi. Ini nga kamatuoran magahilway man sa iya linibo ka masigka-Aprikano gikan sa butig nga relihion, sa pag-ihig-ihig sa mga tribo, kag sa indi pagkahibalo sa pagbasa kag pagsulat. Magaamlig ini sa madamo nga indi maimpluwensiahan sang nagahilapit nga daku nga mga pagpaabot sa politika kag sa mga kapaslawan nga magasunod. Magahatag ini sing kompiansa kag paglaum sa tion sang masakit nga mga hitabo. Magainspirar man ini sa mga tawo nga nagakahadlok sa Dios nga itaya ang ila kabuhi sa pagbulig sa iban. Ang sugilanon tuhoy sini nga mga hitabo magatandog sa imo kag magapalig-on sa imo. Apang, antes naton hibaluon ang masunod nga ginhimo ni Etienne, binagbinagon naton ang pila ka impormasyon tuhoy sa pungsod sa Aprika nga gintawag niya nga iya tumandok nga pungsod.

 Isa ka dekada antes ginhimo ni Christopher Columbus ang iya bantog nga paglakbay sa mga Amerika sang 1492, ang Portuges nga mga marinero nga ginpangunahan ni Diogo Cão nag-abot sa gibwangan sang Suba Congo sa sentral Aprika. Wala sila makahibalo nga ang suba nga ginalayagan nila linibo ka kilometro gali kalaba.

Nasugilanon sang mga Portuges ang lokal nga mga pumuluyo sang nagatin-ad nga ginharian sang Kongo. Paglipas sang pila ka gatos ka tuig, ang Portuges kag ang iban pa nga taga-Europa nga mga manugpatikang nagbakal sing tiposo kag mga ulipon gikan sa mga Aprikano nga nagapuyo malapit sa baybay. Sadto lang sang talipuspusan sang katuigan 1800 nangahas ang mga taga-Europa sa pagkadto sa mga lugar malayo sa baybay. Ang isa sa labing prominente nga mga tawo nga naglagulad sa sining teritoryo amo si Pierre Savorgnan de Brazza, nga isa ka opisyal sang Pranses nga navy. Sang 1880, si Brazza nagpirma sing kasugtanan upod sa lokal nga hari, nga ginapasakop ang naaminhan nga bahin sang Suba Congo sa pangamlig sang Pransia. Sang ulihi ang teritoryo nangin French Equatorial Africa. Ang kapital sini amo ang Brazzaville.

Sa karon, ang Brazzaville amo ang kapital kag ang pinakadaku nga siudad sang ginatawag karon nga Republika sang Congo. Ang siudad nahamtang sa mga pangpang sang Suba Congo. Ang suba nagailig sing masulog sa dalagku nga mga kabatuhan sing halos 400 kilometros padulong sa dagat, diin gin-angkla ni Cão ang iya barko sang naglakbay sia sa pagpanukib. Halin sa Brazzaville makita mo sa pihak-suba ang gintaipan sang Kinshasa, ang kapital sang Demokratiko nga Republika sang Congo. Sanglit ang duha ka pungsod nagagamit sang ngalan sang suba, kinaandan na ini nga ginatawag nga Congo (Brazzaville) kag Congo (Kinshasa).

Imposible maglayag sa suba padulong sa Dagat Atlantiko bangod sang masulog kag batuhon nga suba kag mga busay halin sa Brazzaville. Apang, isa ka riles sang tren ang nagakonektar sang Brazzaville sa lapit-baybay nga siudad sang Pointe-Noire. Ang kalabanan nga mga pumuluyo sang Congo nagapuyo sa sulod kag sa  palibot sining duha ka siudad. Bisan pa ang pila ka banwa kag siudad malapit sa baybay nahamtang sa aminhan nayon, ang kalabanan sining mainit kag madabong sing kagulangan nga pungsod diutay lang sing pumuluyo.

Ang Kamatuoran Nagsugod sa Paghilway sa mga Tawo

Balikan naton karon ang sugilanon ni Etienne. Nabaton niya ang libro sa koreo sang tuig 1947. Sang adlaw mismo nga nabaton niya ini, ginbasa kag ginbinagbinag ni Etienne ang una nga mga kapitulo upod sa iya kaingod. Nahantop nila nga amo ini ang kamatuoran kag namat-od sila nga agdahon ang pila ka abyan pagkadason nga Domingo agod basahon ang libro upod sa ila kag usisaon ang mga kasulatan. Ang mga nagkaladto nalipay sa ila natun-an kag namat-od nga magkit-anay liwat pagkadason nga Domingo. Nagtambong sa ikaduha nga pagkit-anay ang isa ka opisyal sang adwana nga si Augustin Bayonne. Kaangay ni Etienne, tumandok man sia sang Brazzaville, kag nangin makugi man sia sa pagpalapnag sa kamatuoran nga nagahatag sing matuod nga kahilwayan.

Pagkadason nga semana, nakabaton si Etienne sing duha ka sulat. Ang isa naghalin sa kakilala niya sa Cameroon nga nakahibalo nga interesado gid si Etienne sa relihion. Nagsiling sia nga ginpadala niya ang ngalan ni Etienne sa opisina sang Watch Tower Society sa Switzerland. Ang ikaduha naghalin sa Switzerland nga nagasiling nga ginpadalhan nila sing isa ka libro si Etienne kag ginpalig-on sia nga basahon niya ang libro kag ipaambit ini sa iya pamilya kag mga abyan. Ginhatag man sini ang direksion sang Pransia nga makuhaan niya sing dugang pa nga impormasyon. Karon nahibaluan na ni Etienne kon ngaa nakabaton sia sing libro. Wala madugay regular na sia nga nagsulat sa sanga talatapan sang mga Saksi ni Jehova sa Pransia.

Paglipas sang pila ka tuig, si Etienne kag si Augustin nagpauli sa Brazzaville. Apang, antes sini, ginsulatan ni Etienne ang iya kakilala sa Brazzaville nga si Timothée Miemounoua, nga dekano sa isa ka technical school. Panugod sang iya sulat: “Nalipay ako sa  pagsugid sa imo nga ang dalan nga madugay na naton ginalaktan indi gali ang dalan sang kamatuoran. Ang mga Saksi ni Jehova amo ang may kamatuoran.” Dayon ginpaathag ni Etienne ang iya natun-an. Ginlakip man niya ang libro nga “The Truth Shall Make You Free.” Ang reaksion ni Timothée sa mensahe sang Biblia kaangay man sa nangin reaksion anay nanday Etienne kag Augustin. Sila ang unang tatlo ka taga-Congo nga nagbaton sa kamatuoran sang Biblia, kag ang kada isa sa ila nagbulig sa madamo pa nga iban nga batunon man ini.

Gin-agda ni Timothée ang mga estudyante nga nagadormitoryo sa technical school sa pagtambong sa mga paghinun-anon sa Biblia sa gab-i. Nagsulat man sia sa pagpangabay sing dugang pa nga mga publikasyon nga pasad sa Biblia. Ang grupo nagsugod sa paghiwat sing mga miting kag sa pagbantala sa ila bug-os nga masarangan. Ang iban nga mga estudyante, subong ni Noé Mikouiza kag ni Simon Mampouya, nakaagom sang ulihi sing mga  pribilehiyo nga mag-alagad subong mga manugtatap sa organisasyon ni Jehova.

Sang 1950, si Eric Cooke, nga isa ka misyonero nga nagapuyo sa Southern Rhodesia (Zimbabwe na karon), nagduaw agod palig-unon ang magamay nga mga grupo sang mga interesado sa Bangui kag Brazzaville. Apang, ang problema amo nga si Utod Cooke indi makahibalo maghambal sing Pranses. Hinumdom ni Etienne: “Ginagamit ang iya gamay nga Ingles-Pranses nga diksionaryo, ginhimo sining mapainubuson kag mahinuklugon nga utod ang iya bug-os nga masarangan agod ipaathag sa amon ang hilikuton nga pagbantala sang Ginharian kag ang teokratiko nga organisasyon. Kon kaisa ginapakotpakot na lang namon ang buot niya silingon.”

Mga Pagdumili

Husto gid sa tion ang pagduaw ni Utod Cooke bangod sang Hulyo 24, 1950, gindumili sang mataas nga komisyoner sang kolonyal nga mga awtoridad ang pag-importar kag pagpalapnag sang tanan nga mga literatura nga ginbalhag sang mga Saksi ni Jehova. Sang masunod nga tuig, ang mga manugbantala sa French Equatorial Africa nakapahamtang sing anom lang ka kopya sang literatura, walay sapayan nga naghiwat sila sing 468 ka miting publiko. Ang 1952 Yearbook of Jehovah’s Witnesses nagpabutyag sing paghangop kag kaawa para sa mga kauturan. Ini nagsiling: “Hunahunaa nga yara ikaw sa isa ka malapad nga teritoryo nga may 37 lang ka manugbantala sang mensahe sang Ginharian nga naalaplaag sa bug-os nga pungsod. Ayhan wala pa ikaw sing nakita nga iban nga aktibo nga mga saksi magluwas sa imo pila ka kasimanwa. Ang imo lang nahibaluan sa kamatuoran kag pamaagi sa pagpanaksi amo ang imo nabasa sa mga publikasyon kag sa pila ka sulat sang Sosiedad sa imo. [Amo sini] ang kahimtangan sang mga kauturan sa kontrolado-sang-Pransia nga Aprika.”

 Sang ulihi nag-abot si Jacques Michel halin sa Pransia agod palig-unon ang grupo kag agod maghatag sing dugang nga paghanas. Nadumduman pa ni Noé Mikouiza, nga isa sa mga estudyante sa technical school, ang pamangkot nga ginpaligban nila. Namangkot sila: “Ginadumilian bala ang pag-inom sing alak?” Ang tanan nga mata natuon kay Utod Michel samtang ginabuksan niya ang iya Biblia sa Salmo 104:15. Sa tapos mabasa ini nga bersikulo, ginpaathag ni Jacques nga ang alak isa ka dulot halin sa Dios, apang ang mga Cristiano indi dapat mag-inom sing sobra.

Ang bag-ong nabawtismuhan nga mga utod sa Brazzaville makugi nga nagpanaksi sa iban. Sa mga talipuspusan sang semana, pirme sila nagatabok sa suba sakay sa lantsa agod magbantala sa Kinshasa. Sang 1952 ang nahauna nga mga taga-Congo sa bagatnan nga bahin sang suba ginbawtismuhan. Daku gid ang nabulig sang mga taga-Brazzaville nga kauturan sa mga taga-Kinshasa sadtong una nga mga tinuig. Sang ulihi ang mga taga-Kinshasa naman ang nagbulig sa mga taga-Brazzaville.

Sang Disiembre 1954 ang mga kauturan nag-organisar sing asambleya sa Brazzaville. Gintambungan ini sang 650, kag 70 ang nabawtismuhan. Madamo pa nga mga tawo ang ginhilway sang  kamatuoran gikan sa butig nga relihion. Siempre pa, indi nalipay sa sini ang relihioso nga mga lider sang Cristiandad, gani nanikasog gid sila nga pamatukan sang mga awtoridad sang gobierno ang mga Saksi ni Jehova. Nagdumdom ang mga pulis nga si Timothée Miemounoua amo ang lider sang mga Saksi, gani pirme nila sia ginpatawag sa estasyunan sang pulis. Ginpahog kag ginkastigo nila sia. Wala ini nagpaluya sa iya, ukon nagpahadlok man sa iban pa nga katawhan ni Jehova sa Brazzaville. Ang interes sa kamatuoran sang Biblia padayon nga naglapnag.

Nian ang mga awtoridad naghimo sing dugang pa nga mga tikang. Si Timothée Miemounoua kag si Aaron Diamonika, nga isa anay sa mga estudyante sa technical school nga nagbaton sa kamatuoran, lunsay mga empleyado sang gobierno. Sang 1955 ginsaylo sila sang gobierno sa malayo nga mga siudad sa interyor ukon nasulod nga bahin sang pungsod. Si Timothée ginpadala sa Djambala, kag si Aaron naman, sa Impfondo. Yadto nga panikasog nga bungkagon ang hilikuton nga pagbantala napaslawan gid. Ang mga kauturan sa Brazzaville makugi gihapon sa ila hilikuton samtang ginpasangkad naman nanday Timothée kag Aaron ang pagbantala sa mga teritoryo kag nagtukod sing mga kongregasyon sa ila bag-ong mga lugar. Bisan pa makugi ang mga kauturan, handum nila nga buligan sila sang mga kauturan gikan sa iban nga mga pungsod. Nag-abot ini wala madugay.

Sang Marso 1956 ang unang apat ka misyonero nag-abot, halin sa Pransia: si Jean kag si Ida Seignobos upod si Claude kag si Simone Dupont. Sang Enero 1957 ang isa ka sanga talatapan nga magatatap sa hilikuton nga pagpanaksi sa French Equatorial  Africa ginpatok sa Brazzaville. Si Utod Seignobos gintangdo subong alagad sang sanga. Wala madugay paglipas sini, isa ka trahedya ang hinali nga natabo sang ang asawa ni Jean, nga si Ida, napatay sa aksidente sa salakyan samtang nagaduaw ang mag-asawa sa mga kongregasyon sa ginatawag karon nga Central African Republic. Si Jean padayon nga nag-alagad sa iya asaynment.

Pagbantala sa Interyor

Sadto nga tion si Augustin Bayonne isa na ka manugtatap sang sirkito. Ginduaw ni Augustin ang mga baryo sa mga kagulangan subong man ang mga kampamento sang mga Pygmy sa aminhan kag katundan sang pungsod. Bangod pirme kag malayo ang iya ginalakat, nakilal-an sia sa lugar subong Ang Isa nga Nagalakat. Sa pulupanag-on, si Jean Seignobos nagaupod kay Utod Bayonne. Nakibot si Jean nga ang mga tawo sa kagulangan sa ekwatoryal nakahibalo nga maabot sila. Ginapaalinton paagi sa tambor ini nga mensahe: “Ang Isa nga Nagalakat manug-abot upod sa isa ka puti nga tawo.”

Ini nga mga pagduaw may madamong maayo nga mga resulta. Antes sini, ang mga tawo nagasiling nga ang mga Saksi ni Jehova makita lang sa Congo (Brazzaville). Ang presensia ni Utod Seignobos kag sang iban pa nga mga misyonero, upod ang pagpasalida sa sine nga The New World Society in Action, naghimutig sini.

Ang kamatuoran sang Biblia padayon nga nakalab-ot sa mga baryo sa interyor, sa amo nahilway ang mga tawo gikan sa espiritistiko nga mga buhat kag mga di-paghangpanay sang mga tribo. Madamo nga kauturan sa sining mga lugar ang indi makahibalo sa pagbasa kag sa pagsulat. Sanglit wala sila sing relo, ginapat-od nila  ang oras sa pagkadto sa mga miting paagi sa posisyon sang adlaw. Agod mabanabana ang oras nga ginahinguyang sa ministeryo sa latagon, nagagamit sila sing magagmay nga mga lipak. Sa kada pagpanaksi nila, ginaputos nila sa panyo ang isa ka lipak. Ang apat ka lipak nagakahulugan sing isa ka oras. Gani, makompleto nila ang ila report sa pag-alagad sa latagon sa katapusan sang tagsa ka bulan. Apang, mas madamo sangsa ginareport nila nga pagbantala ang ginahimo sang mga kauturan, kay kon kaisa di-pormal nga nagapanaksi man sila sa iban.

Legal nga mga Hitabo kag mga Pagbag-o sa Politika

Dumduma nga sang 1950, ang pag-importar sa mga literatura nga ginbalhag sang mga Saksi ni Jehova gindumili. Subong sa nakita naton, wala sini mapauntat ang hilikuton nga paghimo sing disipulo. Bangod nalugaw-an, ang klero sang Cristiandad nagreklamo sa administratibo nga awtoridad sang gobierno, nagabutangbutang nga ang mga Saksi ni Jehova mga Komunista. Gani, sang Huebes sang 1956, ang napulo ka utod nga lalaki gindakop sang alas singko sa aga. Madasig nga naglapnag ang balita tuhoy sa pagdakop; kag ang relihioso nga mga nagapamatok nagkasadya. Ang bista ginhimo sadto man nga adlaw sa hukmanan kag napuno ini sang mga kauturan nga nagkari agod masaksihan ang bista.

Si Noé Mikouiza nagsaysay: “Sa bista, ginpamatud-an namon nga indi kami mga Komunista kundi mga Cristiano, mga alagad sang Dios, nga nagatuman sa ginasiling sang Mateo 24:14. Ang amon abogado, nga nakabasa sang amon mga publikasyon, nagsiling sa hukmanan nga kon ang tanan kaangay sa mga Saksi ni Jehova, wala kuntani sing mga nagalapas sa kasuguan. Sadto man nga hapon ginhatag ang desisyon: ‘Wala sala.’ Malipayon kami tanan nga nagdalidali sa pagpauli agod mag-ilis sing panapton, kay may miting kami sadto nga gab-i. Ang balita tuhoy sa pagdakop sa amon naglapnag sa bug-os nga siudad, kag luyag namon ipahibalo sa tanan nga hilway kami. Sa miting gin-amba namon ang mga ambahanon sang Ginharian sing mabaskog tubtob sa masarangan  namon. Madamo sang nakabati sa amon ang nakibot. Abi nila nabilanggo kami.”

Sang Agosto 15, 1960, ang Republika sang Congo nangin independiente. Nagdabdab ang kasingki sa politika. Samtang ang klero sang Cristiandad aktibo nga nakigbahin sa sining mga hitabo, ang mga Saksi ni Jehova padayon nga nagbantala. Sang 1960, 3,716 ang nagtambong sa sirkito nga asambleya sa Brazzaville. Sa aminhan, ang mga tawo nagdugok man sa mga kongregasyon. Halimbawa, sa isa ka rehiyon diin may yara 70 ka manugbantala nga nagapuyo, halos isa ka libo ka tawo ang nagtambong sa mga miting sang kongregasyon.

Sang Disiembre 1961 ginparehistro sang mga Saksi ang isa ka legal nga ahensia nga gintawag Les Témoins de Jéhovah. Ang legal nga pagkilala may mga bentaha, apang nahibaluan sang mga kauturan nga indi maalamon ang magsalig sing bug-os sa sining mga butang. Ginsaysay ni Utod Seignobos ang natabo wala madugay pagkatapos sini: “Isa ka adlaw ginpatawag ako sang isa ka mataas nga opisyal sang opisina sa seguridad nga nagkondenar sang amon Cristianong neutralidad. Namahog sia nga pahalinon ako sa pungsod. Nahangawa ako nga basi tumanon niya ang iya pamahog, kay may awtoridad sia nga himuon ini. Apang, pagkadason nga adlaw, napatay sia sa atake sa tagipusuon.”

Pagmisyonero Sang Katuigan 1960

Sang Pebrero 1963, si Fred Lukuc kag si Max Danyleyko nag-abot halin sa Haiti. Sang nangasawa si Fred, nag-alagad sia subong manugtatap sang sirkito. Sang primero, samtang nagaduaw sia sa mga kongregasyon, indi niya mahibaluan kon sin-o ang mga katapo sang tagsa ka pamilya. Hinumdom niya: “Indi ko kilala kon sin-o ang mga asawa sang mga gulang, kag indi ko mahibaluan kon sin-o ang ila mga kabataan. Ginsunod sang mga kauturan ang kustombre sa sentral Aprika nga wala ginaislan sang mga asawa ang ila apelyido kon mamana sila kag ginagamit sang mga kabataan ang apelyido sang isa ka himata ukon abyan sang pamilya.

 “Sa una nga gab-i sang pagduaw, ang mga utod mahipos kag nahuya sa pagpakighambal sa amon sa Kingdom Hall. Sang nagsugod ang miting, may nakita kami nga di-kinaandan. Ang mga utod nga lalaki kag ang daku na nga mga bata nga lalaki nagapungko sa isa ka bahin sang tilipunan; ang magagmay nga mga kabataan kag ang mga utod nga babayi nagapungko sa pihak naman nga bahin. Ang dapit sa mga utod nga lalaki medyo puno sang nagsugod ang miting, apang ang dapit sa mga utod nga babayi diutay lamang ang nagapungko. Samtang nagapadayon ang miting, madamo pa nga mga utod nga babayi ang nag-abot upod ang magagmay nga mga kabataan kag may ginatus-on sa ulo nga mga Biblia kag mga libro.

“Nagtindog ako sa plataporma agod tamyawon ang kongregasyon kag agod ipakilala ang akon kaugalingon kag ang akon asawa. Pagkatapos sang mainit nga pag-abiabi, nagdulog ako, nagtulok dapit sa mga lalaki, kag nian nagsiling: ‘Mga utod, palihug maghinguyang kamo sing napulo ka minuto agod pangitaon ang inyo asawa kag mga kabataan. Sugod karon, palihug tinuparay kamo nga magpungko subong pamilya kaangay sa ginahimo sang tanan nga katawhan ni Jehova sa bug-os nga kalibutan.’ Nalipay sila sa pagsunod.”

 Mabudlay man ang pangpubliko nga transportasyon. Hinumdom ni Leah, nga asawa ni Utod Lukuc: “Ginaputos namon ang gamay kag mapilopilo nga katre, muskitero, balde, mga mabulubitbit nga salaan sing tubig, mga bayo, mga libro, mga magasin, kag mga sine nga pasad sa Biblia. Ang pagpasalida sing mga sine nagakahulugan sang pagdala sing kordon sang koryente, bombilya, rolyo para sa sine, manuskrito, gamay nga generator, kag suludlan sang gasolina. Dala namon ini tanan sakay sa trak. Agod makakuha sing pulungkuan sa tupad sang drayber, dapat yara na kami sa paradahan sa alas dos sang kaagahon. Kon indi, magapungko kami sa likod, nga mainitan kag upod ang mga sapat, mga bagahe, kag madamo pa nga mga pasahero.

“Isa ka bes, pagkatapos sang inoras nga paglakat sa init, naabtan namon sa amon pagpauli ang amon ginaistaran nga diutay nga payag nga human sa lunang nga madamo sing subay. Nagsaka sila sa balde, ginhimo nga latayan ang ila lawas pakadto sa diutay nga lata sang margarina, kag gin-ubos ini. Sadto nga gab-i, tinapay lang kag tagtunga sa lata nga sardinas ang panihapon namon. Bisan pa kapoy kami kag nagbatyag nga daw makaluluoy, nagtulog kami, kag ginbilin ang mga kauturan sa gua nga nagaamba sing malulot sang mga ambahanon sang Ginharian sa tupad sang dabok. Isa gid ka mapinalanggaon kag matahom nga paagi agod matulugan!”

 Ang Matutom nga mga Misyonero kag ang Lokal nga mga Gulang

Kutob 1956 tubtob 1977, kapin sa 20 ka misyonero ang nag-alagad sa Congo (Brazzaville). Bisan pa indi pirme mahapos ang kabuhi para sa ila, ang kada isa nakahimo sing mapuslanon nga pag-alagad para sa hilikuton nga pagbantala sang Ginharian. Halimbawa, ang tanan nga nangin mga alagad sa sanga mga misyonero man. Sang nagpauli si Utod Seignobos sa Pransia sang 1962, si Larry Holmes gintangdo sa pagtatap sa hilikuton nga pagbantala. Sang nag-untat sa pagmisyonero si Larry kag ang iya asawa, nga si Audrey, sang 1965, si Utod Lukuc nangin alagad sa sanga.

Madamong lokal nga mga kauturan ang maayo man nga mga halimbawa sa pagpanguna. Sang ginsugdan sang 1976 ang kahimusan sang Komite sang Sanga, ang Nagadumala nga Hubon nagtangdo sing tatlo ka utod nga mga lalaki: si Jack Johansson kag si Palle Bjerre, nga mga misyonero, kag si Marcellin Ngolo, nga isa ka lokal nga utod nga lalaki.

Si Augustin Bayonne​​—Ang Isa nga Nagalakat​​—nag-eskwela sa ika-37 nga klase sang Gilead, sang 1962. Sa tapos sang gradwasyon ginpadala sia sa Central African Republic, diin didto niya nabasa ang libro nga “The Truth Shall Make You Free” halos 15 ka tuig antes. Sang ulihi, si Augustin nangasawa, nakaangkon sing mga anak, kag nagpauli sa Brazzaville, diin ginpagamit niya ang iya puluy-an para sa Cristianong mga miting. Sang ulihi gindonar niya ang bahin sang iya propiedad kag ginpatindugan ini sang ulihi sing isa ka Kingdom Hall.

 Si Augustin Bayonne kag si Timothée Miemounoua patay na. Antes napatay si Timothée, ginsulat niya ang pila sa iya mga eksperiensia. Ginhinakpan niya ini paagi sa pagkutlo sa Hebreo 10:39: “Indi kita gikan sa mga nagaisol kag ginalaglag, kundi sa mga may pagtuo kag nagatipig sang ila mga kalag.” Si Etienne Nkounkou, ang isa sa unang tatlo nga nagbaton sang kamatuoran sa Congo, halos 90 anyos na karon. Ini nga mga utod maayo gid nga mga halimbawa sang matutom nga pag-alagad!

Isa ka Tion Sang Pagtilaw

Sang Agosto 1970 gin-adoptar sang Republika sang Congo ang Komunista nga sahi sang gobierno. Madumduman mo nga sang nagligad nga mga tinuig, gingamo sang mga awtoridad ang mga kauturan, kag ginsumbong sila nga mga Komunista. Karon nga mga Komunista na ang nagagahom, ginpangitaan-sala sang bag-ong mga awtoridad ang mga kauturan bangod indi sila mga Komunista!

Apang, sang primero wala ginhilabtan sang bag-ong gobierno ang hilikuton sang mga Saksi ni Jehova. Ang mga kombension kag mga miting ginhiwat sing dayag, kag ang bag-ong mga misyonero gintugutan nga makasulod sa pungsod. Apang, sang ulihi nabatyagan sang mga kauturan ang mga epekto sang Komunista nga rehimen. Una ginsumbong sang pila ka opisyales ang mga misyonero subong mga espiya. Dayon sang Enero 3, 1977, ang hilikuton sang mga Saksi ni Jehova opisyal nga gindumilian. Ang mga misyonero isa-isa nga ginpahalin sa pungsod tubtob nga si Jack kag si Linda Johansson na lang ang nabilin. Tuhoy sini nga tion, si Jack nagsiling: “Yadtong pila ka bulan nga kamihanon  lamang sa sanga talatapan ayhan amo ang labing nagatilaw-pagtuo kag nagapabakod-pagtuo nga tion nga naeksperiensiahan namon sa amon pagmisyonero. Ginsuspetsahan kami nga mga espiya para sa American Central Intelligence Agency. Ang mga kaaway sang gobierno, pati na ang relihiosong mga lider, gindakop kag ginpatay. Gani, nahibaluan namon nga delikado gid kami. Apang, nakita namon nga gin-amligan kami ni Jehova, kag nagpabakod ini sang amon pagtuo.”

Nag-apelar si Noé Mikouiza sa primer ministro, nga nagapangabay nga tugutan si Jack kag si Linda nga magpabilin sa pungsod. Ginpangindian ini nga pangabay; dapat sila maghalin. Ang propiedad sang sanga kag ang mga Kingdom Hall ginkompiskar, kag ang sanga talatapan ginsirhan. Sa malip-ot nga tion, ang hilikuton nga pagbantala gintatap sang sanga sang Pransia, apang sang ulihi ini nga responsabilidad gintulin sa sanga talatapan sa Kinshasa.

Bisan pa gindumilian ang mga kauturan sa pila ka paagi, wala sila makaeksperiensia sing daku nga paghingabot kaangay sa ginbatas sang mga Saksi sa iban nga mga pungsod. Apang, ang pila ka kauturan hinadlukan, kag makalalaton ini. Walay sapayan nga ang mga kauturan regular gihapon nga nagahiwat sing mga miting, ang  pamalaybalay nga ministeryo halos nauntat. Bilang sabat, ang sanga talatapan sa Kinshasa nagpadala sing mga gulang sa pihak-suba agod palig-unon kag pabakuron ang mga kauturan.

Ang isa sining mga gulang amo si André Kitula. Sang Hunyo 1981 ginsugdan niya nga duawon ang 12 ka kongregasyon sa Brazzaville subong manugtatap sang sirkito. Sang ginduaw niya ang iya nahauna nga kongregasyon sa siudad, naobserbahan niya nga ang mga kauturan nagtambong sa Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo kag sa Miting sa Serbisyo sang Martes. Apang, sang Mierkoles sang aga, wala sing bisan isa ka manugbantala ang nagkari para sa miting antes sa pag-alagad sa latagon. Sang isahanon nga nagbantala si André, ang isa ka tagbalay nagsiling sa iya: “Ang mga Saksi ni Jehova amo anay ang nagalugpay sa amon, apang karon wala na sila!”

Samtang padayon nga nagabantala si André sadto nga aga, nasugata niya ang isa ka utod nga lalaki nga nagsiling: “Wala na kami naanad sa pagbantala sa mga pamalay.” Nian ginsugid sini nga utod nga lalaki sa iban pa nga mga manugbantala ang tuhoy sa pagbantala ni André. Pagkahapon ang pila ka utod nga babayi nagtambong sa miting sa pag-alagad. Wala madugay ang hilikuton nga pagpamalaybalay nasugdan liwat sa bug-os nga Brazzaville. Sa sulod sang tatlo ka tuig nga nag-alagad didto si André kag ang iya asawa, nga si Clémentine, wala sing bisan isa ka utod ang gindakop. Ang mga kauturan sa gua sang kapital nakabalita sa natabo. Naghinakop sila nga kon ang mga kauturan sa Brazzaville wala mahadlok sa pagpamalaybalay, wala man sing rason nga mahadlok sila.

Si David Nawej, nga nagatrabaho sadto sa sanga talatapan sa Kinshasa, nagpaathag kon ngaa nalipay gid ang sanga sa pagpadala sing bulig sa pihak-suba. Sia nagsiling: “Ang mga kauturan gikan sa Brazzaville ang nagpasad sang kamatuoran sa Kinshasa. Sang ulihi, sang naghinay ang hilikuton bangod sang Komunista nga sistema didto, ang mga Saksi diri nagbulig sa mga kauturan. Ang kaalam sang Manugwali 4:​9, 10 napamatud-an: ‘Ang duha maayo pa sa isa, bangod nga may maayo sila nga balos tungod sang ila pagpangabudlay.  Kay kon mapukan sila, ang isa nagabayaw sang iya kaupod.’ Sa bahin namon, ang mga kauturan nagasiling: ‘Ang duha ka Congo maayo pa sa isa.’ ”

Pag-abante Walay Sapayan Sang Pagbag-o sa Politika

Sang tuig 1991, natabo ang mga kinagubot kag mga pagbag-o sa politika. Sa baylo sang isa-sing-partido nga sistema, ang Congo (Brazzaville) nangin madamo-sing-partido nga sistema. Bisan pa may kinasadya sa mga dalan, wala ginkalimtan sang mga kauturan ang paandam nga mabasa sa Salmo 146:​3, nga nagasiling: “Dili kamo magsalig sa mga prinsipe, ukon sa anak sang tawo, nga sa iya wala sing bulig.” Wala madugay nakita ang kamatuoran sini nga pinamulong.

Walay sapayan sini, ang mga pagbag-o sa politika may benepisyo sa katawhan ni Jehova. Sang Nobiembre 12, 1991, ang ministro sang mga hilikuton sa sulod sang pungsod nagpapanaug sing isa ka dekrito nga nagakuha sang pagdumili sa hilikuton sang mga Saksi ni Jehova. Ang mga Kingdom Hall nga ginkompiskar gin-uli, magluwas sa tinukod anay sang sanga, nga ginagamit gihapon tubtob karon sang Guardia sang Presidente. Sang Agosto 1992, ang mga distrito nga kombension gin-organisar sa Brazzaville kag Pointe-Noire, ang una sa sulod sang 15 ka tuig. Sadto nga tuig ang kadamuon sang mga pagtuon sa Biblia nag-uswag sing tubtob sa 5,675, halos apat ka pilo sa kadamuon sang mga manugbantala!

Sini man nga tion, nabuksan liwat ang dalan para sa pag-abot sang mga misyonero bangod ginkuha na ang pagdumili. Ang mga espesyal payunir gintangdo kag ginpadala sa aminhan, diin ang kalabanan sa mga nagtambong sa mga miting indi makahibalo sa pagbasa kag sa pagsulat. Madinalag-on nga natudluan sang mga kongregasyon sa mga siudad ang madamo sa pagbasa kag sa  pagsulat. Tion na karon agod panikasugan pa gid ang pagtudlo sa pagbasa kag sa pagsulat sa bug-os nga pungsod.

Ang mga piniliay sang 1993 ginbangdan sang isa pa ka pagbag-o sa gobierno. Ang lapnag nga pagkadikontento sang partido sang oposisyon nagresulta sa pagdeklarar sing martial law sa sulod sang pila ka semana. Ang armado nga mga engkwentrohanay, welga, curfew, barikada sa dalan, kag pang-ati nangin bahin sang adlaw-adlaw nga pangabuhi. Ang mga tawo kinugmat kag nalugaw-an. Mabudlay gihapon ang pangabuhi. Ang kinasadya sang 1991 naalimunaw.

Ang etniko nga mga problema nagdungan sa kinagubot sa politika. Bangod sang pinuyas sa mga tribo, ang pila ka kauturan napilitan sa pagsaylo sa indi peligruso nga mga lugar. Gani, ang pila ka kongregasyon gindula. Sini man nga tion, pirme ginpakita sang mga kauturan nga ginhilway sila sang kamatuoran gikan sa etniko nga dumot. Sa tion sang kagamo ang mga kauturan nagbuligay kag nag-amligay sa isa kag isa, bisan ano man ang ila ginhalinan nga tribo. Narealisar sang madamo nga tawo nga si Jehova lamang ang makahatag sa ila sing matuod nga kalig-unan.

Ang sanga talatapan sa Kinshasa naghatag sing panuytoy kag pagpalig-on. Sang talipuspusan sang 1996, ang mga kahimtangan sa pungsod naglinong liwat, kag ang kadamuon sang mga manugbantala naglab-ot sa 3,935. Lima ka misyonero gikan sa isa ka puluy-an sang mga misyonero ang nag-alagad sa Brazzaville. Sang nag-abot ang duha pa ka mag-asawa, ang bag-ong puluy-an sang mga misyonero ginbuksan sa Pointe-Noire sang Abril 1997.

Sa aminhan nga bahin sang suba, sa Congo (Brazzaville), ang kabuhi malinong, kag ang pagbantala sang Ginharian nagauswag. Sini man nga tion, may kinagamo sa kaingod nga Congo (Kinshasa). Samtang ang inaway nagahinampot sa Kinshasa, ang mga misyonero didto dapat magbakwit. Gani sang katapusan sang Mayo, ang mga misyonero sa Kinshasa makugi nga nag-alagad upod sa ila kauturan sa Brazzaville kag Pointe-Noire. Wala sing nakasigahom sa magamo nga mga hitabo paglipas sang pila lang ka adlaw.

 Nagdabdab ang Inaway Sibil

Sa hinali lang, nagdabdab ang inaway sa Brazzaville sang Hunyo 5, 1997. Nag-inaway ang mga puwersa nga mainunungon sa presidente sadto nga tion kag ang mga nagasuportar sa nagligad nga presidente. Nahapay ang siudad kag ang kaingod nga mga duog bangod sang pagpanganyon. Linibo ang napatay. Ang mga bangkay nagalinapta bisan diin. Nagkinagual ang siudad. Indi mahibaluan kon sin-o ang magkontrahanay. Ang kalig-unan nga ginaagom anay sang Brazzaville nadugmok. Ang biyahe sang lantsa pakadto sa Kinshasa nauntat. Madamo nga tawo ang nagpalagyo padulong sa kagulangan, samtang ang iban naman nagsakay sa ila mga baruto pakadto sa magagmay nga mga pulo sa suba. Ang iban pa nagtinguha sa pagtabok sa Suba Congo pakadto sa Kinshasa. Bisan pa may inaway malapit sa Kinshasa, indi ini tanto ka grabe kon ipaanggid sa kasingki sa Brazzaville.

Ang inaway naghatag sing mga problema sa mga kauturan kaangay man sa iban nga mga tawo, apang daku gid ang nahimo sang kamatuoran sa hunahuna kag tagipusuon sang mga alagad sang Dios! Nagsalig sila sing bug-os sa ginasiling sang Salmo 46:​1, 2: “Ang Dios aton dalangpan kag kusog, handa gid nga kabulig sa kalisod. Busa dili kita mahadlok bisan magbaliskad ang duta, bisan ang kabukiran uyugon pakadto sa alibutod sang kadagatan.”

Madamo nga mga kauturan ang nakalab-ot sa Kinshasa, diin naghimos ang Komite sang Sanga nga mahatagan sila sing pagkaon, pasilungan, kag bulong. Ang mga pamilya sa Kinshasa nalipay sa pagpakita sing gugma kag pagkamaabiabihon sa ila mga masigkatumuluo gikan sa Brazzaville.

Agod buligan ang mga nabudlayan sa pagpalagyo, ang pila ka kauturan nagpabilin sa Brazzaville. Lakip sa ila amo si Jean Théodore Otheni kag ang iya asawa, nga si Jeanne, nga isa ka regular payunir. Sang Agosto, naigo sang bala sang kanyon ang ila balay, nga nagpilas sing malubha kay Jeanne. Gindala sia sing dalidali ni Jean sa Kinshasa, apang ulihi na. Hinumdom ni Jean: “Si Jeanne may daku nga gugma sa ministeryo, tubtob sang napatay sia. Ginhatag niya sa akon ang iya kuwaderno sang mga direksion kag nagsiling:  ‘Duawon mo ang akon tanan nga mga ginatun-an sing Biblia bangod importante gid sila sa akon.’ Ginhakos ko sia, kag sang nagtulok liwat ako sa iya, nakita ko nga patay na sia.” Si Jean, kaangay sang madamo pa, padayon nga nag-alagad kay Jehova sing makugi, nga nagasalig sing bug-os sa saad nga pagkabanhaw.

Bangod nauntat ang regular nga biyahe sang lantsa sa ulot sang duha ka kapital nga siudad, ginserbisyuhan sang mga tag-iya sang magagmay nga de-motor nga mga bangka ang mga tawo nga luyag magpalagyo gikan sa Brazzaville. Ang maisog nga mga kauturan gikan sa Brazzaville, lakip na si Louis-Noël Motoula, si Jean-Marie Lubaki, kag si Symphorien Bakeba, nagboluntaryo sa pagpangita sa nadula nga mga kauturan kag sa pagbulig sa mga nabilin sa Brazzaville. Nagkahulugan ini sang pagsulang sa mabaskog nga sulog sang daku nga Suba Congo sakay sa gamay nga bangka agod kadtuan ang magagmay nga mga pulo kag mga higad-suba. Nagkahulugan ini sang pagsulod sa sona nga may inaway sa Brazzaville, diin padayon nga may makakulugmat nga mga hitabo. Nagkahulugan ini sang pagtaya sang ila kabuhi tungod sa ila mga kauturan.

Si Symphorien, nga eksperiensiado sa pagtabok sa suba, madamong beses nga nagbiyahe sa tion sang inaway sibil. Kon kaisa  nagtabok sia agod buligan ang mga nabilin sa Brazzaville. Isa ka bes, halimbawa, nagtabok sia dala ang napulo ka sako sang bugas para sa pila ka utod sa Brazzaville nga nagapuyo sa medyo malinong nga lugar. Sa pagkamatuod, mabudlay ang magtabok sa suba, apang mas mabudlay pa gid ang magdala sing bugas sa destinasyon sini nga wala sing magaati sa sini. Isa sa iya mga pasahero sa sadto nga biyahe amo ang isa ka disente-sing-hitsura nga lalaki nga namangkot kay Symphorien kon diin niya dalhon ang bugas. Ginpaathag ni Symphorien ang iya ginahimo kag ginhimuslan niya ang higayon nga ipaambit ang iya paglaum nga pasad sa Biblia. Sang magdungka ang bangka, nagpakilala ang lalaki nga isa sia ka mataas-sing-ranggo nga opisyal. Gintawag niya ang duha ka soldado kag ginpabantayan sa ila ang bugas tubtob makakuha si Symphorien sing salakyan nga kargahan sang bugas pakadto sa mga kauturan.

Masami na nga nagatabok si Symphorien sa suba agod buligan ang mga kauturan sa pagpalagyo gikan sa Brazzaville. Indi gid niya malipatan ang isa sini nga pagtabok. Hinumdom niya: “Masulog gid ang tubig sa Suba Congo, apang ang kalabanan nga mga tawo nga may mga bangka makahibalo magmaniobra sini agod indi maanod paubos padulong sa makatalagam nga mga sulog. Naghalin kami sa Brazzaville sakay ang pito ka utod nga lalaki kag ang lima pa. Sa tunga mismo sang suba, naubusan sing gasolina ang bangka. Nagmaniobra kami padulong sa isa ka gamay nga pulo diin gingaid namon ang bangka. Maayo lang, may naglabay nga isa ka bangka, kag ang kapitan nangako nga baklan kami sing gasolina sa Kinshasa kag mabalik sia. Ginbalikan niya kami nga may dala nga gasolina paglipas sang daw tuman kadugay nga paghulat sing isa ka oras kag tunga.”

Wala madugay ang sanga sa Kinshasa nag-atipan sa mga 1,000 ka kauturan upod ang ila mga pamilya kag mga interesado. Sang Oktubre 1997, nag-untat ang kagamo, kag ang mga refugee nagsugod sa pagbalik sa Brazzaville.

Ang tanan nga mga misyonero nga nagaalagad sa Brazzaville kag Pointe-Noire ginbakwit bangod sang inaway. Ang iban  nagpauli sa ila kaugalingon nga mga pungsod sa Britanya kag Alemanya, samtang ang iban naman nagkadto sa Benin kag Côte d’Ivoire. Sang medyo naglinong na liwat, ang iban nagbalik sa ila mga asaynment sa Congo (Brazzaville). Dugang pa, tatlo ka mag-asawa kag isa ka soltero ang naiskedyul nga maabot halin sa Pransia sang Disiembre 1998. Si Eddy kag si Pamela May, ang eksperiensiado nga mga misyonero nga nag-alagad sa sanga talatapan sa Kinshasa, ginsaylo sa Brazzaville, kag ginbuksan ang isa ka bag-ong puluy-an sang mga misyonero.

Nag-inaway Sibil Liwat

Pagkadason nga tuig, isa pa ka inaway sibil ang natabo sa Brazzaville. Sa liwat linibo ang napatay, lakip ang pila ka Saksi. Ang kalabanan nga mga misyonero, nga bag-o lang nag-abot, nagbakwit sa mga puluy-an sang mga misyonero sa kaingod nga Cameroon. Bisan pa may hinuringhuring nga ang inaway magalab-ot sa Pointe-Noire malapit sa baybay, ang tatlo sa mga misyonero nagpabilin didto. Sang ulihi, sang Mayo 1999, ang inaway sibil natapos.

Bangod tuman kadamo nga mga Saksi ang kinahanglan nga magpalagyo, ang kadamuon sang mga kongregasyon sa pungsod nag-usmod halin 108 tubtob 89. Ang Brazzaville may yara karon 1,903 ka manugbantala sa 23 ka kongregasyon. Ang Pointe-Noire may yara 1,949 ka manugbantala sa 24 ka kongregasyon. Sa duha ka inaway sibil, ang mga Saksi ni Jehova sa iban nga mga lugar nagpadala sing materyal nga bulig para sa ila espirituwal nga mga kauturan. Subong sang masami nga nagakatabo, nakabenepisyo man ang mga indi Saksi ni Jehova sa sini nga bulig.

Walay sapayan sang inaway, tiggulutom, balatian, kag madamo pa nga mga kabudlayan, nahuptan sang mga Saksi sa Congo (Brazzaville) ang promedyo kada bulan nga 16.2 ka oras sa pag-alagad sa latagon. Sang Abril 1999, sang manugtapos na ang ikaduhang inaway sibil, 21 porsiento sang tanan nga manugbantala ang nagapakigbahin sa pila ka sahi sang bug-os tion nga pag-alagad.

 Pagkasadya sa Kamatuoran

Halos nahapay sang inaway ang pungsod. Ginahimo karon ang liwat nga pagpasag-uli sa Brazzaville, apang madamo gihapon sing dapat nga himuon. Lakip sa pinakaimportante nga mga proyekto amo ang pagpatindog sing mga Kingdom Hall, diin nagatuon ang mga tawo sing kamatuoran sang Biblia. Sang Pebrero 2002, apat ka Kingdom Hall ang gindedikar, duha sa Pointe-Noire kag duha sa Brazzaville.

Sa isa sining programa sang dedikasyon sa Brazzaville, ginlaragway sang isa ka tigulang nga utod nga lalaki ang natabo 15 ka tuig ang nakalipas sa tion sang pagdumili. Ang mga kauturan nagplano sa paghiwat sing isa-ka-adlaw nga asambleya sang Enero 1 sa isa ka bakante nga lote. Nagdumdom sila nga mahiwat nila ini nga wala sing tublag, kay ang mga tawo nagasaulog sang bag-ong tuig. Apang, sang matapos ang programa sa aga, nag-abot ang mga pulis kag ginpauntat ang asambleya. Ang utod nagsiling: “Naghalin kami sa ginahiwatan sang asambleya nga nagahibi. Karon yari kami liwat sa sini mismo nga duog nga nagahibi. Apang sini nga tion nagahibi kami sa kalipay bangod yari kami diri agod idedikar ang bag-ong natukod nga Kingdom Hall.” Huo, ining matahom kag bag-o nga tilipunan gintukod sa amo man nga propiedad!

Kapin sa 50 ka tuig na ang nakalipas sugod sang ang libro nga “The Truth Shall Make You Free” nagbulig kay Etienne Nkounkou, kay Augustin Bayonne, kag kay Timothée Miemounoua nga matun-an ang kamatuoran. Sadto, linibo sa Congo (Brazzaville) ang nag-ilog sang ila halimbawa sang pagtuo, kag madamo pa ang padayon nga nagailog man sini, sa amo may yara masanag nga palaabuton. Kapin sa 15,000 ka pagtuon sa Biblia ang ginahiwat​—tatlo ka pilo kag tunga sa kadamuon sang mga manugbantala! Ang nagtambong sa Memoryal nagdamo sing 21,987 sang 2003. Sang matapos ang 2003 nga tuig sa pag-alagad, 4,536 ka manugbantala, lakip ang 15 ka misyonero, ang makugi nga nagapangabudlay agod buligan ang iban pa nga makatuon sang kamatuoran nga magahilway sa ila.​​—Juan 8:​31, 32.

[Blurb sa pahina 143]

Ginpaalinton paagi sa tambor ini nga mensahe: “Ang Isa nga Nagalakat manug-abot upod sa isa ka puti nga tawo”

[Blurb sa pahina 144]

Sanglit wala sila sing relo, ginapat-od sang mga kauturan ang oras sa pagkadto sa mga miting paagi sa posisyon sang adlaw

[Blurb sa pahina 151]

‘Nagtulog kami, kag ginbilin ang mga kauturan sa gua nga nagaamba sing malulot sang mga ambahanon sang Ginharian sa tupad sang dabok. Isa gid ka mapinalanggaon nga paagi agod matulugan!’

 [Kahon sa pahina 140]

Laragway Sang Congo (Brazzaville)

Ang pungsod: Ang Republika sang Congo nahamtang upod sa Gabon, Cameroon, Central African Republic, kag Demokratiko nga Republika sang Congo. Daku pa ini sa Finland ukon Italya. Ang kapatagan malapit sa baybay nagalapad sing mga 60 kilometros pasulod kag nian may patag nga nagataas sing kapin sa 800 metros. Ang iban nga bahin sang pungsod kilala sa madabong nga mga kagulangan kag dalagku nga mga suba.

Ang mga tawo: Ang populasyon nga kapin sa tatlo ka milyon ginatapuan sang madamo nga tribo. Ang mga Pygmy makita sa madabong nga mga kagulangan.

Ang hambal: Bisan pa nga Pranses ang opisyal nga hambal, ang Lingala ginagamit sing lapnag sa naaminhan nga mga bahin. Ang Monokutuba ginagamit sa bagatnan.

Ang palangabuhian: Ang panguma kag ang pagpangisda sa tubig nga tab-ang kag parat amo ang ginakuhaan sang panguna nga mga kinahanglanon. Ang mga kagulangan bugana sa ilahas nga mga sapat, nga nangin pagkaon para sa sampaton nga mga mangangayam.

Ang pagkaon: Ang balinghoy ukon kan-on amo ang masami nga ginakaon. Ginasud-anan ini sing isda ukon manok nga gintimplahan sing makahang nga mga sarsa. Ang madamo nga prutas nagalakip sa paho, pinya, kapayas, kahil, kag abokado.

Ang klima: Ang Congo tropiko, mainit kag mapaang sa bug-os nga tuig. May duha ka paniempo: ang tingulan, nga nagalawig halin sa Marso tubtob Hunyo, kag ang tig-ilinit, nga nagalawig halin sa Hunyo tubtob Oktubre.

 [Chart/Graph on page 148, 149]

CONGO (BRAZZAVILLE)—IMPORTANTE NGA MGA HITABO

1940

1947: Ang libro nga “The Truth Shall Make You Free” nagpukaw sang una nga interes.

1950: Ang misyonero nga si Eric Cooke nagduaw sa Brazzaville. Gindumilian sang mga awtoridad ang mga literatura nga ginbalhag sang mga Saksi ni Jehova.

1956: Sang Marso, nag-abot ang una nga mga misyonero halin sa Pransia.

1957: Ang sanga talatapan ginbuksan sang Enero.

1960

1961: Ang legal nga asosasyon ginrehistro sang Disiembre 9, walay sapayan nga isa pa ka tuig nga gindumili ang mga literatura.

 1977: Ang mga Saksi ni Jehova gindumilian. Ang propiedad sang sanga ginkompiskar, kag ang mga misyonero ginpahalin sa pungsod.

1980

1981: Si André Kitula nagbulig sa pagpasag-uli sa hilikuton nga pagbantala sa Brazzaville.

1991: Ginkuha sang ministro sang mga hilikuton sa sulod sang pungsod ang pagdumili. Sang ulihi, ang nahaunang distrito nga mga kombension sa sulod sang 15 ka tuig gin-organisar.

1993: Ang kinagubot sa katilingban kag politika nagdul-ong sa pagdeklarar sang martial law.

1997: Sang Hunyo 5 ang inaway sibil nagdabdab. Ang mga misyonero nagbakwit. Ang sanga talatapan sa Kinshasa naghimo sing kahimusan para sa pagkaon, pasilungan, kag pagpabulong sa 1,000 ka refugee.

1999: Isa pa ka inaway sibil ang nagdabdab. Ang mga misyonero nagbakwit liwat.

2000

2002: Ang nahauna nga apat ka bag-ong gintukod nga mga Kingdom Hall gindedikar sang Pebrero.

2003: 4,536 ka manugbantala ang aktibo sa Congo (Brazzaville).

[Graph]

(See publication)

Kabilugan nga Kadamuon Sang Manugbantala

Kabilugan nga Kadamuon Sang Payunir

5,000

2,500

1940 1960 1980 2000

 [Maps on page 141]

(For fully formatted text, see publication)

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

CAMEROON

EQUATORIAL GUINEA

GABON

REPUBLIC OF CONGO

Impfondo

Djambala

BRAZZAVILLE

Pointe-Noire

Congo River

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

KINSHASA

ANGOLA

 [Full-page picture on page 134]

[Retrato sa pahina 138]

Mga katapo sang grupo sa pagtuon sa Biblia sang 1949, halin sa wala pa tuo: Jean-Seth Mountsamboté, Timothée kag Odile Miemounoua, kag Noé Mikouiza

[Retrato sa pahina 139]

Si Etienne Nkounkou

[Retrato sa pahina 142]

Si Jean Seignobos naglakbay sa nasulod nga bahin sang Congo, nga nagatabok sa mga suba sakay sa mga lantsa agod duawon ang mga kongregasyon

[Retrato sa pahina 147]

Si Fred kag si Leah Lukuc (sa tunga) upod ang kongregasyon nga nagtipon sa puluy-an ni Augustin Bayonne

[Retrato sa pahina 150]

Bawtismo sa Dagat Atlantiko sa Pointe-Noire

[Retrato sa pahina 152]

Si Augustin Bayonne​—Ang Isa nga Nagalakat​—nag-eskwela sa ika-37 nga klase sang Gilead, sang 1962

[Retrato sa pahina 153]

Ini nga tinukod nangin sanga talatapan sugod 1967 tubtob 1977

[Retrato sa pahina 155]

Si Noé Mikouiza

[Retrato sa pahina 158]

Si Louis-Noel Motoula, si Jean-Marie Lubaki, kag si Symphorien Bakeba