Romania

Gintagna sang Biblia nga ang paghingabot sa matuod nga mga Cristiano magadangat tubtob sa katapusan nga mga adlaw. (Gen. 3:​15; Bug. 12:​13, 17) Ini nga tagna talalupangdon gid nga natuman sa pungsod sang Romania. Walay sapayan sini, subong sang ipakita sining kasaysayan, wala sing ginpahanugutan ang mga Saksi ni Jehova sa Romania nga magpaugdaw sang kalayo sang kamatuoran nga nagadabdab sa tagipusuon sang katawhan sang Dios. (Jer. 20:9) Sa baylo, ginrekomendar nila ang ila kaugalingon “subong mga ministro sang Dios, sa pagbatas sang madamo, sa mga kapipit-an, sa mga kinawad-on, sa mga kabudlayan, sa mga lapdus, sa mga pagbilanggo.” (2 Cor. 6:​4, 5) Kabay nga ang rekord sang ila integridad magapalig-on sa tanan nga nagahandum nga maglakat upod sa Dios sa sining mabudlay nga mga tion.

Nagsugod ang pinakamagamo nga dag-on sa kasaysayan sang tawo sang 1914. Sa madamong pungsod sa Europa, nangin dag-on ini sang mapintas nga mga diktador, radikal nga mga ideolohiya sa politika, kag makasiligni nga pagpamatay. Amo man sini ang natabo sa Romania, kag nag-antos gid sing tama ang katawhan. Nag-antos man ang mga determinado nga ihatag sa “Dios ang mga butang nga iya sang Dios” kag indi magsimba sa politikal nga estado, bilang pagtuman kay Jesucristo.​​—Mat. 22:21.

Antes sang 1945, ang Ortodokso kag Katoliko nga mga klero amo ang nanguna sa pag-atake sa katawhan ni Jehova. Ginahimo  nila ini sa ila mga sermon sa simbahan kag paagi sa pagkunsabo kag pagsulsol sa mga politiko kag sa mga pulis batok sa katawhan ni Jehova. Nian ginsundan ini sang mga Komunista, nga nagdugay sing halos apat ka dekada nga pagpamintas kag sistematiko nga kampanya.

Ngaa nag-uswag ang maayong balita sa sining mabudlay nga kahimtangan? Bangod lamang kay gintuman gid ni Jesus ang iya ginsiling: “Yari karon! ako kaupod ninyo sa tanan nga adlaw tubtob sa katapusan sang sistema sang mga butang.” (Mat. 28:20) Magabalik anay kita sing mga isa ka gatos ka tuig, ang tion nga una nga ginsab-ug ang binhi sang Ginharian sa duog nga kilala karon subong Nasidlangan nga Europa.

Ang mga Romaniano Nagpauli sa Ila Dutang Natawhan

Sang 1891, ang Estudyante sang Biblia nga si Charles Taze Russell naglakbay sa mga duog sa Nasidlangan nga Europa sa pagbantala. Apang daw naluyahan sia sing buot sa nangin resulta. “Wala kami sing nakita nga interes sa kamatuoran,” report niya. Apang magabag-o ang kahimtangan sa Romania sa indi madugay. Sa katunayan, si Utod Russell may daku nga papel sa pagsugod sang hilikuton didto, apang indi sa direkta nga paagi. Paano?

Sang nagahingapos ang ika-19 nga siglo, bangod sang mga kahimtangan sa katilingban kag sa ekonomiya sang Romania, nagpanglugayaw sa iban nga pungsod ang mga tawo sa pagpangita sing trabaho, lakip na sa Estados Unidos. Labaw pa sa materyal nga butang ang natigayon sang iban​​—natigayon man nila ang sibu nga ihibalo sang kamatuoran sa Biblia. Amo ina ang natabo kanday Károly Szabó kag József Kiss, mga tawo nga mahunahunaon sa espirituwal kag madamong beses na nga nakapamati sa pamulongpulong sa Biblia ni Russell.

Sang nahantop ni Utod Russell nga ining duha interesado gid sa Biblia, nakigsugilanon sia sing personal sa ila. Sa ila pagsugilanon, ginpanugda niya kanday Károly kag József nga binagbinagon ang pagpauli sa Romania agod ipaambit ang mensahe  sang Ginharian sa ila mga paryente kag mga abyan. Nagsugot sila sa sini kag nagsakay sa barko pauli sa Romania sang 1911 kag nagpuyo sa siudad sang Tirgu-​Mures sa Transylvania.

Samtang nagalakbay pauli, nangamuyo si Utod Szabó nga tani may magbaton sang kamatuoran sa iya mga paryente. Sang nag-abot na sia, nanghikot sia suno sa iya ginpangamuyo paagi sa pagpanaksi sa iya mga paryente, lakip sa iya Katoliko nga hinablos nga si Zsuzsanna Enyedi, nga amo ang iya gindayunan. Nagabaligya sing mga bulak sa merkado si Zsuzsanna, kag hardinero ang iya bana.

Nagatambong si Zsuzsanna sa Misa kada aga antes sia magbaligya, kag kada gab-i, kon matulugan na ang iya pamilya, nagakadto sia sa hardin sa pagpangamuyo. Bangod natalupangdan ini ni Károly, isa ka gab-i nagpalapit sia sa iya sa hardin, gin-uyatan niya sia sa abaga, kag nagsiling: “Zsuzsanna, sinsero ka gid. Masapwan mo gid ang kamatuoran.” Subong sang ginsiling sang iya tiyo, ginbaton sining mabuot nga babayi ang mensahe sang Ginharian kag sia ang una sa Tirgu-​Mures nga nagdedikar kay Jehova. Nangin matutom sia tubtob mapatay sa edad nga 87.

Ginpanaksihan man ni Utod Szabó si Sándor Józsa, isa ka pamatan-on nga lalaki nga nagatrabaho sa pamilya Enyedi. Gintambungan ni Sándor ang tanan nga miting nga ginadumalahan sining duha ka utod nga lalaki, kag madasig sia nga nag-uswag. Sa katunayan, ining 18-​anyos nagpanaksi dayon kag nagadiskurso  na sia sing maayo sa Kasulatan sa ila baryo sa Sărăţeni, Mureş County. Sang ulihi, nalakip sa iya ‘mga sulat sang rekomendasyon’ ang anom ka magtiayon kag 24 ka kabataan​​—13 ka babayi kag 11 ka lalaki.​​—2 Cor. 3:​1, 2.

Gikan sa Tirgu-​Mures, nagbantala sanday Utod Kiss kag Szabó sa bug-os nga Transylvania. Nasugilanon nila ang isa ka Baptist nga si Vasile Costea sa komunidad sang Dumbrava, nga 30 kilometros gikan sa Cluj-Napoca. Si Vasile putot apang determinado kag makugi nga Estudyante sang Biblia. Bangod naligban tuhoy sa Isa ka Libo ka Tuig nga Paggahom ni Cristo, namati gid sia sing maayo samtang ginapaathag nanday József kag Károly sa iya ang Kasulatan. Sang nabawtismuhan si Vasile, nga makahibalo man sing Hungario nga lenguahe, nagpanaksi sia sing maid-id sa mga Romaniano kag mga Hungario sa ila lugar. Sang ulihi nangin colporteur (bug-os tion nga ministro) sia, tubtob sa iya kamatayon.

Ginbantala man ni Utod Szabó ang maayong balita sa siudad sang Satu-​Mare, sa malayo nga bahin sang aminhan-katundan  sang Romania. Nasugilanon niya didto si Paraschiva Kalmár, isa ka mahinadlukon sa Dios nga babayi nga nagbaton dayon sang kamatuoran. Gintudluan ni Paraschiva ang iya siam ka kabataan nga higugmaon si Jehova. Karon ang iya pamilya nga mga Saksi lima ka henerasyon!

Ang isa pa ka Romaniano nga nakatuon sing kamatuoran sa Biblia sa Estados Unidos kag nagpauli sa Romania antes sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I amo si Alexa Romocea. Nagpauli si Alexa sa iya baryo nga natawhan, sa Benesat, sa aminhan-nakatundan nga Transylvania. Wala magdugay, naporma kag nagtipon sa sina nga duog ang isa ka gamay nga grupo sang mga Estudyante sang Biblia, nga amo anay ang pagtawag sa mga Saksi ni Jehova. Lakip sa grupo ang mga hinablos ni Alexa nga sanday Elek kag Gavrilă Romocea. Karon, ang daku nga pamilya ni Alexa may lima man ka henerasyon sang mga Saksi.

Ginhingabot gid sing daku si Elek bangod sang iya Cristianong neutralidad, amo nga nagsaylo sia sa Estados Unidos, kag nakatambong sia sang 1922 sa pinasahi nga kombension sang mga Estudyante sang Biblia sa Cedar Point, Ohio. Sa katunayan, nakapribilehiyo sia nga mangin manugbadbad sa seksion sang Romaniano nga mga tumalambong. Nagpabilin si  Gavrilă sa Romania kag nag-upod kanday Utod Szabó kag Utod Kiss sa ila pagbantala sa Transylvania kag sa pagduaw sa bag-o lang natukod nga mga kongregasyon kag mga grupo. Sang ulihi, nag-alagad sia sa una nga sanga talatapan sa Romania.

Si Emanuel Chinţe nga isa ka Romaniano, gin-aresto sa tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I kag ginbilanggo sa prisuhan sang mga soldado sa Italya, malayo sa ila lugar. Nakilala niya didto ang pila ka mga Estudyante sang Biblia nga napriso bangod indi mag-entra sa inaway. Ginbaton ni Emanuel ang mensahe sa Kasulatan. Sang ginbuy-an sia sang 1919, nagpauli sa Baia-​Mare, sa Maramureş County, kag nagpanaksi sia sing makugi sang maayong balita kag nakabulig sa pagtukod sang isa pa ka grupo sang mga Estudyante sang Biblia.

Bangod sang kakugi kag pagkamasinakripisyuhon sang una nga mga manugbantala sang maayong balita kag sa mga namati sa ila mensahe, nagdamo ang mga disipulo kag ang magamay nga mga grupo sang mga Estudyante sang Biblia madasig nga nag-uswag sa pungsod. Sa katunayan, sang 1919​​—mga walo lamang ka tuig nga nakapauli sanday Károly Szabó kag József Kiss sa Romania​​—kapin na sa 1,700 ka manugbantala sang Ginharian kag interesado ang naorganisar sa 150 ka klase sang pagtuon sa Biblia, nga ginatawag karon nga grupo ukon kongregasyon. Nagpayunir si Utod Kiss sa iya dutang natawhan tubtob sa iya kamatayon sa edad nga 86. Nagbalik si Utod Szabó sa Estados Unidos sang 1924 sa pag-organisar sang hilikuton sa Hungario nga teritoryo sa Estados Unidos.

Pag-aman Sing Espirituwal nga Pagkaon

Daku gid ang nabulig sang naimprinta nga mga publikasyon sa pagpalapnag sang mensahe sang Ginharian kag sa pagpakaon sa mga ginagutom sa espirituwal. Agod nga mapun-an ang kinahanglanon sa espirituwal nga pagkaon, nagdesisyon ang mga utod sa pag-imprinta sing literatura sa lokal, paagi sa komersial nga mga imprintahan. Sugod sang 1914, isa ka pribado nga imprintahan sa Tirgu-​Mures nga gintawag nga Oglinda, buot  silingon “Salaming,” ang nagbalhag sing 16-ka pahina sang binulan nga edisyon sang The Watch Tower and Herald of Christ’s Presence subong man sang mga libro kag mga tract​​—tanan sa Hungario nga lenguahe.

Ginbalhag ang mga literatura sa Romaniano nga lenguahe sa lokal nga mga imprintahan sang 1916. Lakip sa sini amo ang bukleta nga Tabernacle Shadows of the “Better Sacrifices,” isa ka walo sing pahina nga magasin nga Selections From “The Watchtower,” ang libro nga Daily Heavenly Manna for the Household of Faith (Pag-usisa sa Kasulatan sa Adlaw-adlaw karon), kag ang libro sang ambahanon nga Hymns of the Millennial Dawn. Sugod sang 1918, ang imprintahan sa Detroit, Michigan, E.U.A., nagbalhag kag nagpadala sa Romania sing Romaniano nga edisyon sang The Watch Tower and Herald of Christ’s Presence kag sang binulan nga tract nga People’s Pulpit, nga walay kahadlok nga nagabuyagyag sang butig nga relihion.

Bangod maayo ang pag-uswag sang maayong balita, si Jacob B. Sima, isa ka taga-Romania nga Estudyante sang Biblia, gin-asayn sa pagbulig sa pag-organisar kag sa pagtigayon nga mangin legal ang hilikuton. Wala madugay pagkatapos sang iya pag-abot sa Cluj-Napoca sang 1920 nakigkita si Sima kay Károly Szabó kag nian kay József Kiss. Ang panguna nga gin-istoryahan nila amo ang pagpangita sing nagakaigo nga balay sa Cluj-Napoca agod mangin sanga talatapan. Apang, wala sing nakit-an, amo nga temporaryo sila nga nag-opisina sa apartment sang isa ka utod. Sa amo, sang Abril 1920, natukod ang una nga sanga talatapan, kag legal nga ginkilala ang Watch Tower Bible and Tract Society. Sa pila ka tion, ang sanga sa Romania amo na ang nagtatap sa hilikuton sa Albania, Bulgaria, Hungary, kag sa anay Yugoslavia.

Sa sina nga tion, ang rebolusyon sa bug-os nga Balkan nakalab-ot na sa Romania. Luwas pa sa kagamo sa politika, indi man mapunggan ang paglapnag sang batok-​Semitismo nga panimuot, ilabi na sa mga unibersidad, kag ang mga estudyante sa pila ka mga siudad nagkinagubot. Amo nga gindumilian sang gobierno  ang publiko nga mga pagtililipon. Bisan pa wala nagapasilabot sa kinagamo ang mga colporteur, kapin sa 20 sa ila ang gin-aresto kag ginmaltrato gid, kag ginkompiskar ang ila mga literatura.

Walay sapayan, makugi gihapon sa pagpanghikot ang mga kauturan sa latagon, kag nagdamo pa gid ang kinahanglanon nga literatura. Apang nagmahal ang komersial nga imprintahan, gani ang sanga nangita sing mga medyos. Sa sina man nga tion, inugbaligya na ang ginapaimprintahan sang mga utod sa 36 Regina Maria Street, Cluj-​Napoca. Sang naaprobahan sang ulong talatapan, ginbakal ini sang sanga, nga nagalakip sang duha ka bilding​​—ang isa apat ka panalgan, kag ang isa duha.

Nagsugod ang pagkay-o sang Marso 1924, ang mga boluntaryo halin pa sa malayo nga Baia-​Mare, Bistriţa, kag Rodna. Agod makabulig ang mga utod sa proyekto, ang pila sa ila nagbaligya sang ila mga pagkabutang, samtang ang iban naman nag-amot sang pagkaon kag mga materyales sa konstruksion. Ginsulod nila ang kalabanan sini sa isa ka pinasahi nga bag nga ginatawag desagi, nga mahimo umbilayon ukon ikarga sa kabayo.

 Agod mangin maayo pa gid ang imprintahan, nagbakal ang sanga sang tatlo ka makina nga Linotype, duha ka flatbed press, isa ka rotary press, isa ka awtomatiko nga folding machine, kag gold-​embossing machine. Bangod sini, nangin de-kalidad na ang pag-imprinta sa pungsod.

Sa walo ka miembro sang puluy-an Bethel, isa sa ila ang nagadumala sa 40 ka di-Saksi nga trabahador nga nagarilyebo sing tatlo ka beses sa imprintahan. Kag mapisan gid sila, subong sang ginpakita sa rekord nga nabalhag sang 1924, ang una nga tuig sang pag-imprinta. Ang mga kauturan nakaimprinta sing 226,075 ka libro, 100,000 ka bukleta, kag 175,000 ka magasin sa Romaniano kag Hungario! Lakip sa naimprinta nga mga libro amo ang isa ka bulig sa pagtuon sa Biblia nga The Harp of God kag ang una sa pito ka tomo sang Studies in the Scriptures, nga natig-uluhan The Divine Plan of the Ages.

Pagligad sang duha ka tuig nga paghanda, ang sanga nag-imprinta man sa Romaniano nga lenguahe sing libro nga Scenario of the Photo–​​Drama of Creation. Subong sang ginapahangop sang titulo sini, ang Scenario pasad sa “Photo-Drama”​​—isa ka diskurso nga nagalakip sang de-kolor nga slide, pelikula, kag may ginpasanto nga tunog. Ginapakita sa mga tumalan-aw ang pagpanuga sa duta tubtob sa katapusan sang Isa ka Libo ka Tuig nga Paggahom ni Cristo. Bisan pa indi ini subong kaathag sa “Photo-Drama,” ang Scenario nagaunod sing 400 ka naimprinta nga larawan subong man sang malip-ot nga leksion sa doktrina, maragtas, kag sientipiko nga mga butang​​—tanan ini nagpahulag sa madamo nga mga bumalasa agod usisaon pa gid ang Biblia.

Nagdamo ang mga Klase sa Pagtuon sa Biblia

“Ibantala, ibantala, ibantala, ang Hari kag ang iya Ginharian!” amo ini ang ginpalig-on ni Joseph Rutherford sa kombension sa Cedar Point, Ohio sang 1922. Ining makapahulag nga laygay nagpapagsik sa katawhan sang Dios sa bug-os nga kalibutan, nagpahulag sa ila nga magmakugi pa gid. Sa Romania ginbantalaan  sang mga utod sang maayong balita ang bag-o nga mga teritoryo kag naghimo sing madamo pa nga mga disipulo.

Paano sadto ginatun-an sang mga bag-uhan ang Biblia? Nagaupod sila sa mga klase nga gintawag Berean Bible Studies. Ginaaman ang mga pamangkot, kag ang naimprinta nga leksion ginakuha sa lainlain nga publikasyon, nga mahimo maorder paagi sa koreo. Ang iskedyul sang pagatun-an nalista sa Ang Lalantawan. Ang madasig mag-uswag nga mga estudyante nakabenepisyo man sa kurso nga International Sunday School Lessons, agod mangin mga manunudlo sang Pulong sang Dios.

Ang mga grupo sa pagtuon ginaduaw sang mga tiglawas gikan sa sanga, nagapamulongpulong kag nagapalig-on sa ila sa espirituwal. Apang ang regular nga pagbantay kag pagtudlo ginahimo sang mga pilgrim, ukon mga nagalakbay nga manugtatap na karon. Anom ang nagpangalagad sang 1921, kag nangin walo pagligad sang duha lamang ka tuig. Ining makugi nga manugpangabudlay nagahiwat sang mga miting sa ginatos ka siudad, banwa, kag mga baryo kag nagpakigsugilanon sa tignapulo ka libo ka tawo nga gutom sa espirituwal.

Ang duha sa sining pilgrim amo si Emanuel Chinţe, nga ginhinambitan kaina, kag si Onisim Filipoiu. Isa ka bes sa Bukovina, isa ka naaminhan nga rehiyon, ang mga tagpalamati ni Utod Chinţe nagalakip sa madamo nga Adbentista kag Baptist, kag ang pila sa ila nagbaton sang kamatuoran. Sang ulihi, ining duha ka utod gin-asayn sa Bucharest, kag madamo pa gid sila sing nabuligan didto nga nakatigayon sing sibu nga ihibalo sa Pulong sang Dios. Ang isa ka mainapresyahon nga tawo nagsulat: “Nagapasalamat gid ako sa Dios nga ginpadala niya sanday Utod Emanuel kag Utod Onisim, nga nagtinguha gid nga makumbinsi kag mapaathagan ako. Magapanghikot pa gid ang Ginuo sa sini nga siudad, apang kinahanglan ang pagkamapinadayunon.”

Sang 1920, naghiwat ang mga utod sang ila una nga asambleya​​—isa sa Brebi, Sălaj County, kag isa pa sa Ocna ​Dejului, Cluj County. Ining mga duog malab-ot sang tren, kag ang lokal nga  mga manugbantala kag mga interesado nag-aman sing mga dalayunan. Mga 500 ka delegado gikan sa tanan nga bahin sang Romania ang nagtambong. Nakapanaksi sila sing maayo paagi sa ila maayo nga pamatasan.

Apang madasig nga nagadamo ang manugbantala sang Ginharian bisan pa may pagpamatok. Sa katunayan, sugod pa sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I, ginhingabot na sang relihioso kag politikal nga mga elemento ang mga kauturan.

Ginhingalitan Sang mga Manugpamatok ang Paglapnag Sang Inaway

Bangod sang nasyonalismo kag pagsulsol sang klero, ang politikal nga kagamhanan wala sing kaluoy sa mga wala nagasaludo sa bandera kag sa mga nagadumili sa pagpatay para sa pungsod. Amo nga sang nagsugod ang unang bug-os kalibutan nga inaway, madamo nga utod ang gin-aresto kag ginsilutan. Ginpatay pa gani ang iban, lakip kay Ioan Rus, nga bag-o lang nakasal kag taga-baryo Petreştii de Mijloc, bagatnan sang Cluj-​Napoca.

Nagsaysay si Daniel, apo sa hinablos ni Ioan: “Sang 1914, ginpatawag si Ioan Rus agod magsoldado. Bangod indi sia magsoldado, gindala sia sa Bucharest kag ginpamatbatan nga mapatay. Sang patyon na sia, napilitan sia sa pagkutkot sang iya lulubngan kag magtindog sa bibi sini nga nagaatubang sa firing squad. Nian ginpahambal pa sang nagadumala nga opisyal si Ioan. Sa baylo nagpangamuyo sia sing mabaskog. Bangod natandog sa pangamuyo ni Ioan, nangalag-ag ang mga soldado kag indi na nila luyag nga luthangon sia. Nian gintawag sang opisyal ang isa ka soldado kag ginpangakuan sia sing tatlo ka bulan nga bakasyon kag sueldo kon luthangon niya si Ioan. Ginluthang sang soldado si Ioan kag natigayon niya ang gintanyag sa iya.”

Sang 1916, gin-aresto man sanday Utod Kiss kag Utod Szabó kag ginsilutan sing lima ka tuig nga pagkapriso. Ginhukman subong “makatalagam,” ginpriso sila nga napain sa iban nga priso sing 18 ka bulan sa isa ka guardiado nga prisuhan sa Aiud. Paano nangin “makatalagam” sanday József kag Károly? Nagsiling ang  hukom nga “nagapanudlo [sila] sing tuhay sa ginapatihan sang kadam-an.” Sa laktod nga paghambal, ginpriso sila indi lamang bangod nagdumili sila sa pagpatay kundi bangod man sa pagpanudlo sang kamatuoran sa Biblia nga sumpakil sa tradisyunal nga teolohiya.

Gikan sa prisuhan nagsulat gihapon ining duha sa mga kongregasyon kag mga grupo sa pagpalig-on sa mga kauturan. Sa bahin, ang isa ka sulat mabasa: “Luyag namon ipabutyag ang amon kalipay nga ang aton mainayuhon nga langitnon nga Amay, nga dapat naton pasalamatan, dayawon, kag padunggan, nagtugot nga magsiga ang kapawa sang Ang Lalantawan. Nagapati kami nga ginapabaloran gid sang mga utod Ang Lalantawan kag ginatipigan ini kaangay sang nagasiga nga kandila sa tion sang bagyo.” Ginbuy-an sila nga duha sang 1919​​—kag pagkadason nga tuig nagbulig sila sa pagtukod sang sanga talatapan.

Nagbaskog ang Pagpamatok Sang Klero

Sang natapos ang Bug-os Kalibutan nga Inaway I sang 1918, ginapamatukan gihapon sang klero ang katawahan sang Dios. Ang isa ka pari hayag nga nagmulay sa pagpati sang mga Estudyante sang Biblia tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag kag sang papel ni Maria. “Ang handum para sa mas maayong kabuhi sa duta amo ang nagapabuang sa mga [Estudyante sang Biblia],” sulat niya. “Ginatudlo nila nga kita tanan mag-ululutod kag nga alalangay lang ang mga tawo sa tanan nga nasyonalidad.” Nian nagreklamo sia nga mabudlay gid iakusar ang mga Estudyante sang Biblia bangod “nagapakunokuno [sila] nga mahigugmaon sa kamatuoran, relihioso, mahidaiton, kag mabuot.”

Sang 1921, ang mga pari sa Bukovina nagsulat sa Ministries of Internal Affairs and Justice, nga nagapangabay nga idumili ang hilikuton sang mga Estudyante sang Biblia. Sa katunayan, ang akig nga mga klero sa halos tanan nga duog nga nagauswag ang kamatuoran nagdumot sa katawhan sang Dios. Ang Ortodokso, Katoliko, kag iban pa nga relihion nag-organisar sang nagapakalain nga mga kampanya, nga nagasulsol sa mga tawo kag  mga hurong agod atakehon ang mga kauturan. Sa isa ka sulat sa ulong talatapan, ang sanga nagsambit: “Sa sining pungsod ang mga klero nagauyat sang madamong sibil nga katungdanan, kag ang aton hilikuton, sa pila ka kasangkaron, nagadepende sa ila pag-aprobar. Wala sing problema kon sundon lang nila ang kasuguan, apang ginaabusuhan nila ang ila gahom.”

Bilang komplasir sa ginapaarak nga reklamo sang mga klero, gin-aprobahan sang Ministry of Religions nga gamiton ang “lokal nga mga pulis” agod balabagan ang pagbantala kag pagtilipon sang mga katawhan ni Jehova. Amo nga ang mga pulis nangin galamiton sang mga simbahan sa pag-aresto sa mga utod sa panumbungon nga nagapanggamo kuno sila. Apang bangod indi maathag ang kasuguan, ang silot indi palareho. Problema man nila ang maayong pamatasan sang mga utod. “Indi gid mahimo silutan ang mga Estudyante sang Biblia,” siling sang isa ka hukom, “bangod sila ang labing mahidaiton nga mga tawo.”

Walay sapayan sini, nagbaskog ang paghingabot, kag sa hingapusan sang 1926, gindumilian ang Lalantawan. Apang wala ini nakaupang sa pag-aman sing espirituwal nga pagkaon​​—gin-islan lang sang mga kauturan ang ngalan sang magasin! Sugod sa  Enero 1, 1927 nga gua, ang edisyon sa Romaniano nga lenguahe nangin The Harvest, nian sang ulihi nangin The Light of the Bible, kag sa katapusan nangin Daybreak. Ang Hungario naman sini nga edisyon ginngalanan nga Christian Pilgrim, nian nangin Gospel, kag sang ulihi The Magazine of Those Who Believe in Christ’s Blood.

Makapasubo nga sa sini nga tion nangin di-matutom si Jacob B. Sima. Sa katunayan, ang iya ginhimo sang 1928 nagresulta sa pagkadula sang bug-os nga propiedad kag kagamitan sang sanga! Ang mga utod “nag-alaplaag kag naguba gid ang ila pagsalig,” report sang 1930 Tuigan nga Libro. Bangod sining masubo nga kahimtangan, ang pagdumala sang hilikuton ginsaylo sa sanga sa Alemanya sang 1929 kag sang ulihi sa Sentro nga Talatapan sa Europa sa Bern, Switzerland. Ining duha ka sanga nagpanghikot paagi sa isa ka talatapan nga gintukod sang ulihi sang mga kauturan sa Bucharest.

‘Palihug Indi Pagsunuga ang Akon Libro!’

Bisan pa sa sining dugang nga pagtilaw, ang mga matutom naorganisar liwat kag nagpadayon sa pagpanaksi, kag nagbantala pa gani sa bag-o nga mga teritoryo. Sang Agosto 24, 1933, ang talatapan sa Romania nagsulat: “Ang mga tawo gutom gid sa kamatuoran. Ang aton mga kauturan nga nagaalagad sa latagon nagsulat sa amon nga kon nagatestimonya sila, ang mga tagabaryo nagaupod sa ila sa pamalaybalay agod makapamati liwat sang kamatuoran.”

Sa isa ka kahimtangan, ang isa ka imol nga babayi nagkuha sang libro kag nag-amot pa gani bisan diutay lang para sa hilikuton sa Ginharian. Sang nabatian ini sang pari sa baryo, nagkadto sia sa balay sang babayi. “Ihatag sa akon inang libro,” pilit niya, “agod nga masunog ko ina!”

“Palihug, Padre, indi ina pagsunuga,” pakitluoy sang babayi, “kay amo ini ang nagalugpay sa amon, kag ginabuligan kami sini nga mabatas ang amon kalbaryo!” Wala ginhatag sang babayi ang libro.

 Gin-apresyar gid ang aton mga publikasyon sang isa ka dukesa nga ang iya mga tinawo mga Saksi ni Jehova. Isa ka adlaw ginsilingan niya ang iya mga trabahador: “Mga kauturan ko na kamo kag indi mga alagad!” Sa isa ka baryo, ginsingganan sang isa ka utod nga lalaki ang grupo sang mausisaon nga kabataan nga Ginharian sang Dios ang iya ginabantala. Bangod sini gin-engganyo sang mga bata ang mga nagalabay nga magkuha sing literatura. “Ang mga libro nagasugid tuhoy sa Dios,” siling nila. Naurungan na lang ang utod sa sining mapagsik kag wala ginapaabot nga suporta, kay sang ulihi naubos ang tanan niya nga literatura!

Ang isa ka malagday maghambal nga payunir nga si Nicu Palius, nga taga-Gresya, nagkadto sa Romania agod magbulig sa hilikuton. Pagkatapos nga makabantala sa Bucharest, nagsaylo sia sa Galaţi, ang panguna nga pantalan sa Danube. Sa talipuspusan sang 1933, nagsulat si Nicu: “Sa halos duha ka bulan kag tunga, nagpanaksi ako sa mga Romaniano kag ginpakamaayo gid ako sing bugana ni Jehova nga Dios​​—bisan indi ako makahibalo sang ila lenguahe. Pagkatapos, nagpanaksi ako sa mga Griego kag mga Armenianhon, kag sa bulig ni Jehova, naduaw ko ang 20 ka banwa. Nalipay ilabi na gid ang mga Griego sa mensahe.”

Huo, bisan pa sa pagpakalain nga kampanya sang klero, madamong bunayag sing tagipusuon ang luyag mamati sang maayong balita. Lakip sa ila amo ang isa ka meyor sang banwa nga malangkagon gid nga nagbasa sang pila ka brosyur kag sang ulihi nagsiling nga ginakalangkagan gid niya ang pagpaabot sang  bag-ong kalibutan. Sa isa pa ka banwa, nangabay ang isa ka tawo sang pila ka kopya sang publikasyon, kag nagpromisa nga ipanagtag niya ini sa mga luyag magbasa.

Gin-organisar Liwat ang Hilikuton

Sang 1930, duha ka tuig pagkatapos nga nangin di-matutom si Sima, si Martin Magyarosi, nga isa ka Romaniano kag may Hungario nga ginhalinan nga taga-Bistriţa, Transylvania, gintangdo nga magdumala sa hilikuton. Pagkatapos sang anom ka semana nga paghanas sa sanga sa Alemanya, gin-organisar ni Utod Magyarosi ang talatapan sa Bucharest. Pagkatapos gid sini, ang Romaniano nga lenguahe nga Watch Tower, nga temporaryo nga ginaimprinta anay sa Austria kag Alemanya, gin-imprinta na naman sa Romania, sa sini nga tion sa imprintahan sa Bucharest nga ginatawag nga The Golden Book.

Pagkatapos sang daku nga panikasog, natigayon liwat sang mga utod ang legal nga pagkilala sang 1933​​—The Bible and Tract Society of Jehovah’s Witnesses. Masapwan ini sa 33 Crişana Street, Bucharest. Apang bangod sa pagpamatok sang relihion kag politika, natigayon lamang sang mga kauturan ang rehistrasyon subong komersial.

Apang, ining panikasog nakabulig gid agod manumbalik ang pagsalig kag ang pagpasangkad sang pagbantala. Madamo pa gani nga mga manugbantala ang nagpayunir, samtang gindugangan man sang iban ang ila pagpanghikot, ilabi na kon tigtulugnaw bangod mas madamo ang tion sang mga tawo sa uma sa pagliwaliwa. Nagapamati man ang mga kauturan sa pasad sa Biblia nga mga pamulongpulong nga ginawaragwag paagi sa publiko nga estasyunan sang radyo gikan sa iban nga pungsod. Mabuligon gid ini nga mga pamulongpulong sa mga tawo nga indi makatambong sa mga miting bangod sang kahadlok sa ila mga kaingod ukon sa mga pari. Ginapahibalo sa Ang Lalantawan ang iskedyul sang programa, tig-ulo sang pamulongpulong, kag ang estasyunan sang radyo.

 Ang isa pa ka aman nga nakabulig sa pagpalapnag sing maayong balita amo ang madaladala nga ponograpo nga ginhimo sang organisasyon ni Jehova. Sang katuigan 1930, maorder ini sang kongregasyon ukon sang mga indibiduwal kag subong man ang narekord nga mga diskurso sa Biblia. Ang mga diskurso nagpalig-on gid “indi lamang sa mga kauturan kundi sa mga pamilya man nga may ponograpo kag naghigugma sa kamatuoran,” suno sa pahibalo sa Bulletin (Ang Aton Ministeryo sa Ginharian karon).

Dugang Pa nga Pagtilaw sa Sulod Sang Organisasyon

Nag-uswag ang paghangop sa Pulong sang Dios sang katuigan 1920 kag 1930 kag kinahanglan nga magpanaksi sa kamatuoran ang tagsa ka Cristiano. Nagsanag pa gid ang kapawa sang 1931 sang ginbaton sang mga Estudyante sang Biblia ang ngalan nga mga Saksi ni Jehova. Indi lamang ini isa ka ngalan, ginpakita sining pasad sa Biblia nga ngalan nga ang nagadala sini dapat magdayaw kag magbantala sang Pagkadios ni Jehova. (Isa. 43:10-​12)  Ang mga Estudyante sang Biblia nga indi ugyon nga magbantala ang nasandad sa sini nga kasanagan kag nagbiya sa organisasyon. Nangin apostata pa gani ang iban kag nagpatawag nga mga Milenyalista. Makapabilin ayhan ang mga mainunungon sa sini nga pagtilaw? Makapadayon ayhan sila sa pagbantala bisan pa ginpamatukan sang mga klero kag mga apostata?

Samtang ang pila nagpadala sa mga pag-ipit, madamo ang nagpabilin nga matutom kag makugi sa pag-alagad kay Jehova. Ang report sang 1931 nagsiling sing bahin: “May mga 2,000 ka kauturan sa Rumania, kag bisan pa sang daku nga kabudlayan sini nga tuig nakapanagtag kita sing 5,549 ka libro kag 39,811 ka bukleta.” Nag-uswag pa gid ini sang masunod nga tuig, bangod nakapahamtang ang mga kauturan sing kabug-usan nga 55,632 ka libro kag bukleta.

Dugang pa, baliskad kon kaisa ang resulta sang paghingabot. Halimbawa, ang tanan nga Saksi sa isa ka duog nagdesisyon nga subong isa ka grupo ipahibalo nila sa publiko ang ila paghalin sa “Babilonia nga Daku.” (Bug. 18:​2, 4) Sa sulod sang lima ka adlaw, nagdugok ining maisugon nga mga kauturan sa munisipyo sa paghanda sing mga dokumento sa ila paghalin sa relihion nila anay.

Nakum-an ang mga lider sa komunidad, kag nakibot ang lokal nga pari. Una nagdalagan ang pari sa estasyunan sang pulis para magpabulig, apang wala sia ginbuligan. Gani nagbalik sia gilayon sa munisipyo kag gin-akusahan niya ang abogado sang gobierno nga isa kuno ka Komunista bangod sang iya pagbulig sa mga tawo sa ila mga dokumento. Naakig sa sini ang abogado sang gobierno kag nagsaligbat nga kon ang bug-os nga komunidad magpalapit sa iya, buligan niya sila sa ila sertipikasyon sa paghalin. Gani nag-untat ang pari sa iya ginahimo, kag natapos sang mga utod ang ila papeles.

“Luthangon Mo Bala Ako?”

Sa ila mga sermon, ginamulay gid sang mga klero ang mga Saksi ni Jehova. Padayon man nila nga ginaipit ang gobierno nga  dumilian ang hilikuton. Sa pagkamatuod, ang Ministry of Religions, nga amo ang politikal nga instrumento sang klero, padayon nga nagasugo sa mga pulis nga gamuhon ang mga kauturan. Isa ka bes, ang isa ka hepe sang kapulisan upod sang isa pa ka pulis wala sing kinamatarong nga nagsulod sa balay nga ginahiwatan sang Cristianong mga miting.

“Luyag ko makita ang permiso sa paghiwat sang relihioso nga serbisyo,” siling sang hepe sa tagbalay, ang utod nga tawgon lang naton nga George.

Nakahibalo nga wala sing mandamiento-de aresto ang hepe, nagsabat si George: “Ano ang kinamatarong ninyo sa pagsulod sa balay ko?”

Wala sia makasabat, gani ginhambalan sila ni George nga maggua. Daw nagapaganot pa gid sia sa paggua. Apang sang nagapagua na sia, ginsugo niya ang iya kaupod nga pulis nga magbantay sa gawang kag arestuhon si George kon maggua sia. Sang ulihi, sang naggua si George, gin-aresto sia sang pulis nga nagasiling “sa ngalan sang kasuguan.”

“Sa ngalan sang ano nga kasuguan?” pamangkot ni George.

“May mandamiento-de-aresto na ako sa pag-arestar sa imo,” insister niya.

Bangod isa anay ka pulis, nahibaluan ni George ang kasuguan; gani nagsiling sia nga ipakita sa iya ang mandamiento-de-aresto. Subong sang suspetsa ni George, wala sia sini. Bangod indi niya maaresto, naghunahuna ang pulis nga mahadlukan si George kon balahan niya ang iya pusil.

“Luthangon mo bala ako?” pamangkot ni George.

“Indi,” saligbat sang pulis, “indi ako buangbuang.”

“Ti, kon amo,” siling ni George, “ngaa ginbalahan mo ang imo pusil?”

Bangod sini, nakamarasmas ang pulis nga indi nagakaigo ang iya ginhimo kag naghalin. Indi luyag ni George nga maliwat ini nga insidente, amo nga gin-akusar niya ang hepe sa paglabang sa  pribado nga propiedad nga wala sing pahanugot ukon trespassing. Sing makapakibot, ginmultahan ang hepe kag napriso sing 15 ka adlaw.

Sa isa pa ka kahimtangan, nakapanaksi sing maayo sa korte ang isa ka tigulang nga utod nga lalaki. Ginauyatan sang hukom ang duha ka libro nga ginbalhag sang mga Saksi ni Jehova. Ginawagayway ini sa atubang sang utod, ang hukom nag-akusar sa iya nga nagapanagtag sang relihiosong propaganda.

“Kon sentensiahan mo ako bangod nagbantala ako sang kamatuoran sa Pulong sang Dios,” sabat sang utod, “indi ko ini pagtamdon nga silot, kundi isa ka kadungganan. Si Ginuong Jesus nagsiling sa iya mga sumulunod nga magkalipay kon pagahingabuton tungod sa pagkamatarong bangod amo man sini anay ang pagtratar sa mga manalagna. Sa katunayan, si Jesus mismo ginhingabot kag ginlansang, indi bangod sang kasaypanan, kundi bangod sa pagpamulong sang kamatuoran nga ginhatag sang Dios sa iya.”

Nagpadayon ang utod: “Gani kon silutan ako sining korte bangod sa pagbantala sang mensahe ni Jesus tuhoy sa Ginharian paagi sa sining duha ka libro, pagsilot ini sa isa ka tawo nga wala sing nahimo nga krimen.” Gin-untat sang hukom ang kaso.

‘Mas Grabe ang Paghingabot Diri sa mga Utod’

Pagkatapos sang 1929 ang produkto sa uma nagbarato, naglapnag ang pagkawalay palamugnan, kag ang kagamo sa politika nagresulta sa pagdagsa sang politikal nga mga grupo sang ekstremista, lakip na ang mga Pasista. Dugang pa, sang katuigan 1930, ang Romania amat-amat nga naimpluwensiahan sang Nazi Alemanya. Indi ini maayo nga patimaan para sa mga Saksi ni Jehova. Sa katunayan, ang 1936 Tuigan nga Libro nagsiling: “Mas grabe ang kabudlayan sa hilikuton sang mga kauturan sa Rumania sangsa iban nga bahin sang kalibutan.” Sugod sang 1933 tubtob 1939, may 530 ka kaso batok sa mga Saksi ni Jehova. Siempre pa, padayon nga ginapangabay sang mga manunumbong nga dumilian ang hilikuton kag isira ang sanga talatapan sa Bucharest.

 Sang Hunyo 19, 1935, alas otso sa gab-i, nag-abot ang mga pulis sa talatapan nga dala ang isa ka ilegal gali nga mandamiento. Ginkumpiskar nila ang mga papeles kag ang kapin sa 12,000 ka bukleta kag ginpaguardiahan ang talatapan. Apang, ang isa ka utod nagsaliputpot sa likod nga puertahan kag ginkontak ang isa ka mainawaon nga abogado, nga isa man ka senador. Gintawgan sang senador ang natungdan nga awtoridad kag ginpauntat ang ilegal nga pagpasira kag ang tanan nga papeles gin-uli. Apang makadali lang ini.

Sang Abril 21, 1937, nagpagua sing mando ang Ministry of Religions nga nabalhag sa mga pamantalaan. Ang mando nagasiling nga ginadumilian gid ang hilikuton sang mga Saksi ni Jehova sa Romania kag ang mga nagapanagtag ukon bisan gani ang mga nagabasa sang ila literatura arestuhon kag silutan kag kompiskahon ang ila mga publikasyon.

Nag-apelar ang mga utod sa desisyon. Apang, bangod nahibaluan sang nadalahig nga ministro sang gobierno nga mahuyang ang ila akusasyon, tatlo ka beses nga ginpaatras niya ang kasaba. Nian, antes sang katapusan nga kasaba, si Hari Carol II nangin diktador sa Romania. Sang Hunyo 1938 bag-o na naman nga mando ang ginpagua batok sa mga Saksi ni Jehova. Sa liwat nag-apelar sa korte ang mga kauturan. Nagsulat man sila sing opisyal nga memorandum sa hari, nga nagasiling nga edukasyonal ang mga publikasyon sang mga Saksi, indi subersibo, kag wala nagasulsol sa publiko nga manggamo. Ginsambit man sa memorandum ang nagligad nga mga desisyon sang korte tuhoy sa sini nga kaso. Ginpadala sang hari ang memorandum sa Ministry of Religions. Ano ang sabat? Sang Agosto 2, 1938, ginpasiraduhan nila ang talatapan sa Bucharest.

Sa sining mabudlay nga tion, ang pila ka utod​​—bug-os pa gani nga mga pamilya​​—gin-aresto kag ginpriso, sa pila ka kahimtangan, bangod gid lamang sang ila pag-amba sing ambahanon sa Ginharian sa ila balay. Ang silot amo ang pagkabilanggo sing tatlo ka bulan tubtob duha ka tuig. Paano nila natukiban ang pag-amba sang mga kauturan? Madamo ang naimpluwensiahan sang  mga klero nga mag-espiya sa ila. Nagapakunokuno ini nga mga espiya subong mga trabahador, manuglibod, kag iban pa.

Ang bisan sin-o man nga may literatura naton ginaaresto. Ang isa ka utod nga lalaki nga nagatrabaho subong manugtroso nagdala sang iya Biblia kag Tuigan nga Libro. Isa ka adlaw, ginrekisa sang mga pulis ang personal nga mga gamit sang tanan kag nasapwan nila ang literatura sang utod. Gin-aresto nila sia kag ginpalakat upod sa ila sing 200 kilometros pakadto sa korte, nasentensiahan sia nga mapriso sing anom ka bulan. Ang mga prisuhan puno sing priso, mahigko, kag nagadagsa ang mga kuto. Linugaw lang ang kalan-on.

Nagdugang ang Pagtilaw Sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II

Sang kaagahon sang Septiembre 1, 1939, ang tropa sang Aleman nagsalakay sa Poland, pagsugod na naman ini sang isa ka bug-os kalibutan nga inaway​​—inaway nga may daku gid nga epekto sa Romania. Sa ila paghingamo nga mangibabaw, ang Unyon Sobyet kag Alemanya nga nagpirma sa isa ka kasugtanan nga mangin magkaalyado, nagsakop sang Nasidlangan nga Europa kag ginbahinbahin nila ini sa mga teritoryo amo nga nabahin man ang Romania. Ginsakop sang Hungary ang naaminhan nga bahin sang Transylvania; ang Unyon Sobyet, nagsakop sang Bessarabia kag Aminhan nga Bukovina; kag ang Bulgaria, nagsakop sang bagatnan nga Dobruja. Subong resulta, nabuhinan ang Romania sang halos un-tersia ka pumuluyo kag teritoryo. Sang 1940, naggahom ang isa ka diktador nga Pasista.

Wala ginkilala sang bag-o nga gobierno ang konstitusyon kag nagpagua sing kasuguan nga siam lamang ka relihion ang tugutan, ang nagapanguna sini amo ang Ortodokso, Katoliko, kag Luterano. Ginadumilian gihapon ang mga Saksi ni Jehova. Lapnag ang makakulugmat nga mga buhat, kag sang Oktubre 1940, nasakop ang pungsod sang tropa nga Aleman. Sa sining mabudlay katama nga kahimtangan, nauntat ang komunikasyon sa tunga sang Romania kag sang Sentro nga Talatapan sa Europa sa Switzerland.

 Bangod kalabanan sang mga Saksi ni Jehova sa rehiyon nagapuyo sa Transylvania, si Martin Magyarosi nagsaylo didto gikan sa Bucharest, kag nagpuyo sa Tirgu-Mures. Ang asawa niya nga si Maria nauna na nga nagsaylo didto bangod sang balatian. Nagsaylo man sanday Pamfil kag Elena Albu, nga nag-alagad sa talatapan sa Bucharest, sa malayo nga aminhan sang Baia-​Mare. Sa pagpanghikot sa sining duha ka siudad, gin-organisar liwat nanday Utod Magyarosi kag Utod Albu ang pagbantala kag likom nga pagbalhag sang Ang Lalantawan. Ang ila masigkamanugpangabudlay, nga si Teodor Morăraş, nagpabilin sa Bucharest, sa pag-organisar sang hilikuton sa Romania tubtob sang gin-aresto sia sang 1941.

Walay sapayan sini, masako gihapon ang mga kauturan sa ministeryo, nagapahamtang sing mga literatura sa Biblia sa tagsa ka kahigayunan apang tuman gid ang ila paghalong. Halimbawa,  ginabilin nila ang mga bukleta sa publiko nga mga duog, gikan sa mga restawran tubtob sa hulot sang tren, nga nagalaum nga mabasahan ini sang iban. Ginasunod man nila ang laygay sa Kasulatan nga magtipon sing tingob agod magpalig-unanay sa espirituwal, siempre pa nagahalong gid sila nga indi masat-uman. (Heb. 10:​24, 25) Halimbawa, ang mga nagapuyo sa kaumhan nagahingalit sang tradisyunal nga pagtilipon sa tion sang tig-alani, kon magdagyawanay ang mga mangunguma sa pagpanghakot sang patubas kag nagatilipon pagkatapos sini nga nagasugiray sing mga kaladlawan kag nagasaysay sing mga sugilanon. Ini amo ang tion nga nagahiwat ang mga utod sang Cristianong mga miting.

‘Ginaipit sa Tagsa ka Paagi’

Gin-aresto si Utod Magyarosi sang Septiembre 1942, apang padayon gihapon niya nga ginaorganisar ang pagbantala gikan sa prisuhan. Ang mag-asawa Albu gin-aresto man, upod sa mga 1,000 ka kauturan, ang kalabanan sa ila ginbuy-an pagkatapos makastigo kag mapriso sing anom ka semana. Bangod sang ila Cristianong neutralidad, ginatos ka Saksi, lakip ang pila ka babayi, ang ginpriso sing 2 tubtob 15 ka tuig. Ginsilutan sing kamatayon ang lima ka utod nga lalaki, nga sang ulihi ginpanubuan ini sa tubtob buhi nga pagkapriso. Sa kagab-ihon, ginaganoy pa gani sang naarmasan nga mga pulis ang mga iloy kag mga bata, amo nga wala sing magaatipan sang ila kasapatan kag sarang marungkab sang mga kawatan ang ila balay.

Sa prisuhan, ginsug-alaw ang mga utod sang “manug-abiabi” nga grupo sang guardia kag gingapos nila ang tiil sang isa kag ginpahapa sia samtang ang isa nagabunal sa iya walay hapin nga mga tiil sing batuta nga naburambudan sing alambre. Nagkaladugmok ang tul-an, nagkalakakas ang mga kuko, kag nanggit-om ang panit, kon kaisa nagakapak-ad ini nga daw panit lang sang kahoy. Ang mga pari nga nagakadto sa prisuhan kag nakasaksi sini nagapangyaoyao, “Diin na si Jehova agod magluwas sa inyo gikan sa amon mga kamot?”

 Ang mga utod ‘ginaipit sa tagsa ka paagi’ apang “wala ginapatumbayaan.” (2 Cor. 4:​8, 9) Sa katunayan, ginalugpayan nila ang iban nga mga priso sang paglaum sa Ginharian, kag ginbaton ini sang iban. Binagbinaga lang ang halimbawa ni Teodor Miron nga tagabaryo Topliţa sa aminhan-nasidlangan nga Transylvania. Antes sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, nagapati si Teodor nga ginadumilian sang Dios ang pagpatay sing tawo, amo nga indi sia magsoldado. Gani, sang Mayo 1943, ginsilutan sia nga mapriso sing lima ka tuig. Wala magdugay, nasugilanon niya si Martin Magyarosi, Pamfil Albu, kag ang iban pa nga mga Saksi nga priso kag nagtuon sia sa Biblia. Madasig ang pag-uswag ni Teodor kag, mga pila lang ka semana gindedikar na niya ang iya kabuhi kay Jehova. Apang, paano sia bawtismuhan?

Isa ka higayon ang nag-abot sang si Teodor kag ang mga 50 ka Romaniano nga Saksi gindala sa prisuhan sang Nazi sa Bor, Serbia, paagi sa indi direkta nga alagyan. Naghapit sila sa Jászberény, Hungary, kag ginpaupod sa ila ang kapin sa isa ka gatos nga utod nga Hungario. Sa tion sang pagpahuway, ginapasag-ob sang mga guardia ang pila ka utod sa suba agod sudlan ang mga bariles sang tubig. Bangod nagsalig na sa ila ang mga guardia, nagasag-ob ang mga utod nga wala sing bantay. Nag-upod sa ila si Teodor kag ginbawtismuhan sa suba. Gikan sa Jászberény, ginpasakay ang mga priso sa tren kag sa sakayan patabok sa suba pakadto sa Bor.

Sa sina nga tion, may 6,000 ka Judiyo; 14 ka Adbentista; kag 152 ka Saksi sa kampo sang Bor. “Makasiligni gid ang kahimtangan,” hinumdom ni Utod Miron, “apang gin-atipan kami ni Jehova. Ang isa ka maluluy-on nga guardia nga pirme ginapadala sa Hungary nagpasulod sang mga publikasyon sa prisuhan. Ang pila sang mga Saksi nga kilala niya kag ginasaligan amo ang nagaatipan sang iya pamilya kon wala sia, gani daw utod na ang pagkabig sang mga kauturan sa iya. Isa ka tinyente ini nga guardia kag ginatundaan niya kami kon may indi maayo nga matabo. May 15 ka gulang, nga amo ang pagtawag karon, sa sulod sang prisuhan, kag nagahiwat sila sing tatlo ka miting kada semana. Mga  80 ang promedyo sang nagatambong kon matabuan nga itugot sang ila kahimtangan. Nagasaulog man kami sing Memoryal.”

Sa pila ka prisuhan, ginatugutan ang mga Saksi nga wala napriso sa paghatag sing pagkaon kag iban pa nga butang sa napriso nga mga kauturan. Sang tungatunga sang 1941 kag 1945, ginpriso ang mga 40 ka Saksi nga gikan sa Bessarabia, Moldova, kag Transylvania sa prisuhan sa Şibot, Transylvania. Kada adlaw nagakadto ining mga utod sa serahian sang Şibot. Bangod maiwat ang pagkaon sa prisuhan, ang mga Saksi nga yara sa palibot nagadul-ong sang pagkaon kag panapton sa serahian kada semana. Ginapanagtag ini sang mga utod suno sa ila kinahanglanon.

Ining maayong mga buhat naghatag sing daku nga panaksi sa kaupod nga mga priso kag mga guardia. Naobserbahan man sang mga guardia nga responsable kag masaligan ang mga Saksi ni Jehova. Amo nga ginhatagan sila sing kahilwayan nga wala sa kinaandan nga mga priso. Ang isa ka guardia sa Şibot nagbaton pa gani sang kamatuoran.

 Mga Pagpakamaayo Pagkatapos Sang Inaway

Sang natapos ang inaway sa Europa sang Mayo 1945, ang tanan nga Saksi ni Jehova ginhilway sa mga prisuhan kag mga kampo nga palangabudlayan. Ang 62 anyos nga si Martin Magyarosi nagbalik sa Bucharest kag naabtan niya ang talatapan sang una nga wala na sing mga kagamitan. Wala gid bisan isa ka makinilya! “Ang hilikuton sang Ginuo magapadayon nga wala sing bisan ano nga kagamitan,” siling sang report. Dugang pa sa pag-organisar sa hilikuton, gintinguhaan sang mga utod ang legal nga pagparehistro, kag nangin madinalag-on ini. Sang Hulyo 11, 1945, narehistro ang Association of Jehovah’s Witnesses sa Romania.

Ini nga hitabo nagpahapos sa pag-organisar sang mga publiko nga pagtilipon, asambleya, kag pagbalhag sang mga literatura, tanan ini nagpapagsik liwat sa hilikuton kag daku ang nabulig sini agod madula ang kagumon kag di-paghiusa nga nagluntad. Sa pagkamatuod, sang tuig pagkatapos gid sang inaway, ang mga kauturan nakabalhag sing halos 870,000 ka bukleta kag kapin sa 85,500 ka kopya sang Ang Lalantawan​​—ini bisan pa nagakasambot ang papel sa pungsod! Kag 1,630 ang nabawtismuhan.

Bisan wala pa nangin legal ang hilikuton, nagbantala na sing hayag ang mga kauturan. Naghiwat man sila sing mga miting kag pinasahi nga mga pamulongpulong publiko. Tuhoy sa mga Saksi sa Maramureş County, ang isa nga aktual nga nakakita nagsaysay: “Samtang ang mga soldado nagaatras, ang mga kauturan nagatilipon. Makita mo sila nga nagaabot halin sa tanan nga kabaryuhanan sang rehiyon, nga wala gid nahadlok. Makalilipay gid ini nga tion. Ang iban naglakat sing 80 kilometros agod magtambong, nga nagaamba kag nagapanaksi sa dalan. Kada Domingo, ginapahibalo sang tsirman ang duog nga pagatipunan sa masunod nga Domingo.”

Ginawaragwag kag ginahiwat ang pamulongpulong publiko sa mga banwa kag mga baryo nga may diutay lang ukon wala sing Saksi. Ang mga kauturan magahalin sa ila balay sing halos  tungang-gab-i pa kag maglakat, nga masami nagatiniil lang bangod puerte kamahal ang sapatos, sing 100 kilometros pakadto sini nga mga duog. Gindala nila matuod ang ila sapatos, apang ginaumbilay nila ini. Nagasapatos lamang sila kon malain ang tiempo​​—halimbawa kon sobra katugnaw. Sa adlaw antes sang miting, nagatanyag ang mga utod sing literatura sa mga tawo, nagapahibalo sang tema sang pamulongpulong, kag nagaagda sa mga tawo nga magtambong. Pagkatapos sang pamulongpulong, nagapauli pa ang mga kauturan.

Sa Baia-​Mare, Cluj-​Napoca, Tirgu-​Mures, kag Ocna Mureş, nakahiwat ang mga kauturan sing madamo nga asambleya nga gintambungan sang ginatos ka Saksi kag mga interesado. Ang talalupangdon sa pagtilipon sa Baia-​Mare sang Hunyo 1945 amo ang bawtismo, nga ginhiwat sa duog nga dies kilometros ang kalayuon gikan sa banwa. Pagkatapos sang pamulongpulong nga ginhiwat sa hardin sang utod, gintugmawan ang 118 ka kandidato sa Lăpuşul River, malapit sa hardin. Isa gid ini ka di-malipatan nga bawtismo sa isa ka matahom nga duog.

 Sa Tirgu-​Mures, nag-arkila ang mga utod sing isa ka sinehan nga makapapungko sang 3,000 ka tawo. Sang adlaw antes ang asambleya, ang mga delegado nag-abot nga nagatren, nagakalesa, nagabisikleta, kag nagalakat. Ang iban nagbantala kag nangagda gilayon sa mga tawo nga magtambong sa diskurso publiko, nga nagabinagbinag tuhoy sa arka ni Noe. Sang nakita sang mga kauturan ang mga plakard nga may matahom nga sulat nga nagapahibalo sang pamulongpulong sa bug-os nga banwa, madamo ang naghibi sa kalipay. Wala gid nila gindahom nga makabantala sila sing maayong balita nga may kahilwayan!

Bugana gid nga ginpadyaan ang kakugi sang mga kauturan​​—madamo gid ang nagtambong amo nga duha ka trompa ang gintakod sa gua sang sinehan bangod buta gid ini kag ang iban indi na makasulod. Subong resulta, madamo nga mga kaingod ang nakabati sang programa sa ila balay. Ang mga opisyales sang siudad kag ang iban pa nga prominente nga mga tawo gin-agda man agod nga makita kag mabatian nila mismo ang mga Saksi ni Jehova. Sing makapakibot, napuno nila ang mga pulungkuan nga gintigana sa ila. Nagbuylog man sila sa pag-amba.

Nahaunang Nasyonal nga Kombension

Sang Septiembre 28 kag 29, 1946, naghiwat ang mga Saksi ni Jehova sang ila nahaunang nasyonal nga kombension sa Romania. Ginhiwat ini sa Roman Arenas (Arenele Romane) sa Bucharest. Nagsugot ang mga kompanya sang tren sa Romania, indi lamang sa paghimo sing pinasahi nga biyahe sang tren kundi nagpaayu man sang plete sing 50 porsiento! Gindul-ong sang tren ang kapin sa isa ka libo ka delegado gikan sa pinakamalayo nga bahin sang pungsod sa kapital sini. Madamo ang may plakard, amo nga madamo ang nangusisa sini samtang nagabiyahe sila. Apang may mga insidente man sa tion sang pagbiyahe.

Nabalitaan sang mga klero ang kombension kag gintinguhaan nila nga indi makabiyahe ang tren. Sang Biernes antes ang kombension, ang mga Saksi sa Bucharest nagtipon sa estasyunan sing alas nuebe sa aga, nga nagapaabot nga pagligad sang isa ka  oras yara na ang ila mga kauturan. Ginhulat gid nila sila tubtob mag-abot ang tren sa estasyunan sing alas seis sa hapon. Ang kalipay indi gid malaragway sang naghaksanay ang mga bisita kag ang mga nag-abiabi sa ila. May mga pulis didto agod maghupot sang kahim-ong, apang wala sila sing hinimuan.

Grabe gid ang kagulub-an sa Bucharest bangod sang inaway, lakip ang mga 12,000 ka balay, gani maiwat ang dalayunan. Apang nakahunahuna sing paagi ang mga kauturan. Agod makaaman sing “mga hiligdaan,” nagbakal sila sing madamo katama nga dagami kag ginladlad ini sa ugsaran sang utod nga nagapuyo sa Berceni malapit sa sentro sang siudad. Bangod magin-ot gid kon talipuspusan sang Septiembre, ang mga kombensionista upod sa ila kabataan komportable gid sa pagtulog sa ila ginahigdaan nga dagami sa ugsaran. Karon, may matahom na nga Kingdom Hall sa sina mismo nga duog.

Sang Sabado sang aga, nalipay gid ang 3,400 nga nagtambong sa kombension sang ginpahibalo nga Ang Lalantawan ibalhag liwat sing duha ka beses kada bulan sa Romaniano kag Hungario. Sa katunayan, isa ka libo ka kopya sang una nga edisyon ang ginpanagtag sa mga kauturan sa sina nga aga. Sa pila ka gua, ang magasin nagaunod sing apat ka tulun-an nga artikulo agod nga matun-an man nila ang mga impormasyon nga ila nawasi sa tion sang inaway.

Nagpanaksi sila sang Domingo sang aga. Ang mga grupo sang manugbantala makit-an bisan diin, nga nagapahibalo sang pamulongpulong publiko. Ang ila mga plakard may larawan sang isa ka maso, isa ka espada, kag isa ka landasan. Amo ini ang nasulat sa plakard: “ ‘Ang mga Espada Nangin Punta Sang Arado’​​—Ina nga mga Pulong Gin-inspirar Sang Dios. Duha ka Manalagna ang Nagsulat Sini. Apang Sin-o ang Nagahimo Sini?” Nagpanagtag ang mga manugbantala sing mga imbitasyon kag mga magasin, nga ginasulod nila sa ila ginaumbilay nga bag nga puti nga human sa tela nga nasulatan “Mga Saksi ni Jehova” ukon “Mga Manugbantala Sang Ginharian Sang Dios” ukon “Mga Manugbantala Sang Teokrasya.”

 Sa sina nga hapon, ang introduksion sa diskurso ni Martin Magyarosi amo: “Karon, ang komperensia para sa paghidait sang mga kagamhanan ginahiwat sa Paris. Diri, sa aton kombension, may 15,000 nga nagtambong. Kon usisaon ninyo ang tagsa ka Saksi ni Jehova nga nagtambong, wala ka sing makit-an nga espada ukon pusil sa ila. Ngaa? Bangod ginhimo na namon nga punta sang arado ang amon mga espada!” Bangod sang kagulub-an nga makita sa palibot nga tuga sang inaway, epektibo gid ina nga pamulongpulong kag suno gid sa tion.

Nagtambong sang Domingo ang attorney general, ang sekretaryo sang Internal Affairs Minister, mga pulis, kag isa ka grupo sang Ortodokso nga mga pari. Ang mga kauturan kag mga opisyales nagapaabot nga manggamo ang mga pari, suno sa ila pirme pamahog. Apang isa lang ang nagtinguha sa pag-upang sa programa. Sang nasiplatan sia sang mga kauturan nga nagapakadto sa nagapamulongpulong publiko sa plataporma, ginsugata nila sia, kag ginsipit sia sa butkon pabalik sa iya bangko. “Indi na kinahanglan nga maghambal pa ang isa ka Ortodokso nga pari sa sini nga asambleya,” hutik nila sa iya, “apang malipay gid kami kon maglingkod ka kag magpamati.” Wala na sia nagliwat pa. Sang ulihi, ang attorney general nagsiling nga nalipay gid sia sa pamulongpulong kag nagdayaw sa kahim-ong sang mga Saksi ni Jehova.

Sa paghinumdom sang kombension ang isa ka utod sang ulihi nagsulat: “Napaslawan gid ang plano sang kaaway, kag malipayon gid nga nagpalauli ang mga kauturan.” Ginpakita man nila ang napalig-on liwat nga espiritu sang paghidait kag paghiusa,  nga makapalig-on gid bangod madamo ang nagtambong sa kombension nga nagapangduhaduha pa tungod sa pagbinahinbahin sa tion sang inaway.

Apang, disbentaha ini sa mga klero, bangod sa madamo nga duog indi na nila masaligan ang sekular nga awtoridad sa pagsunod sang ila luyag batok sa mga Saksi ni Jehova. Siempre pa, wala ini nagpugong sa ila sa pagmulay sa mga kauturan sa ila mga sermon. Apang, sobra pa ang ginhimo sang pila ka pari, nangrekrut sila sang mga grupo sang mga hurong sa pagkastigo sa mga manugbantala sang Ginharian​​—babayi man ukon lalaki​​—kon makita nila sila nga nagapanaksi. Isa ka bes, ang asawa sang Ortodokso nga pari nagbakol sa isa ka payunir nga babayi tubtob nga nabali ang barakol! “Madamo kami sing ginpasaka nga kaso batok sa sini nga sahi sang mga klero,” siling sang isa ka report sa sina nga tion.

Dugang nga Pagtinguha sa Pagpasag-uli Sang Paghiusa

Si Alfred Rütimann, nga gikan sa sanga sa Switzerland, nagtener sa Romania sing duha ka bulan sang 1947. Ang plano amo ang paghiwat sang isa ka kombension kag si Hayden C. Covington, gikan sa ulong talatapan, magaupod kay Utod Rütimann. Apang, wala gintugutan sang awtoridad ang mga kauturan sa paghiwat sang kombension, kag wala nila ginhatagan si Utod Covington sing bisa. Apang ginhatagan nila si Alfred Rütimann sing duha ka bulan nga bisa, amo nga nakapabilin sia sa Romania sang Agosto kag Septiembre.

Una niya nga ginduaw ang Bucharest, kag ginsug-alaw sia sang grupo sang nagayuhum nga mga kauturan sa erport nga may dala nga matahom nga mga pungpong sang bulak, nga isa ka kinabatasan sa pag-abiabi sa mga bisita. Gindala nila sia sa talatapan sa Bucharest sa 38 Alion Street, nga balay sang isa ka interesado. Ginsaylo diri ang talatapan sang Enero 1947. Apang, bangod nagbaskog ang paghingabot sang Komunista, ang adres sang talatapan sa 38 Basarabia Street amo gihapon ang ginagamit sang  mga utod. Nabakal ini sang Hulyo 1945, kag may isa ini ka daan nga lamesa kag isa ka sopa, isa ka guba nga makinilya, kag isa ka kabinet nga buta sing daan nga mga bukleta kag mga magasin​​—tanan ini indi na magamit sa hilikuton. Kon kaisa, ginatinluan ini sang isa ka utod nga babayi.

Nakigkita si Utod Rütimann kay Pamfil Albu, nga amo ang presidente sang legal nga korporasyon, kag kay Martin Magyarosi, nga amo anay ang nagadumala sang hilikuton sa pungsod. Ining duha ka utod nag-alagad man subong manugtatap sa distrito. Limitado lamang ang komunikasyon sa pila ka tuig, kag ang mga utod sa Romania nalipay gid sa pagkabati sang bag-o nga mga pag-uswag sa organisasyon ni Jehova, subong sang pagsugod sang Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo sa mga kongregasyon kag Gilead School sa paghanas sa mga misyonero. Natural lamang, ang tanan nalangkag sa Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo nga sugdan man sa Romania. Sa katunayan,  naghanda gilayon ang mga kauturan sang 90 ka leksion para sa tulun-an nga libro sa sini nga eskwelahan, ang Theocratic Aid to Kingdom Publishers, nga gin-imprinta sing utay-utay sa Romaniano kag Hungario.

Apang, ang panguna nga katuyuan ni Utod Rütimann amo ang pagduaw sa madamo nga kongregasyon kag mga grupo tubtob posible sa pagpaambit sa ila sang importante nga punto nga ila mabatian kuntani sa kombension. Amo nga sia kag si Utod Magyarosi, nga amo ang manugbadbad, nagsugod sa duha ka beses nga paglakbay sa mga duog nga nakapanggamot na ang kamatuoran, sugod sa Transylvania.

Sa Transylvania kag sa Gua Sini

Kaangay sa kalabanan nga duog, ang mga manugbantala sa Transylvania nagpanikasog gid sa pagtambong sa pinasahi nga mga miting. Kag handa sila magpulaw bangod sang masako nga iskedyul sang duha ka bisita. Halimbawa, sa baryo sang Vama Buzăului, ang programa nagsugod sa alas dies sa gab-i tubtob alas dos sa kaagahon​​—kag wala gid sing may nagreklamo sa 75 nga nagtambong.

“Lain ang konsepto sang mga tawo tuhoy sa tion sangsa amon,” sulat sang ulihi ni Alfred Rütimann. “Wala sila sing reklamo nga magbugtaw sing alas dos ukon alas tres sa kaagahon kon may mga bisita, kag wala sila nagakabalaka sing tuman tuhoy sa mga iskedyul kaangay namon! Bisan pa nga nagalakat lang sila​​—kag kon kaisa nagalakat sing malawig nga nagatiniil​​—daw mas madamo sila sing tion sangsa amon kag daw wala ginalapyo. Sang primero naghunahuna ako nga daw buang lang kami nga nag-iskedyul sang miting sing gab-i na gid, apang ginpasalig ako ni Utod Magyarosi nga indi ini kabuangan.”

Ang masunod nga ginduaw amo ang Tirgu-​Mures, isa ka siudad nga 31,000 ang pumuluyo sadto. Naapektuhan man ini sang inaway, kag halos naguba ang tanan nga taytay. Apang, 700 ka utod nga gikan sa 25 ka kongregasyon ang naglakbay sing 50 kilometros  pakadto sa duog tilipunan​​—sa isa ka ginhawanan nga duog sa kagulangan malapit sa siudad.

Ginkadtuan man nila ang Cluj-Napoca, diin 300 ang nagtipon, gikan sa 48 ka kongregasyon. Samtang yara sa siudad, ginpakita ni Utod Magyarosi kay Utod Rütimann ang imprintahan nga nawasi sang 1928 bangod kay Jacob Sima. Kamusta na sia? “Napatay sia sang nagligad nga tuig,” sulat ni Utod Rütimann sa iya report. “Nangin palahubog sia.”

Lakip sa ila ginduaw amo ang Satu-​Mare kag Sighet Marmaţiei, malapit sa Ukraine. Ang rehiyon may kapin sa 40 ka kongregasyon sang mga nagapamulong sing Romaniano, Hungario, kag Ukrainiano. Bisan sa ila kaugalingon na lang nga pagprikurar mabuhi na ang mga mangunguma kag mga tagabaryo diri. Sila na ang nagatanom sang ila konsumo subong man sang tanom nga ginahimo nga lino kag lanot kag nagasagod sang mga kasapatan, ilabi na sang mga karnero. Sila man ang nagatahi sang ila mga bayo kag habol kag sila na ang nagaproseso sang galamiton nga panit. Ang nagahimo sang ila mga sapatos amo na ang sapatero sa baryo. Madamo sang mga kauturan ang nagatambong sa pinasahi nga mga miting nga nagasuksok sang ila tradisyunal nga bayo nga human sa lino kag lanot.

Sa ikaduha nila nga paglakbay, nagkadto sanday Utod Rütimann kag Magyarosi sa Moldavia, sa aminhan-sidlangan sang Romania. Ang una nila nga ginduaw amo ang komunidad sang Frătăuţii, kag ang mga kauturan didto bisan pa pigado, maabiabihon gid. Sa nagapirawpiraw nga kingki, ginpakaon nila ang mga bisita sing preska nga gatas, tinapay, polenta kag pinanitan nga tinanok nga itlog nga nagatusmog sa tinunaw nga mantikilya. Gamay nga yahong ang ginakan-an sang tanan. “Manamit gid ini nga pagkaon,” sulat ni Utod Rütimann. Sina nga gab-i ang mga utod nga nagbisita nagtulog sa katre sa kusina malapit sa dabukan agod makapainit-init. Ang tagbalay nagtulog sa mga sako sang dagami nga medyo malayo sa dabukan.

 Makugi sa pagministeryo ang mga Saksi sa sini nga rehiyon kag nakatigayon gid sila sing bugana nga pagpakamaayo ni Jehova, subong sang ginapakita sang rekord. Sang tigpamulak sang 1945, may 33 ka manugbantala sa sina nga duog. Apang sang 1947, may 350 na​​—napulo ka pilo nga pag-uswag sa sulod sang duha ka tuig!

Inuma gid ang amon pagbiyahe, ang mga kauturan nagdala sing isa ka kalesa nga ginaguyod sang duha ka kabayo para sa 120 kilometros nga paglakbay pakadto sa Bălcăuţi kag Ivăncăuţi. “Ang gamay apang mapuslanon gid nga Romaniano nga kabayo mahimo makaagi bisan ano kabudlay ang dalan, sarang man ini magamit bisan anong tion, adlaw man ukon gab-i,” sulat sang isa ka utod. Ang Kongregasyon sang Bălcăuţi natukod sang 1945 nga ginahuman sang mga manugbantala nga katapo anay sang ebanghelikal nga relihion. Ang alagad sa kongregasyon (congregation servant) amo ang ila anay lego. Ang miting sa Ivăncăuţi ginhiwat sa sulod sang balay sang utod bangod nag-ulan. Apang diutay lamang ini nga kabudlayan para sa 170 nga nagtambong, nga ang iban naglakat sing 30 kilometros nga nagatiniil lamang agod makatambong.

Sa kabug-usan, ang duha ka utod nakapamulongpulong sa 19 ka duog nga may kabug-usan nga 4,504 ka manugbantala kag interesado gikan sa 259 ka kongregasyon. Sang nagpauli si Alfred Rütimann sa Switzerland, nakapamulongpulong man sia sa Orăştie kag Arad, sa diin ang pila ka utod nagalakat sing 60 tubtob 80 kilometros pakadto sa tilipunan. Sa katunayan, ang isa ka 60-anyos nga mangunguma naglakat sing 100 kilometros nga nagatiniil lang, subong gid sina ang iya apresasyon!

Isa gid ka importante nga hitabo sa maragtas sang hilikuton sa Romania ining pinasahi nga miting, nga suno gid sa tion, indi lamang bangod nagakinahanglan ang mga utod sing pagpalig-on kundi bangod ang espirituwal nga alanyon luto na. Ginalapyo na ang mga Romaniano sa mapiguson nga mga manugdumala kag kapurauton bangod sang inaway, kag madamo ang nalugaw-an sa  relihion. Dugang pa gulpi nga nagnubo ang balor sang kuarta, nga leu, amo nga sang Agosto 1947 nangin tuman ang kapurauton. Amo nga madamo sang nagapamatok anay sa mensahe sang Ginharian ang nagapamati na karon.

Ang pinasahi nga miting suno gid sa tion bangod sang isa pa ka rason, ang bag-o kag mas mapintas nga paghingabot magasugod na naman. Bangod sang ateistiko nga ideolohiya kag sang mapintas, estrikto nga mga lider, ini nga paghingabot nagdugay sing halos apat ka dekada!

Naggahom sa Romania ang Iron Curtain

Sang Nobiembre 1946, ang tuig antes sang pagduaw ni Alfred Rütimann, naggahom ang Komunista sa Romania. Sa masunod nga pila ka tuig, ginbungkag sang ila partido ang nabilin nga oposisyon kag ginpaidalom sa Sobyet ang Romania, amo nga ang kultural kag politikal nga mga institusyon sa Romania gin-ilog sa Sobyet.

Ginakalitan ang kahim-ong antes sang paghingabot, nag-imprinta ang mga kauturan sing ginatos ka libo nga magasin, bukleta, kag iban pa nga publikasyon, ginpanagtag ini sa 20 ka depot sa bug-os nga pungsod. Sa amo man nga tion, gindugangan sang madamo ang ila hilikuton kag ang iban nagpayunir, lakip kanday Mihai Nistor kag Vasile Sabadâş.

Gin-asayn si Mihai sa aminhan-katundan kag sa sentro sang Transylvania, diin nagpadayon sia sa pagpayunir bisan tapos na ang pagdumili sang Komunista, kag madugay ang paglaot sa iya sang mga kaaway. Ngaa wala sia madakpan? Nagsaysay sia: “Nagtahi ako sang bag nga kaanggid sang ginadala sang nagabaligya sing sira sang bintana. Nagasuksok sang bayo nga pangtrabaho kag nagabitbit sang sira sang bintana kag mga kagamitan, nagakadto ako sa mga baryo kag mga banwa nga  gin-asayn sa akon nga bantalaan. Kon may pulis gani ukon tawo nga kamalamalahan, ginalibod ko ang akon dala nga sira sang bintana. Ang iban nga utod may mga pamaagi man agod indi madakpan sang mga manugpamatok. Makakulunyag gid ini apang delikado​​—indi lamang sa amon nga mga payunir apang sa mga pamilya man nga nagaamuma sa amon. Apang, malipayon gid kami kon nagauswag ang mga estudyante sa Biblia kag nagadamo ang mga manugbantala.”

Nagpadayon man si Vasile Sabadâş sa pagpayunir bisan pa pirme sia nagasaylosaylo. Mapuslanon gid sia ilabi na sa pagpangita kag pagbulig sa mga kauturan nga nag-alaplaag bangod sang Securitate, ang panguna nga nagapatuman sang seguridad sang bag-o nga rehimen nga Komunista. “Agod indi maaresto,” siling ni Vasile, “dapat nga maghalong kag mangin mapahituon ako. Halimbawa, kon nagabiyahe sa iban nga bahin sang pungsod, nagahunahuna gid ako sang makatarunganon nga rason sa pagbiyahe, subong abi sang pagpatigayon sang doktor sa isa ka palaliguan nga makahatag-kaayuhan sa lawas.

“Paagi sa pagtinguha nga indi masuspetsahan, makapakig-angot ako sa mga kauturan kag mahatag ko sa ila sing regular ang suplay nga espirituwal nga pagkaon. Ang akon halambalanon amo ang Isaias 6:8: ‘Yari ako! Ipadala ako’ kag Mateo 6:​33: ‘Padayon, nian, nga pangita anay ang ginharian.’ Ini nga mga teksto nagahatag sa akon sing kalipay kag kusog sa pagbatas.” Kinahanglan gid ni Vasile ini nga mga kinaiya, bangod bisan pa mabinantayon sia kaangay sang iban, naaresto man sia sang ulihi.

Pagpamintas sa Organisasyon Sang Dios

Sang 1948 nangin mabudlay ang komunikasyon sa ulong talatapan, gani ang mga kauturan nagasulat sa mga postcard sing mensahe nga sila lang ang makahangop. Sang Mayo 1949, ginpadala  ni Martin Magyarosi ang isa ka mensahe nga halin kay Petre Ranca, ang iya kaupod sa talatapan sa Bucharest. Nagsiling sia: “Ang tanan sa pamilya maayo man. Mamadlos gid ang hangin diri kag tuman katugnaw, kag indi kami makatrabaho sa uma.” Sang ulihi, isa naman ka utod ang nagsulat nga “ang pamilya indi makabaton sing mga dulse” kag nga “madamo ang nagbalatian.” Buot niya silingon nga indi mahimo makapadala sing espirituwal nga pagkaon sa Romania kag madamo sang mga utod ang napriso.

Sang nakagua na ang desisyon sang Justice Ministry sang Agosto 8, 1949, ginsiraduhan ang sanga talatapan kag ang ilistaran sa Bucharest, kag ginkumpiskar ang tanan nga kagamitan lakip ang personal nga mga pagkabutang. Sang masunod nga mga tuig, ginatos ka kauturan ang gin-aresto kag ginsilutan. Sang nagagahom ang mga Pasista, ginsumbong ang mga Saksi ni Jehova nga mga Komunista; apang sang naggahom na ang Komunista, gintawag ang mga kauturan nga mga “imperyalista” kag “mga propagandista sang Amerika.”

Yara lang sa higadhigad ang mga espiya kag mga impormante. Ang ginpatuman sang mga Komunista, siling sang 1953 Tuigan nga Libro, “tuman gid ka estrikto nga bisan gani ang pagbaton sang isa ka sulat sa Romania gikan sa Nakatundan ginasuspetsahan nila kag ginapabantayan sing maayo.” Ang report nagpadayon: “Ini gid lubos nga mapensar ang kakugmat didto. Bisan gani ang mga miembro sang pamilya wala na sing pagsalig sa isa kag isa. Wala na gid sing kahilwayan.”

Sang maaga nga bahin sang 1950, sanday Pamfil kag Elena Albu, Petre Ranca, Martin Magyarosi, kag madamo pa ang gin-aresto bangod kuno mga espiya sila sang Katundan. Ang iban ginpaantos agod pasugiron sang kompidensial nga mga butang kag mag-aku nga “nagapang-espiya” sila. Apang, ang ila lamang ginaaku amo nga mga sumilimba sila ni Jehova kag nagaalagad sa intereses sang iya Ginharian. Pagkatapos sini nga mga pagpaantos, ang pila ka utod ginpriso, ang iban gindala sa mga kampo  nga palangabudlayan. Ano ang epekto sini nga paghingabot sa hilikuton? Sa sina gid nga tuig​​—1950​​—nag-uswag sing 8 porsiento ang mga manugbantala sa Romania. Ebidensia gid ini sang gahom sang espiritu sang Dios!

Ang halos 70 anyos na nga si Utod Magyarosi, ginpriso sa prisuhan sa Gherla sa Transylvania, tubtob sa iya kamatayon sang hingapusan sang 1951. “Madamo kag grabe ang iya gin-antos tungod sa kamatuoran,” suno sa report, “ilabi na sugod sang gin-aresto sia sang Enero 1950. Nakapahuway na sia karon.” Halos 20 ka tuig nga nagbatas si Martin sa pagpamintas sang mga klero, mga Pasista, kag mga Komunista. Ang halimbawa sang iya integridad nagapahanumdom sa aton sa ginsiling ni apostol Pablo: “Nakapakig-away ako sang maayo nga pag-away, nadalagan ko ang dalaganon tubtob sa katapusan, natuman ko ang pagtuo.” (2 Tim. 4:7) Bisan pa wala napriso ang iya asawa, nga si Maria, nagpahamtang man ini sang maayong halimbawa sang pagbatas sa sini nga mga kabudlayan. Ginlaragway sia sang isa ka utod nga “isa ka maalam nga utod, nga debotado gid sa hilikuton sang Ginuo.” Sang naaresto si Martin, gintatap si Maria sang ila mga paryente, lakip sang ila gin-adoptar nga bata nga babayi, nga si Mărioara, nga napriso man kag ginhilway sang tigragas sang 1955.

“Maayo Gid nga mga Tawo ang mga Saksi ni Jehova”

Sang 1955 naghatag sang amnestiya ang gobierno, kag ginhilway ang kalabanan nga mga utod. Apang makadali lamang ini nga kahilwayan. Sang 1957 tubtob 1964, ginhingabot kag gin-aresto liwat ang mga Saksi ni Jehova kag ang pila ginsilutan sing tubtob buhi nga pagkapriso. Apang, ang napriso nga mga kauturan, wala gid naluyahan sing buot, sa baylo nagpalig-unanay sila nga magtindog sing malig-on. Sa pagkamatuod, nabantugan sila bangod sang ila mga prinsipio kag integridad. “Ang mga Saksi ni Jehova maayo gid nga mga tawo, kag indi gid nila pag-isikway ang ila relihion,” hinumdom sang isa ka napriso bangod sa politika. Nagdugang pa sia nga sa ila selda, ang mga Saksi amo ang “labing mabuot nga mga priso.”

 Isa na naman ka amnestiya ang ginpagua sang 1964. Apang makadali lamang ini, bangod madamo ang ginpang-aresto sang 1968 tubtob 1974. “Bangod ginpalapnag namon ang Maayong Balita,” sulat sang isa ka utod, “ginpaantos kag ginyaoyao kami. Nagapangabay kami nga ilakip ninyo sa inyo mga pangamuyo ang aton napriso nga mga kauturan. Nahibaluan namon nga tanan ini pagtilaw nga dapat namon batason. Maisugon gihapon kami nga magabantala sing maayong balita subong sang gintagna sa Mateo 24:14. Sa liwat ginapalig-on namon kamo sing tinagipusuon, nga indi gid ninyo kami pagkalimtan!” Subong sang makita naton, ginpamatian ni Jehova ang hanuot kag tinagipusuon nga mga pangamuyo sang iya mga mainunungon kag ginlugpayan sila sa lainlain nga paagi.

Ginsab-og ni Satanas ang Binhi Sang Pangduhaduha

Ginaatake sang Yawa ang mga alagad sang Dios indi lang gikan sa gua kundi sa sulod man. Halimbawa, ang pila ka utod nga ginhilway sang 1955 kag amo anay ang nagadumala antes sila gin-aresto wala na ginbalik sa ila katungdanan. Bilang balos, naakig sila kag nagsab-ug sang mga binhi sang pagbinahinbahin. Makapasubo gid nga sa tapos sila makatindog sing malig-on sa prisuhan, nangin matinaastaason sila sang hilway na! Ang isa ka kilala nga utod, agod indi masilutan, nagkooperar pa gani sa Securitate, nga nagtuga sing daku nga kahalitan sa mga matutom kag sa pagbantala nga hilikuton.​​—Mat. 24:10.

Nangin problema man sang katawhan sang Dios ang lainlain nga pagtamod sa mga butang nga ginadesisyunan pasad sa konsiensia. Halimbawa, kon maaresto, ang mga utod masami nga ginapapili nga mapriso ukon magtrabaho sa minahan sang asin. Ang iban nagtamod nga ang nagpili sang naulihi nagkompromiso na sa mga prinsipio sa Biblia. Ang iban nagasiling nga ang mga babayi indi dapat mangoloreti kag di-nagakaigo nga magtan-aw sing pelikula ukon sing sine ukon bisan gani sa pagpamati sing drama sa radyo.

 Maayo lang, ang mga kauturan sa kabug-usan wala nagpasapayan sa daku nga isyu​​—pagpabilin nga mainunungon sa Dios. Ginpakita sang 1958 nga report sang pag-alagad nga 5,288 ang nagpakigbahin sa pag-alagad sa latagon​​—kapin sa 1,000 ang nagdugang pagligad sang isa ka tuig! Ang nagtambong man sa Memoryal 8,549 kag 395 ang nabawtismuhan.

May isa pa ka pagtilaw sang 1962 sang ginpaathag sang Ang Lalantawan nga “ang superyor nga mga awtoridad” nga ginsambit sa Roma 13:1 amo ang tawhanon nga paggahom, indi kay Jehova nga Dios kag kay Jesucristo subong sang una nga pagpati. Bangod sang grabe nga pagpaantos sang mga manuggahom, daw indi mabaton sang madamo nga utod sa Romania ini nga pagpaathag. Sa katunayan, ang pila naghunahuna nga padihot ini sang mga Komunista agod nga bug-os sila nga magpasakop sa Estado, nga supak sa prinsipio sa Mateo 22:21.

Gin-istorya sang isa ka utod ang isa pa ka Saksi nga nagabiyahe sa Berlin, Roma, kag iban pa nga siudad. “Ining biyahero,” hinumdom niya, “nagkompirmar nga ang bag-o nga pagpaathag indi padihot sang Komunista, kundi espirituwal nga pagkaon nga gikan sa ulipon nga klase. Bisan pa sa sina, nagpangalag-ag gihapon ako. Gani ginpamangkot ko ang amon manugtatap sang distrito kon ano ang dapat namon himuon karon.”

Nagsabat sia: “Magpadayon lang sa hilikuton​​—ina ang dapat naton himuon!”

“Maayo gid ini nga laygay, kag nalipay ako sa pagsiling nga ‘nagapadayon gihapon’ ako tubtob karon.”

Bisan pa mabudlay gid ang pagkomunikar, ginpanikasugan gid sang ulong talatapan kag sang sanga nga nagatatap sa hilikuton sa Romania nga mapalig-on ang mga kauturan sa pagpahayag sang kamatuoran kag sa pagbulig sa ila nga mahiusa sa pagpanghikot subong espirituwal nga pamilya. Agod mahimo ina, nagpadala sila sing mga sulat kag nag-aman sang nagakaigo nga artikulo sa Ministeryo sa Ginharian.

 Paano mabaton sang katawhan ni Jehova ining espirituwal nga pagkaon? Ang tagsa ka miembro sang Komite sang Pungsod may likom nga pagpakig-angot sa mga nagalakbay nga manugtatap kag mga gulang sa kongregasyon. Ini nga mga pagpakig-angot nahuptan sang masaligan nga mga mensahero, nga amo man ang nagdul-ong sang mga sulat kag mga report pakadto kag pabalik sa talatapan sa Switzerland. Amo nga ang mga utod makatigayon sang pila ka espirituwal nga pagkaon kag teokratikong panuytoy.

Ang mainunungon nga mga kauturan nagpangabudlay man agod mahuptan ang paghiliugyon sa ila kongregasyon kag grupo. Isa sa ila amo si Iosif Jucan, nga masami nga nagasiling: “Indi gid kita maluwas sa Armagedon kon indi kita magpadayon sa pagkaon sang espirituwal nga pagkaon kag pagpakig-angot sa ‘Iloy.’ ” Ang iya buot silingon amo ang pagpabilin sa dutan-on nga bahin sang organisasyon ni Jehova. Ini nga sahi sang utod mapuslanon gid sa katawhan sang Dios kag palalipdan batok sa nagatinguha sa pagbungkag sang ila paghiusa.

Mga Taktika Sang Kaaway

Sa pagtinguha nga paluyahon ang pagtuo sang mga alagad ni Jehova ukon sa pagpilit sa ila nga magpasakop, naggamit ang mga Komunista sing mga espiya, mga traidor, pagpanakit, butig nga propaganda, kag pamahog nga pagpatay. Lakip sa mga espiya kag impormante amo ang mga kaingod, katrabaho, apostata, paryente, kag mga tinawo sang Securitate. Ining naulihi nakasulod pa gani sa kongregasyon paagi sa pagpakunokuno nga interesado sa kamatuoran kag nakatuon sang teokratikong mga termino. Daku gid nga kahalitan  ang natuga sining “butig nga mga utod” kag madamo ang naaresto. Ang isa sa ila amo si Savu Gabor, nga nakatigayon pa gani sing palangakuan. Nabuko sia sang 1969.​​—Gal. 2:4.

Gintiktikan man sang mga tinawo sang gobierno ang mga indibiduwal kag mga pamilya paagi sa likom nga mga mikropono. Nagsiling si Timotei Lazăr: “Samtang napriso ako bangod sang akon Cristianong neutralidad, pirme ginapatawag sang mga Securitate ang akon mga ginikanan kag ang akon manghod nga lalaki sa ila ulong talatapan kag ila ini nga ginaimbestigar sing tubtob anom ka oras. Isa ka bes, likom nga nagtakod sila sing mikropono sa balay. Sina nga gab-i, ang akon manghod nga isa ka elektrisyan, nakatalupangod nga ang kuntador sang koryente madasig nga nagatiyog. Gin-usisa niya ini kag natukiban niya ang duha ka diutay nga mikropono, kag iya ini ginretratuhan kag ginkuha. Sang masunod nga adlaw ang mga tinawo sang Securitate nag-abot kag ginpangita ang ila mga halampangan, nga amo ang pagtawag nila sini.”

Ang butig nga propaganda masami nga sulitsulit lamang nga mga artikulo nga ginbalhag man sa iban nga Komunista nga pungsod. Halimbawa ang artikulo nga “Ang Sekta nga Jehovist kag ang Ila Mabinatuon nga Panimuot” ginkuha sa isa ka pamantalaan sa Rusya. Ang artikulo nagasumbong sa mga Saksi ni Jehova nga may “panimuot sang isa ka kinaandan nga politikal nga organisasyon” nga ang tuyo “amo ang pagpamalabag sa hilikuton sang mga pungsod nga Sosyalista.” Ginapalig-on man sini ang mga bumalasa nga isugid ang bisan sin-o nga nagapalapnag sa mga panudlo sang mga Saksi. Apang, para sa mahunahunaon nga mga tawo, ining politikal nga propaganda isa ka di-direkta nga pag-angkon sang kapaslawan sa bahin sang mga manugpamatok, bangod ginapahibalo sini sa tanan nga ang mga Saksi ni Jehova aktibo gihapon.

Kon madakpan sang mga tinawo sang Securitate ang isa ka utod, lalaki man ukon babayi, ginapintasan gid nila ini. Agod mapasugid ang ila mga biktima, nagagamit pa gani sila sing mga  droga nga mahimo makahalit sa hunahuna kag sistema nerbio sang biktima. Si Samoilă Bărăian nga isa nga nabiktima sini, nagsiling: “Sang gin-umpisahan nila ang interogasyon, ginpainom nila ako sang mga droga, nga mas makahalalit pa sangsa pagbakol. Sang ulihi natalupangdan ko nga daw nagalain ang pamatyag ko. Nagadulingduling ako kag indi na makasaka sa hagdan. Nian gina-insomnia ako pirme. Indi ako makakonsentrar kag nagaang-ang ako.

“Nagbalatianon gid ako. Pagligad sing mga isa ka bulan, indi na ako makapanabor. Indi na ako matunawan sang akon ginakaon, kag pamatyag ko nagaharatolhatol ang akon mga tul-an. Tuman gid ang akon pag-antos. Nagapalamalhas sing tuman ang akon tiil amo nga duha pa lang ka bulan ilislan na ang akon sapatos kay gubaon na. ‘Ngaa nagahigdahigda ka lang da?’ singgit sang nagainterogar sa akon. ‘Nakita mo kon ano ang matabo sa imo?’ Kinahanglan ko nga punggan gid ang akon kaugalingon bangod daw maakig na gid ako.” Sang ulihi, nag-ayo si Utod Bărăian sa sini nga balatian.

Nagagamit man ang mga Securitate sing pagpaantos sa hunahuna, subong sang panugiron ni Alexa Boiciuc: “Ang pinakamalain gid nga gab-i sa akon amo nga sang ginpukaw ako, gindala nila ako sa isa ka hulot nga mabatian ko ang pagbakol sa isa ka utod. Sang ulihi nabatian ko ang isa ka utod nga babayi nga nagahibi, kag nian nabatian ko man ang tingog ni Nanay. Mas maayo pa nga bakulon na lang ako sangsa mabatian ko ini.”

Ang mga utod ginsaaran nga hilwayon kon isugid nila ang ngalan sang iban pa nga Saksi kag ang duog kag tion sang mga miting. Ginsulsulan ang mga asawa nga biyaan ang ila napriso nga bana agod may maayo nga buas-damlag ang ila mga kabataan.

Bangod ginpanguha sang Estado ang ila propiedad, madamo nga utod ang napilitan nga magtrabaho sa uma nga ginadumalahan sang gobierno. Maayo man ang trabaho, apang ang mga trabahador dapat magtambong sa politikal nga mga miting, nga pirme ginahiwat. Ang indi magtambong ginayaguta,  kag ginasuhulan sila sing diutay katama. Siempre pa, namigado ang mga Saksi ni Jehova tungod sini, bangod wala sila nagapakigbahin sa bisan anong politikal nga mga miting ukon hilikuton.

Kon ransakon nila ang mga balay sang mga Saksi, ginapanguha man sang mga tinawo sang gobierno ang ila personal nga mga pagkabutang, ilabi na ang puede mabaligya. Kag sa tungatunga sang tigtulugnaw, ginapangguba nila ang mga dabukan, ang lamang nga nagapainit-init sa sulod sang balay. Ngaa ginhimo nila ini? Bangod ang mga dabukan kuno maayo gid nga talaguan sang mga literatura. Apang, wala sini napauntat ang mga kauturan. Bisan gani ang mga nag-antos sa mga pag-abuso kag kapurauton sa mga kampo nga palangabudlayan kag prisuhan, subong sang makita naton, nagpadayon sa pagpanaksi tuhoy kay Jehova kag naglugpayanay.

Pagdayaw kay Jehova sa mga Kampo kag mga Prisuhan

Luwas sa mga prisuhan, ang Romania may tatlo ka daku nga kampo nga palangabudlayan. Ang isa sa Danube Delta, ang isa sa Great Island sa Braila, kag ang ikatlo nahamtang sa kanal nga nagaangot sang Danube sa Black Sea. Sang dag-on na sang Komunista, masami nga nagainupdanay sa prisuhan ang mga Saksi kag ang ila manughingabot sadto, nga gin-aresto man bangod sang ila  kaangtanan sa nagligad nga rehimen. Ang isa ka manugtatap sang sirkito, napriso upod sa 20 ka pari! Siempre pa, madamong interesante nga mga butang ang naistoryahan upod sa ila.

Halimbawa, ang utod sa isa ka prisuhan nakahigayon sa pagpakigsugilanon sa isa ka propesor sang teolohiya nga amo anay ang nagausisa sa mga manugpari. Natukiban sang utod nga halos wala sing namang-an ang propesor sa Biblia. Lakip sa mga priso nga nagapamati amo ang isa ka heneral nga soldado sang napukan nga rehimen.

“Ngaa,” pamangkot sang heneral sa propesor, “nga ining simple nga mamumugon hanas sa Biblia sangsa imo?”

Nagsabat ang propesor: “Sa eskwelahan sang teolohiya ginatudluan kami sang mga tradisyon sang simbahan kag iban pa, indi sang Biblia.”

Naakig gid ang heneral. “Nagasalig kami sa inyo ihibalo,” siling niya, “apang karon nahibaluan na namon nga napatalang gid kami.”

Sang ulihi, madamo nga priso ang nakatigayon sing sibu nga ihibalo sang kamatuoran kag nagdedikar sang ila kabuhi kay Jehova, lakip ang isa ka priso nga ginsilutan sing 75 ka tuig bangod sang pagpangawat. Sa katunayan, daku gid ang iya pagbag-o, amo nga natalupangdan ini sang mga nagadumala sa prisuhan. Ginhatagan nila sia sing bag-o nga trabaho​​—trabaho nga wala gid ginasalig sa mga napriso bangod sang pagpangawat. Wala na sia sing guardia kon magkadto sa banwa sa pagpamakal sang mga kinahanglanon sang mga priso!

Apang mabudlay gid ang pangabuhi sa prisuhan, kag maiwat ang pagkaon. Ginapangabay pa gani sang mga priso nga indi na lang pagpanitan ang ila patatas agod madugangan pa ang ila ginakaon. Ginakaon pa gani nila ang mga beet, hilamon, dahon kag iban pa nga tanom agod lang mabusog. Sang ulihi, madamo ang napatay bangod sang malnutrisyon, kag nadisenterya kami tanan.

Kon tig-ilinit ang mga utod sa Danube Delta nagapangutkot kag nagapanghakot sang duta para sa dam nga ginatukod. Sa  tigtulugnaw nagapanapas sila sing mga tabun-ak bisan pa nagayelo. Nagatulog sila sa daan nga sakayan, kag nagaantos sa katugnaw, kahigko, kuto, kag walay kaluoy nga mga guardia bisan pa mapatay ang priso. Apang, ano man ang ila kahimtangan, nagapalig-unanay kag nagabuligay ang mga kauturan agod magpabilin sila nga malig-on sa espirituwal. Binagbinaga ang eksperiensia ni Dionisie Vârciu.

Sang manuggua na si Dionisie sa prisuhan, ang isa ka opisyal namangkot sa iya: “Nabag-o bala sang prisuhan ang imo pagtuo, Vârciu?”

“Pasayluha ako,” sabat ni Dionisie, “apang islan mo bala sing menos-klase nga bayo ang imo de-kalidad nga bayo?”

“Indi,” siling sang opisyal.

“Ti,” padayon ni Dionisie, “sang napriso ako, wala gid sing isa nga nagtanyag sa akon sang mas maayo pa sa akon pagtuo. Gani ngaa islan ko ini?”

Sa sina, ginkamusta sang opisyal si Dionisie kag nagsiling: “Hilway ka na, Vârciu. Hupti ang imo pagtuo.”

Ang mga kauturan kaangay ni Dionisie ordinaryo lamang nga mga tawo. Ang ila kaisog kag espirituwal nga kusog gikan sa pagtuo kay Jehova, pagtuo nga nahuptan nila sa makatilingala nga paagi.​​—Hulu. 3:​5, 6; Fil. 4:13.

Pagtuon Gikan sa mga Nasaulo

“Isa ka teokratikong paghanas sa akon ang tion sang akon pagkapriso,” hinumdom ni András Molnos. Ngaa nasiling niya ini? Bangod nakita niya nga importante gid ang pagtipon upod sa iya mga kauturan kada semana sa pagtuon sa Pulong sang Dios. “Sa masami,” siling ni András, “ang impormasyon wala sa papel kundi sa hunahuna. Ginapamensar sang mga kauturan ang mga artikulo sa Lalantawan nga ila natun-an antes sila napriso. Madumduman pa gani sang pila ka utod ang bug-os nga kaundan sang magasin​​—lakip na ang mga pamangkot sa mga artikulo nga tulun-an!” Ini bangod nga ang pila sa ila amo ang mga nagpangkopya  sing manumano sang espirituwal nga pagkaon, antes sang ila pagkaaresto.​​—Tan-awa ang kahon “Mga Pamaagi sa Pagkopya,” sa pahina 132-3.

Kon nagaplano sang Cristianong mga miting, ang responsable nga mga utod nagapahibalo sang tema nga pagabinagbinagon, kag ang tagsa nagapanikasog sa pagdumdom sang tanan nila nga natun-an bahin sa topiko, gikan sa teksto sa Kasulatan tubtob sa ila natun-an sa mga bulig sa pagtuon sa Biblia sang mga Cristiano. Nian, magatipon agod hinun-anunan ang topiko. Sa tion sang miting nagapili sila kon sin-o ang magadumala sang paghinun-anon nga amo ang magabangon sang nagakaigo nga mga pamangkot pagkatapos sang pangamuyo. Kon makakomento na gani ang tanan, komentuhan man niya ini kag nian magaliton sa sunod nga punto.

Sa iban nga prisuhan, ginadilian ang grupo nga paghinun-anon. Apang wala naupangan sini ang pagkamapahituon sang mga utod. Nagsaysay ang isa ka utod: “Ginkakas namon ang sira sang bintana sa banyo kag ginpahiran ini sang basa nga habon kag apog, nga nakagis namon gikan sa dingding. Kon magmala ini, mahimo na ini nga isa ka sululatan sang mga leksion sa sina nga adlaw. Ang isa ka utod magahutik sa isa ka utod sang iya isulat sa sini.

“Ginbahinbahin kami sa mga selda, nga amo ang nangin mga grupo sang pagtuon. Ang kada leksion ginapasa sang utod sa utod nga yara sa iban nga selda. Bangod isa lang ka selda ang may ginsulat, ang mga utod sa iban nga selda mapaalintunan paagi sa Morse code. Paano? Sing mahalungon tubtob posible, ang isa sa amon magapatik sang mga mensahe sa dingding ukon sa mga tubo. Sa amo man nga tion, ang mga utod sa pihak nga selda magatabon sang ila dalunggan sang tasa kag iduldol ini sa dingding ukon sa tubo, subong aparato agod mabatian ang tunog. Siempre pa, dapat magtuon ang mga indi makahibalo sang Morse code.”

Sa iban nga prisuhan, ang mga utod makatigayon sang bag-o nga espirituwal nga pagkaon gikan sa gua paagi sa mapahituon kag  abilidaran man nga mga utod nga babayi. Halimbawa, kon nagaluto sang tinapay, ginabutangan ini sang mga utod nga babayi sing palaman nga literatura. Gintawag ini sang mga utod nga tinapay gikan sa langit. Nakapalusot pa gani sa prisuhan ang mga utod nga babayi sing mga pahina sang Biblia paagi sa pagpilo sa sini sing magagmay, kag isal-ot sa gamay nga bolabola nga plastik, kag nian kulapan ini sing tinunaw nga tsokolate kag binukbok nga kakaw.

Ang di-maayo lang sa sini nga paagi amo nga sa kasilyas ini basahon sang mga utod, kay amo lamang ini ang duog nga mahimo sila mag-isahanon sing pila ka minuto nga wala sing guardia. Kon matapos na ini sang utod, ginatago niya ini sa likod sang pulunduhan sang tubig. Nahibaluan man sang di-Saksi nga mga priso ini nga talaguan, kag madamo ang nalipay sa malinong nga tion sa pagbasa sini.

 Naghupot Sing Integridad ang mga Babayi kag Kabataan

Ginhingabot ang mag-utod nga sanday Viorica kag Aurica Filip sang ila pamilya, kaangay sang madamo man nga Saksi. Ining mag-utod may pito ka utod nga lalaki kag isa ka magulang nga babayi. Nagsaysay si Viorica: “Bangod sang handum ni Aurica nga alagaron si Jehova, nag-untat sia sa pag-eskwela sa unibersidad sa Cluj-​Napoca sang 1973, kag nagpabawtismo gilayon. Ang iya pagkasinsero kag kakugi nagpainteres sa akon, amo nga nagtuon ako sa Pulong sang Dios. Sang natun-an ko ang saad sang Dios nga kabuhi nga walay katapusan sa paraiso nga duta, sa pensar ko, ‘Wala na sing mas maayo pa sa sini.’ Samtang nagauswag ako sa akon pagtuon, gin-aplikar ko ang mga prinsipio sa Biblia tuhoy sa Cristianong neutralidad kag nangindi sa pagpamiembro sa Partido Komunista.”

Nagpadayon si Viorica: “Gindedikar ko ang akon kabuhi kay Jehova sang 1975. Naghalin man ako sa balay kag nagpuyo sa amon paryente sa siudad sang Sighet Marmaţiei, kag nagmaestra. Bangod wala ako nag-entra sa politika, ang tagdumalahan sang eskwelahan nagpahibalo nga pahalinon ako sa sira-klase. Sa pagtinguha nga indi ini matabo, ginhingabot ako kag ang akon magulang sang amon pamilya.”

Ginpahog man bisan sang mga Securitate ang mga kabataan nga nagaeskwela. Luwas pa sa pisikal kag berbal nga pag-abuso, madamo ang nagsaylo sa iban nga eskwelahan bangod ginapahalin sila. Ang iban wala na ginabaton pa sa eskwelahan. Ginapangrekrut pa gani sang mga tinawo sang Securitate ang mga kabataan nga mangin espiya!

Nagsaysay si Daniela Măluţan, nga isa ka payunir karon: “Ginapakahuy-an ako pirme sang akon mga klasmeyt bangod indi ako mag-entra sa Union of Communist Youth, nga amo ang politikal nga instrumento sa pagdoktrina sa mga kabataan. Sang sa ikasiam na ako nga grado, ginpabudlayan gid ako sang mga tinawo sang Securitate, subong man sang impormante nga mga maestra  kag mga miembro sang talapuanan. Sugod sang 1980 tubtob 1982, ginainterogar ako sa opisina sang prinsipal sing halos kada ikaduha nga Mierkoles sang bulan. Apang, natabuan nga ang prinsipal indi pirme makapadugay sa tion sang interogasyon. Ang manug-interogar, nga isa ka koronel sang Securitate, kilala gid sang mga kauturan sa Bistriţa-Năsăud County bangod sang iya kapintas kag kaagresibo sa paghingabot sa amon. Ginapakita pa gani niya sa akon ang isa ka sulat nga nagpadakop sa responsable nga mga utod. Ang iya tulumuron amo nga pahuyangon ang akon pagsalig sa mga utod, agod talikdan ko ang akon pagtuo, kag hayluhon ako​​—nga isa ka estudyante​​—nga mangin espiya sang Securitate. Napaslawan gid sia.

“Apang, indi man tanan nga natabo sa akon malain. Halimbawa, ang akon maestro, nga ila kapartido, luyag makahibalo kon ngaa pirme ako ginainterogar. Isa ka adlaw wala sia magklase sa history kag sa sulod sang duha ka oras sa atubangan sang bug-os nga klase namangkot sia tuhoy sa akon pagtuo. Nagdayaw gid sia sa akon mga sabat kag sa banta niya, indi rasonable ang di-maayo nga pagtrato sa akon. Pagkatapos sini nga paghinun-anon, gintahod na niya ang aton pagtamod kag nagbaton pa gani sang mga literatura.

“Apang, ang mga tagdumalahan sang eskwelahan nagpamatok gihapon sa akon. Sa katunayan, ginpahalin nila ako sa eskwelahan pagkatapos ko sa ikanapulo nga grado. Maayo lang kay nakakita gilayon ako sang trabaho kag wala gid ako naghinulsol nga nagmainunungon kay Jehova. Sa pagkamatuod, nagapasalamat gid ako sa iya bangod ginpadaku ako sang Cristianong mga ginikanan nga naghupot sang ila integridad walay sapayan sang pagpaantos sa ila sang rehimen nga Komunista. Ginadumdom ko ang ila maayong halimbawa tubtob karon.”

Gintilawan ang mga Pamatan-on nga Lalaki

Sa ila kampanya batok sa mga Saksi ni Jehova, ilabi na nga ginapuntariya sang mga Securitate ang pamatan-on nga mga utod bangod sang ila paghupot sang Cristianong neutralidad.  Gin-aresto sila, ginpriso, ginbuy-an, arestuhon liwat, kag prisuhon na naman. Ang tuyo agod pahuyangon ang ila buot. Ang isa sa ila amo si József Szabó, ginpriso sing apat ka tuig pagkatapos gid sang iya bawtismo.

Ginhilway si József sang 1976 pagkatapos sang duha ka tuig nga pagkapriso kag wala madugay nakakita sang iya palangasaw-on. “Ginkagon kami kag ginkasugtan na ang petsa sang amon kasal,” siling ni József. “Nian ginpatawag ako sang Cluj Military Tribunal. Ginapareport ako sa ila sa petsa mismo sang amon kasal! Apang, nagpakasal gihapon kami kag nian nagreport ako sa husgado. Bisan wala pa maisahi ka adlaw nga nag-upod kami bilang mag-asawa, ginsentensiahan ako sing tatlo ka tuig nga pagkapriso, nga nahilway lang pagkatapos sini nga silot. Indi ko gid mapaathag ang kasakit sina nga pagbulagay.”

Nagsaysay man ang isa ka pamatan-on nga Saksi nga si Timotei Lazăr: “Sang 1977 ginhilway kami sang akon manghod nga lalaki. Ang amon magulang nga lalaki, nga isa ka tuig na nga nahilway, nagpauli agod saulugon upod sa amon ining kahilwayan. Apang natiplang sia​​—ang mga tinawo sang Securitate nagabantay na sa iya. Wala gid kami nagkitaay sa sulod sang duha ka tuig, pito ka bulan, kag kinse dias, kag karon magalayuay na naman kami kag prisuhon na naman sia bangod sang iya Cristianong neutralidad. Masinulub-on lang nga nagalantaw kami sang akon manghod.”

Pagsaulog Sang Memoryal

Sa gab-i sang Memoryal, ginpabaskog sang mga manugpamatok ang ila panikasog agod dakpon ang mga Saksi ni Jehova. Ginahalughog nila ang kabalayan, nagapangmulta, kag nagapang-aresto. Subong pangandam, nagatipon ang mga utod sa tig-gagmay nga grupo​​—kon kis-a isa lang ka pamilya​​—sa pagdumdom sang kamatayon ni Jesus.

“Sang gab-i sang isa ka Memoryal,” panugiron ni Teodor Pamfilie, “ang hepe sang kapulisan sa amon, nag-inom upod sa iya mga abyan tubtob kagab-ihon. Sang naglakat sia agod halughugon  ang kabalayan sang mga utod, ginpangabay niya ang isa ka may salakyan nga estranghero nga idul-ong sia. Apang, indi na mag-andar ang iya salakyan. Sang ulihi nag-andar ini, kag nagkadto sila sa amon balay, sa diin ang gamay nga grupo nagasaulog sang Memoryal. Apang, bangod gintabunan namon sing maayo ang mga bintana, wala gid sila sing nakita nga sanag amo nga abi nila wala sing tawo. Gani nagkadto sila sa isa pa ka balay. Apang natapos na ang Memoryal didto, kag nakapauli na ang tanan.

“Sadto man nga tion, gintapos namon ang programa, kag nagpalauli gilayon ang mga utod. Kami lamang sang akon magulang nga lalaki ang nabilin sang nag-ulpot ang duha ka pulis, nagtindog sa tunga sang hulot, kag nagsinggit: ‘Ano ang nagakatabo diri?’

“ ‘Wala man,’ siling ko. ‘Nagaistoryahanay kami sang magulang ko.’

“ ‘Nahibaluan namon nga nagmiting kamo diri,’ siling sang isa sa ila. ‘Diin na ang iban?’ Nagatulok sa akon utod, nagdugang sia: ‘Kag ano ang imo ginahimo diri?’

“ ‘Nakigkita ako sa iya,’ sabat niya, nga nagatudlo sa akon. Bangod napaslawan, naggua nga akig ang mga pulis. Pagkaaga nabalitaan namon nga bisan agresibo sila, wala gid sing may naaresto!”

Nag-apelar ang Ulong Talatapan sa mga Opisyales Sang Romania

Bangod sa pagpamintas sa mga Saksi ni Jehova, nagpadala ang ulong talatapan sing apat ka pahina nga sulat sang Marso 1970 sa embahador sang Romania sa Estados Unidos kag sing isa ka anom ka pahina nga sulat sang Hunyo 1971 sa presidente sang Romania, nga si Nicolae Ceauşescu. Sa ila sulat sa embahador, nagsiling ang mga utod nga “ang nagpahulag sa amon sa pagsulat sa inyo amo ang amon Cristianong gugma kag kabalaka sa amon mga kauturan sa Romania.” Pagkatapos malista ang ngalan sang mga napriso bangod sang ila pagtuo, ang sulat nagpadayon: “Ginreport sa amon nga ang mga tawo nga nasambit sa ibabaw ginpintasan gid sa prisuhan. . . . Indi kriminal ang mga Saksi ni Jehova. Wala sila  nagapakigbahin sa bisan anong politikal kag subersibo nga hilikuton bisan diin nga bahin sang kalibutan, apang ang ila tion ginahugod gid lamang nila sa ila relihiosong pagsimba.” Ang sulat nagahinakop paagi sa pag-apelar sa gobierno nga “hatagan sing kaumpawan ang mga Saksi ni Jehova.”

Ang sulat kay Presidente Ceauşescu nagsiling nga ang “mga Saksi ni Jehova sa Romania wala nakatigayon sing kahilwayan sa relihion nga ginatugot sang konstitusyon sang Romania,” sa baylo ginaaresto kag ginapintasan sila kon magpaambit sang ila mga pagpati sa iban kag magtilipon agod magtuon sing Biblia. Ginpatalupangod man sang sulat ang bag-o lang nga amnestiya nga naghilway sa madamo nga mga utod. “Ginalauman nga hatagan man sing kahilwayan ang . . . mga Saksi ni Jehova. Apang sing makapasubo wala natabo ining ginalauman. Ang balita nga nakuha namon gikan sa bug-os nga Romania nagapakita gihapon sang makasulubo nga hitabo: Ginahingabot gihapon sang Estado ang mga Saksi ni Jehova. Ginahalughog ang ila balay, ginapanguha ang mga publikasyon, ginapang-aresto ang mga lalaki kag mga babayi kag ginakasaba, ang iban ginsentensiahan sing madamo nga tuig nga pagkapriso, kag ang iban ginpintasan sing tuman. Ang rason amo lamang ang ila pagbasa kag pagpanaksi sa Pulong ni Jehova nga Dios. Ina nga mga hitabo magamusing sa reputasyon sang Pungsod, kag nabalaka gid kami sa madangatan sang mga Saksi ni Jehova sa Romania.”

Duha ka libro ang ginlakip sa sulat: Ang Kamatuoran nga Nagadul-ong sa Kabuhi nga Dayon sa Romaniano nga lenguahe kag ang Life Everlasting​​—In Freedom of the Sons of God sa Aleman nga lenguahe.

Nag-ayuayo ang kahimtangan sang mga Saksi ni Jehova pagkatapos sang 1975, sang nangin miembro ang Romania sa Helsinki Conference on Security and Cooperation sa Europa. Ini nga komperensia nagagarantiya sang tawhanon nga mga kinamatarong kag sadsaran nga mga kahilwayan, lakip ang kahilwayan sa relihion. Sang ulihi, ang mga indi magsoldado lamang ang ginaaresto kag ginapriso.

 Nian, sang 1986 nasulat sa bag-o nga konstitusyon nga wala sing bisan isa, lakip na ang mga opisyales, nga magsulod sa pribado nga puluy-an nga wala sing pahanugot sang tagbalay luwas sa pila ka kahimtangan nga may pahanugot sang awtoridad. Sa katapusan, mas matawhay na nga makahiwat sang Cristianong mga miting ang mga kauturan, lakip na ang Memoryal, sa ila puluy-an.

Likom nga Pag-imprinta

Sa tion sang pagdumili, ang naimprinta, na-stencil, ukon iban pa nga porma sang espirituwal nga pagkaon, likom nga ginapasulod kag ginabalhag sa Romania. Kon kaisa nabadbad na ini sa Romaniano kag Hungario, apang sa masami ginabadbad pa ini sa lokal nga pinulungan gikan sa Aleman, Ingles, Italyano, ukon Pranses. Lainlain ang nagpasulod sini sa pungsod, subong abi sang mga turista nga nagbisita, mga estudyante nga nagkari sa pag-eskwela, kag mga Romaniano nga nagpauli gikan sa biyahe.

Ginatinguhaan gid sang mga Securitate nga madakpan ang mga manugdala kag mahibaluan man kon sa diin ginaimprinta ang mga literatura sa Romania. Sing maalamon, nagapanghikot ang mga utod sa pila ka soundproof kag pribado nga mga balay sa nanuhaytuhay nga banwa kag siudad. Sa sulod sini nga mga balay, nagahimo sila sing talaguan, ukon mga hulot, agod matago nila ang ila mga kagamitan sa pag-imprinta. Ang pila sining hulot yara sa likod sang mga dabukan, nga kinaandan na nga nagatapik sa dingding. Apang, ginkombinar sang mga utod ang dabukan agod nga mahalinhalin ini kag maagyan pasulod sa sekreto nga hulot.

Nagatrabaho sa sekreto nga imprintahan sa Tirgu-Mures si Sándor Parajdi, kag nagaimprinta sila sing inadlaw nga teksto, Ministeryo sa Ginharian, Ang Lalantawan, kag Magmata! “Nagatrabaho kami sing tubtob 40 ka oras sa talipuspusan sang semana, nagabuslanay sa pagtulog sing isa lang ka oras,” saysay ni Sándor. “Nagapanimaho na kami sang mga kemikal. Isa ka bes, sang nakapauli na ako, ang akon tatlo ka tuig nga bata nga lalaki nagsiling: ‘Tay, daw nagapanimaho ka na sang adlaw-adlaw nga teksto a!’ ”

 Si Traian Chira, isa ka bana kag amay, nagapangduplikar kag nagadala sang literatura sa Cluj County. Ginhatagan si Traian sang isa ka de-mano kag dinumaan nga makina sa pagpangopya nga ginhayuan nga Galingan. Makakopya gid man ini, apang indi magkaraamo. Amo nga ginpakay-o ini ni Traian sa utod nga mekaniko. Gintan-aw sang utod ang makina, apang ang iya masubo nga hitsura daw nagasiling nga​​—indi na madispuniran ang daan nga Galingan. Nian nangin maalikaya ang iya pangguyahon, kag nagsiling: “Himuan ta ka sang bag-o!” Subong resulta indi lang pagkay-o ang nahimo niya. Ginhimo niya nga hulot-trabahuan ang basement sang utod nga babayi kag nagpahamtang sang iya  kaugalingon nga turnuhan. Sa baylo nga maghimo sing isa ka makina, naghimo sia sing kapin sa napulo! Ining bag-o nga mga Galingan ginpadala sa lainlain nga bahin sang pungsod kag nakaimprinta sing de-kalidad nga kopya.

Sang katuigan 1980 gintudluan ang pila ka utod sa pagmaniobra sang mga offset duplicator, nga mas maayo nga mga makina. Ang una nga ginhanas amo si Nicolae Bentaru, kag sang ulihi naghanas man sa iban. Subong sang masami nga nagakatabo, ang pag-imprinta sang mga literatura sa balay sang mga Bentaru ginahimo nila nga pamilya lamang, ang kada isa may kaugalingon nga mga hilikuton. Siempre, isa ka hangkat ang pagsekreto sa sini nga hilikuton, ilabi na sang tion nga nagapang-espiya ang mga Securitate sa mga tawo kag nagapanghalughog sa ila balay. Importante gid nga matapos ini gilayon, amo nga ang mga utod dapat  magtrabaho sing malawig nga mga inoras sa talipuspusan sang kada semana agod maimprinta kag mapangdul-ong ang literatura. Ngaa sa talipuspusan lamang sang semana? Bangod Lunes tubtob Biernes may regular sila nga mga trabaho.

Nagahalong man ang mga utod kon nagapamalaklon sang papel. Bisan isa lang ka ream ang baklon sang kostumer​​—mga 500 ka panid​​—kinahanglan pa ipaathag niya kon anhon ini. Apang, ang imprintahan nagaimprinta sing tubtob 40,000 ka panid sa isa ka bulan! Busa nagahalong gid ang mga utod kon nagasabat sa mga nagabaligya. Kag bangod kinaandan lang ang pagpangusisa sa dalan, kinahanglan nga alisto sila pirme kon nagadala sini.

Ang Kabudlayan sa Pagbadbad

Ang pila ka kauturan nga nagapuyo sa lainlain nga bahin sang Romania amo ang nagabadbad sang literatura sa lokal nga mga lenguahe, lakip na ang Ukrainiano, nga ginapamulong sang isa ka etniko nga grupo sa aminhan. Ang pila ka manugbadbad mga propesor sang lenguahe nga nakasulod sa kamatuoran; ang iban nagtuon sang lain nga lenguahe, ayhan paagi sa pag-eskwela sa isa ka kurso sa amo nga lenguahe.

Sa sina nga tion, ginasulat sang mga manugbadbad sa isa ka kolopyahan nga libro ang ila badbad, kag ginadala ini sa Bistriţa, isa ka siudad sa aminhan, agod i-proofread. Makaisa ukon makaduha sa isa ka tuig, ang mga manugbadbad kag ang mga proofreader magakit-anay agod istoryahan ang mga problema sa ila trabaho. Kon madakpan ining mga utod, normal lang para sa ila nga rekisahon, interogahon, bakulon, kag arestuhon. Ang mga madakpan prisuhon sing pila ka oras ukon adlaw, buy-an, kag nian arestuhon liwat​​—isa ka proseso nga sulit-sulit nga ginahimo agod pahugon sila. Ang iban ginapriso sa ila kaugalingon nga balay ukon dapat magreport sa pulis kada adlaw. Kag madamo ang napriso, lakip sa ila amo sanday Dumitru kag Doina Cepănaru kag Petre Ranca.

 Isa ka propesor sang Romaniano nga lenguahe kag maragtas si Dumitru Cepănaru, kag isa ka doktora si Doina nga iya asawa. Nadakpan sila sang ulihi sang mga Securitate, gin-aresto sila, kag ginpriso sa tuhay nga prisuhan sa sulod sang pito ka tuig kag tunga. Nabartolina si Doina sing lima ka tuig. Sa katunayan ang ila ngalan nalakip sa sulat sang ulong talatapan sa embahador sang Romania sa Estados Unidos. Sa tion sang iya pagkapriso, nakasulat si Doina sing 500 ka sulat sa iya bana subong man sa iban nga mga napriso nga utod nga babayi, sa pagpalig-on sa ila.

Isa ka tuig ang nagligad nga naaresto sanday Dumitru kag Doina, ang iloy ni Dumitru, nga si Sabina Cepănaru, gin-aresto man, kag napriso sing lima ka tuig kag napulo ka bulan. Ang lamang nga miembro sang pamilya nga wala napriso, apang ginasundan pirme sang mga Securitate, amo ang bana ni Sabina, nga isa man ka Saksi ni Jehova. Bisan pa delikado sa iya, tayuyon niya nga ginaduaw ang tatlo ka miembro sang iya pamilya.

 Sang 1938, gintangdo nga sekretaryo sa talatapan sang mga Saksi ni Jehova si Petre Ranca sa Romania. Dugang ini niya nga asaynment bangod isa man sia ka manugbadbad kag ginlakip sia sa listahan sang dapat gid dakpon sang Securitate. Nadakpan nila sia sang 1948, pirme sia ginaaresto kag sang 1950, upod sila ni Martin Magyarosi kag Pamfil Albu nga ginkasaba. Gin-akusar nga isa ka espiya sang Anglo-​Amerikano, nag-antos si Petre sing 17 ka tuig sa pila ka labing mabudlay nga mga prisuhan sang pungsod​​—nga amo ang Aiud, Gherla, kag Jilava​​—kag tatlo ka tuig nga ginpriso sa iya kaugalingon nga balay sa Galaţi County. Apang ining matutom nga utod naghatag sang iya bug-os nga masarangan sa pag-alagad kay Jehova tubtob sa katapusan sang iya dutan-on nga kabuhi sang Agosto 11, 1991.

Ang mahigugmaon nga pagpangabudlay sining mga manughupot sing integridad nagapahanumdom sa aton sang pulong: “Ang Dios indi di-matarong nga malipat sa inyo binuhatan kag sa gugma nga ginpakita ninyo tungod sa iya ngalan, nga nag-alagad kamo sa mga balaan kag padayon nga nagaalagad.”​​—Heb. 6:10.

Mga Kombension sa Wayang

Sang katuigan 1980, nagsugod na sa pagtipon sing mas dalagku ang mga kauturan​​—linibo pa gani​​—kon may kahigayunan, subong abi sa kasal ukon sa lubong. Sa mga kasal, nagatukod sila  sing palaypay sa isa ka malapad nga duog sa wayang kag dekorasyunan ini sang matahom nga mga karpet nga may laragway sang Biblia kag teksto nga ginburda sa tela. Ginaplastar ang mga lamesa kag pulungkuan para sa mga “bisita” kag ang isa ka poster nga may ginpadak-an nga logo sang Ang Lalantawan kag ang tuigan nga teksto ginapakabit sa entablado. Ang lokal nga mga manugbantala amo ang masami nga nagapakaon suno sa ila masarangan. Busa duha ka bangkete ang ila natigayon​​—pisikal kag espirituwal.

 Nagasugod ang programa sa pamulongpulong sa kasal ukon lubong kag magasunod ang lainlain nga diskurso sa Biblia. Bangod kon kaisa madamo sing upang para makaabot sa eksakto nga tion ang humalambal, ang pila ka kalipikado nga utod nagahanda pirme para magtal-us sa bahin, nga sa masami Biblia lang ang ginagamit, bangod wala sing mga kopya sang nahanda nga mga balayan.

Kon tig-ilinit, nagakadto ang mga tagasiudad sa uma para magpaliwaliwa. Subong man sini ang ginhimo sang mga Saksi ni Jehova. Apang, ginakalitan nila ang kahigayunan sa paghiwat sang ginagmay nga kombension sa mga banglid kag mga talon. Nagasuksok pa gani sila sang kostyum para sa drama sa Biblia.

Ang isa pa ka bantog nga balakasyunan amo ang Black Sea, nga maayo gid para bawtismuhan. Paano ginatum-oy sang mga utod ang bag-uhan nga indi matalupangdan sang iban nga mga tawo? Ang isa ka paagi amo ang “paghampang.” Ang mga kandidato kag ang pila ka bawtismado nga utod magporma sing  pabilog sa tubig kag magpasahay sang bola. Ang humalambal magatindog sa tunga kag magapamulongpulong, kag pagkatapos ang mga kandidato ginatum-oy​​—siempre pa sing mahalungon.

Ang Tilipunan Sang mga Manugsagod Sang Putyukan

Sang 1980, ang mga utod sa banwa sang Negreşti-Oaş, sa aminhan-katundan sang Romania, nakahunahuna sing maayo nga paagi agod legal nga mapahanugutan nga makatukod sing Kingdom Hall. Sa sadtong tion ginapalig-on gid sang Estado ang apiculture, ukon pagsagod sing putyukan. Gani ang isa ka grupo sang mga utod nga nagasagod sing putyukan nakahunahuna sa pagtukod sang asosasyon sang mga manugsagod putyukan, nga magahatag sa ila sing kinamatarong sa pagtukod sing isa ka tilipunan.

Pagkatapos makonsulta ang mga gulang sa sirkito, nagparehistro ang mga utod sa ngalan nga Apiculturists Association of Romania kag nagkadto sa munisipyo sa pagpresentar sang ila plano sa pagtukod sang isa ka tilipunan. Gin-aprobahan gilayon sang awtoridad ang pagtukod sang isa ka 34 metros por 14 metros nga bilding nga human sa kahoy. Bangod nalipay, natapos sang mga manugsagod sang putyukan kag sang madamo nga nagbulig sa ila ang proyekto sa sulod sang tatlo ka bulan. Pinasahi pa gani sila nga ginpasalamatan sang mga opisyales sang banwa!

Bangod madamo ang magatambong sa miting para sa inagurasyon kag magadugay sing pila ka oras, ginpangabay kag natigayon sang mga utod ang pahanugot nga gamiton ang tilipunan nga ginagamit sa pagsaulog para sa tig-alani. Kapin sa 3,000 ka Saksi nga naghalin pa sa tanan nga bahin sang pungsod ang nagtambong sa sini nga okasyon. Ang mga opisyales natingala nga madamo gid ang nagbulig sa pag-ani kag “nagselebrar” pagkatapos.

Siempre pa, ang selebrasyon isa gid ka makapaladya sa espirituwal. Kag tungod nga ang opisyal nga katuyuan sang bilding para sa mga putyukan, ginaistoryahan ini pirme sa programa apang may espirituwal nga kahulugan. Halimbawa, ginapatalupangod sang humalambal ang kapisan sang insekto, ikasarang sa  paglakbay kag pag-organisar, maisugon nga pagsakripisyo kon nagaamlig sa ila balay, kag madamo pa nga kinaiya.

Pagkatapos sining miting sa inagurasyon, ang Tilipunan sang Putyukan, nga amo na ang pagtawag sini, padayon nga ginatipunan sang mga utod sa nabilin nga tion sang pagdumili kag sing tatlo pa ka tuig sa tapos sang pagdumili.

Nagbulig sa Pagpasanyog Sang Paghiusa ang Manugtatap Sang Sona

Dinekada nga nagtinguha ang Komunista sa pagsab-ug sang binhi sang pagpangduhaduha kag di-paghangpanay sa tunga sang katawhan sang Dios kag sa pagpauntat sang ila komunikasyon. Subong sang nasambit na may diutay sila nga kadalag-an. Sa katunayan, ang pila ka pagbinahinbahin nagluntad bisan gani sang katuigan 1980. Ang pagduaw sang manugtatap sang sona nakabulig  agod masolbar ini nga problema, subong man ang pagbag-o sang ideolohiya sa politika.

Sugod sa tungatunga sang katuigan 1970, si Gerrit Lösch, miembro sang Komite sang Sanga sa Austria kag karon miembro na sang Nagadumala nga Hubon, nagduaw sa Romania sing pila ka beses. Sang 1988, ang mga representante sang Nagadumala nga Hubon nga sanday Theodore Jaracz kag Milton Henschel nagduaw diri sing duha ka beses, upod kay Utod Lösch kag sang manugbadbad nga si Jon Brenca, nga isa anay ka miembro sang panimalay Bethel sa Estados Unidos. Pagkatapos sining makapalig-on nga mga pagduaw, linibo sang mga kauturan nga nagbulag anay sa katawhan ni Jehova ang masaligon nga nagapakig-upod liwat sa panong.

Samtang, ang pagbag-o sa politika nagresulta sang pagkawalay kasiguruhan sa mga Komunista sa Europa, naghuyang ang pundasyon sini kag nagkalarumpag ang kalabanan sini nga rehimen sang hingapusan sang katuigan 1980. Sa Romania, nangin mabudlay ang kahimtangan sang 1989, sang nagrebelde ang katawhan sa rehimen nga Komunista. Ang lider sang partido, nga si Nicolae Ceauşescu, kag ang iya asawa ginpatay sang Disiembre 25. Pagkadason nga tuig, gintukod ang bag-o nga pagdumalahan.

Kahilwayan sa Katapusan!

Neutral gihapon ang mga Saksi ni Jehova bisan pa nagbag-o ang dalagan sang politika sa Romania. Apang, para sa 17,000 ka Saksi sa Romania sina nga tion, matuman na ang kahilwayan nga ginahingamo gid sang tanan. “Pagkatapos sang 42 ka tuig,” ang Komite sang Pungsod nagsulat, “nalipay gid kami sa pagpadala sang amon makalilipay nga report tuhoy sa amon nahimuan sa Romania. Nagapasalamat gid kami sa aton mahigugmaon nga Amay, si Jehova nga Dios, nga nagsabat sa mapinadayunon nga pangamuyo sang minilyon ka kauturan kag nagpauntat sang mapintas nga paghingabot.”

Sang Abril 9, 1990, natigayon sang mga utod ang legal nga pagkilala subong Religious Organization of Jehovah’s Witnesses  kag nag-organisar gilayon sang mga sirkito nga asambleya sa bug-os nga pungsod. Kapin sa 44,000 ang nagtambong sa sini nga mga pagtilipon​​—doble sa kadamuon sang mga manugbantala, nga halos 19,000 lamang. Sa katunayan, ang report sang tuig sang pag-alagad nagapakita nga sang Septiembre 1989 tubtob Septiembre 1990, nag-uswag ang mga Saksi ni Jehova sing 15 porsiento.

Sa sina nga tion, ang Komite sang Pungsod nagatatap sang hilikuton sa idalom sang pagdumala sang sanga sa Austria. Apang, sang 1995, pagligad sang 66 ka tuig nga bal-ot, natukod na naman liwat ang sanga sa Romania.

Ginbuligan sa Kapigaduhon

Sang katuigan 1980, namigado ang Romania, kag maiwat ang suplay sang mga produkto. Sang ang gobierno nga Komunista nalusod, namigado man ang ekonomiya sini, kag nangin makaluluoy ang kahimtangan sang mga tawo. Bilang bulig, ang mga Saksi ni Jehova sa Austria, Hungary, kag sa anay Czechoslovakia kag Yugoslavia nagpadala sing kapin sa 70 ka tonelada nga pagkaon kag panapton sa ila mga kauturan sa Romania, nga nakapaambit pa gani sini sa ila mga kaingod nga indi Saksi. “Sa tagsa ka tion nga nagaabot ang bulig,” siling sang report, “ginakalitan sang mga utod ang kahimtangan sa pagpanaksi.”

Luwas pa sa materyal nga mga aman, nakabaton man ang mga utod sang madamo nga espirituwal nga pagkaon. Ini nga kabuganaan nagpahibi sa madamo, bangod ini nga katawhan may isa lang sadto ka Lalantawan para sa isa ka grupo. Dugang pa, sugod sang Enero 1, 1991, nga gua, ang Lalantawan sa Romaniano mabalhag na sing dungan sa Ingles nga edisyon kag sing dekolor! Ini nga pagbag-o nagresulta sang gulpi nga pagdamo sang napahamtang nga literatura sa teritoryo.

Gikan sa Grupo nga Paghinun-anon Pakadto sa Regular nga mga Miting

Sa tion sang paghingabot, indi makahiwat ang mga utod sang pila ka miting, subong sang Teokratikong Eskwelahan Para sa  Ministeryo, sing suno sa kinaandan nga pamaagi. Sa baylo, nagatipon sila subong gamay nga grupo, nagabasa sang impormasyon, kag nian hinun-anunan ini. Kon kaisa pila lang ang kopya, ukon isa lang ka kopya sang materyal ang ginabinagbinag.

“Ginbalhag sa Romaniano ang Theocratic Ministry School Guidebook sang 1992,” siling ni Jon Brenca, karon miembro sang Komite sang Sanga sa Romania. “Antes sina, ang diutay nga grupo sang mga kauturan nag-imprinta sini nga libro sa lokal nga bersion. Sang 1991 ginsugdan namon ang paghanas sa mga gulang sa pagdumala sang Teokratikong Eskwelahan Para sa  Ministeryo kag sa paghatag sing laygay. Apang sa masami, nagapangalag-ag ang mga gulang sa paglaygay, nga ginahimo sa plataporma sa sina nga tion. ‘Masaklaw ang mga utod kon laygayan namon sa atubangan sang iban,’ siling sang pila.”

May pila ka di-paghangpanay man kon kaisa. Halimbawa, sang nagbisita ang isa ka gradwado sa Ministerial Training School sa isa ka kongregasyon sang 1993, ang isa ka gulang nagpalapit sa iya nga dala ang kopya sang iskedyul sa eskwelahan nga nagasiling nga ang dalagku nga kongregasyon dapat may ikaduha nga hulot-klasehan. Nagahunahuna nga ini nga aman para sa mas madali makahangop nga mga estudyante, namangkot ang gulang: “Nagapalibog ako kon san-o ako mahimo makapamulongpulong sa ikaduha nga hulot-klasehan? May kalipikado kami nga mga utod nga makasarang sa mas abanse nga pagtuon.” Mainayuhon nga gin-athag sang bisita ini nga butang.

“Daku man ang naamot sang sirkito nga asambleya para matudluan ang mga kauturan,” paathag ni Utod Brenca, “bangod ginlakip ang isa ka modelo nga Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo nga ginadumalahan sang manugtatap sang distrito. Apang, mga tinuig pa ang nagligad antes makapahisuno sing bug-os ang tanan sa sini nga kahimusan.”

 Nagsugod ang Pioneer Service School sa Romania sang 1993 kag nagbulig ini sa linibo ka payunir nga mag-uswag sa espirituwal kag mangin mas epektibo sa ministeryo. Mabudlay gid ang pagpayunir sa Romania bangod halos imposible nga makakita sing indi-bug-os tion nga trabaho. Apang, sang 2004, kapin sa 3,500 ka utod ang nagpayunir.

Bulig Para sa mga Nagalakbay nga Manugtatap

Ang mga utod nga sanday Roberto Franceschetti kag Andrea Fabbi nga gikan sa sanga sa Italya gin-asayn sa sanga sa Romania sang 1990. Ang ila tulumuron amo ang pagbulig sa pag-organisar liwat sang hilikuton. “Sa sina nga tion, 57 anyos na ako,” paathag ni Utod Franceschetti. “Bangod sang kapurauton sa Romania sa sina nga tion, ang asaynment indi mahapos para sa amon ni Imelda, nga akon asawa.

“Sang nag-abot kami sa Bucharest sang Disiembre 7, 1990, alas siete sang gab-i, ang temperatura -12 degree Celsius, kag puno sing niebe ang siudad. Nakigkita kami sa pila ka utod sa sentro sang siudad kag namangkot sang amon tululugan sina nga gab-i. ‘Wala pa kami kabalo,’ siling nila. Apang, ang isa ka dalagita nga ang iloy kag lola mga Saksi nakabati sang amon ginaistoryahan kag gilayon nga nag-agda sa amon sa ila balay. Nagdayon kami didto sing pila ka semana tubtob nakasapo kami sing nagakaigo nga apartment sa siudad. Ang mga kauturan didto nagsakdag man sa emosyon kag nagpalig-on sa amon, nga nakabulig sa amon nga magpahisuno sa amon asaynment.”

Ang isa ka gradwado sa ika-43 nga klase sang Gilead sang 1967, nga si Roberto, upod sa iya asawa, naghinguyang sing halos siam ka tuig sa Romania, nagbulig gid sa mga utod nga makabenepisyo gikan sa ila dinekada nga eksperiensia sa pag-alagad kay Jehova. “Sang Enero 1991,” nagpadayon si Roberto, “ginmiting sang Komite sang Pungsod ang tanan nga nagalakbay nga manugtatap​​—42 ka utod. Ang kalabanan nagaalagad sa gagmay nga mga sirkito nga may anom ukon pito ka kongregasyon. Ang ila rutina amo ang pag-alagad sa tagsa ka kongregasyon  sing kapin sa duha ka sagunson nga talipuspusan sang semana, sa masami indi kaupod ang ila asawa. Sa sina nga tion, ang mga manugtatap sang sirkito may mga trabaho agod masakdag ang ila pamilya kag agod indi masuspetsuhan sang awtoridad. Apang karon ini nga mga utod mahimo na magsunod sa iskedyul nga kaanggid sa iban nga pungsod paagi sa pag-alagad sa kongregasyon sugod sa Martes tubtob Domingo.

“Sang mapaathag na ang kahimusan, ginsilingan ko ang 42 ka utod, ‘Kon luyag ninyo magpadayon sa pag-alagad subong nagalakbay nga manugtatap, palihug bayaw sang kamot.’ Wala sing may nagbayaw! Busa sa pila ka minutos, wala na sing nagalakbay nga manugtatap sa pungsod! Apang, pagkatapos sang dugang pa nga pagpangamuyo, ang iban nagbag-o sing pensar. Nag-abot ang dugang nga bulig paagi sa mga gradwado sang Ministerial Training School nga gikan sa Alemanya, Austria, Estados Unidos, Italya, kag sa Pransia.”

Si Jon Brenca, nga isa ka Romaniano, nagpauli sa Romania gikan sa Brooklyn Bethel, diin nag-alagad sia sing napulo ka tuig. Sang primero, nag-alagad si Jon subong manugtatap sang sirkito kag distrito. Nagsaysay sia: “Sang Hunyo 1991, subong manugtatap sang distrito, nagpanghikot ako upod sa mga manugtatap sang sirkito nga luyag mag-alagad sing bug-os tion sa idalom sang bag-o nga kahimusan. Nahibaluan ko sang ulihi nga indi lamang sila ang naghimo sang mga pagpahisuno sa ila hunahuna​​—ang kongregasyon man may problema sa pagpahisuno sa sini nga kahimusan. ‘Nabudlayan ang mga manugbantala sa  pagsakdag sa pag-alagad sa latagon kada adlaw,’ siling sang pila ka gulang. Apang, ang tanan nagkooperar kag nagsunod sa pagbag-o.”

Ang Kingdom Ministry School kag ang Ministerial Training School nakabulig man sa pagtudlo sa mga kauturan. Sa tion sang isa ka Kingdom Ministry School sa Baia-​Mare, nagahibi nga nagapalapit sa isa sa mga instruktor ang isa ka gulang. “Madugay na ako nga gulang,” siling niya, “apang karon ko lang gid nahangpan kon paano himuon ang nagaduaw nga pagbantay. Nagapasalamat gid ako sa Nagadumala nga Hubon sa sining malahalon nga impormasyon.”

Nabatian man sang mga utod nga lalaki ang Ministerial Training School, apang naghunahuna nga ini damgo lamang para sa ila pungsod. Gani mahanduraw mo ang ila kalangkag sang ina nga damgo nangin matuod sang 1999 sang ginhiwat ang una nga klase! Sugod sadto, walo pa ka klase ang ginhiwat, kag lakip sa sini ang mga nagapamulong sing Romaniano nga utod nga gikan sa kaingod nga Moldova kag Ukraine.

“Nasapwan Ko ang Kamatuoran!”

Samtang madamo nga tawo ang regular nga napanaksihan, mga pito ka milyon​​—un-tersia sang populasyon ang nagapuyo sa wala naasayn nga teritoryo. Kag madamo nga duog ang wala pa gid napanaksihan sang maayong balita, gani ang alanyon bugana gihapon! (Mat. 9:37) Ang mga regular kag espesyal payunir kag mga gulang nagsabat sa sini nga kinahanglanon paagi sa pagsaylo sa wala naasayn nga mga teritoryo. Subong resulta, madamo nga grupo ang naporma kag natukod ang mga kongregasyon. Dugang pa, gin-agda sang sanga ang mga kongregasyon sa pagpakigbahin sa pinasahi nga kampanya sa pagpanghikot sa mga wala naasayn nga teritoryo. Kaangay sa iban nga pungsod, ini nga kampanya nagmadinalag-on.

Sa isa ka nabaw-ing nga baryo, ang isa ka 83 anyos nga babayi nakaangkon sang isa ka kopya sang Ang Lalantawan gikan sa  isa sang iya bata nga babayi, nga nakakita sini sa basurahan sa Bucharest. Wala lamang ginbasa sang tigulang ang magasin kundi gintan-aw man sini ang tagsa ka teksto sa iya Biblia​​—nga natabuan nga nagaunod sang ngalan sang Dios. Sang nakapakigsugilanon sia liwat sa iya bata nga babayi, nagtuaw sia, “Day, nasapwan ko ang kamatuoran!”

Ginsukmaan man niya ang pari sa ila baryo kag nagpamangkot kon ngaa wala niya ginasugid sa mga tawo ang ngalan sang Dios. Wala makasabat ang pari kundi ginhulam niya ang Biblia kag ang magasin agod mausisa ini. Matinahuron nga ginhatag ini sang babayi, kag amo ini ang katapusan niya nga pagkakita sang iya Biblia kag Lalantawan. Sang ulihi, sang nagbantala ang mga Saksi ni Jehova sa ila baryo, ginpadayon niya sila, nagtuon sa Pulong sang Dios sa bulig sang Ihibalo nga libro, kag nag-uswag sia sing maayo. Karon, sila sang iya bata nga babayi yara na sa kamatuoran.

Sa Katapusan Hilway Na sa Pagtilipon!

Puerte gid ang kalipay sang mga Saksi ni Jehova sa Romania sang 1990 sa ila pagtilipon para sa “Putli nga Hambal” Distrito nga Kombension. Para sa kalabanan, amo ini ang ila una nga kombension nga natambungan. Ginhiwat ini sa siudad sang Brasov kag Cluj-​Napoca. Duha ka semana antes sini, ang 2,000 ka delegado nagtambong sa Romaniano nga kombension sa Budapest, Hungary. Bisan pa isa lang ka adlaw ang kombension sa Romania, nalipay gid ang mga kauturan sa pagpamati sa pamulongpulong sang duha ka representante sang Nagadumala nga Hubon nga sanday Milton Henschel kag Theodore Jaracz. Kapin sa 36,000 ang nagtambong, kag 1,445 ang nabawtismuhan​​—mga 8 porsiento sang mga manugbantala!

Sang 1996, gin-iskedyul sa Bucharest ang isa sa “Mensahero Sang Diosnon nga Paghidait” Internasyonal nga Kombension. Apang, ang mga klero sang Ortodokso nagtinguha gid sa pag-upang sang kombension. Sila kag ang ila mga sumulunod nagpanapik  sang nagapakalain nga mga islogan sa bug-os nga siudad​​—sa mga propiedad sang simbahan, bilding, alagyan, kag mga pader. “Mangin Ortodokso ukon kamatayon,” suno sa isa ka islogan, samtang sa iban nga islogan naman mabasa: “Pangabayon namon ang awtoridad nga kanselahon ining kombension. BUYLUGI KAMI AGOD MAPANGAPINAN NATON ANG PAGTULUOHAN SANG ATON MGA KATIGULANGAN. Kabay nga buligan kita sang Dios!”

Sa amo nga kahimtangan, ginbinagbinag liwat sang mga opisyales sang siudad ini nga butang kag wala nila gintugutan  nga hiwaton ang kombension sa Bucharest. Apang nakaarkila ang mga utod sang isa ka pasilidad sa Brasov kag Cluj-​Napoca nga mahimo makombensionan sang Hulyo 19 tubtob 21, kag nakaorganisar pa gani sila sang magagmay nga mga kombension sa Bucharest kag Baia-Mare sa mga indi makabiyahe pakadto sa ginakombensionan.

Nagdayaw gid ang mga reporter sa kakalma sang mga utod kag nga naorganisar nila liwat ang mga butang sa sining apiki na nga pahibalo. Wala sapayan sa mga pagmulay sang mga klero, ang report sang media sina nga adlaw sa kombension positibo. Apang bisan ang una nga report negatibo, napasanyog gihapon sini ang ngalan ni Jehova. “Sa sulod sang tatlo ka semana,” siling sang isa ka utod sa Bucharest, “nabantugan kami kag ini katumbas  sang tinuig nga pagpanaksi sa bug-os nga pungsod. Ang ginahunahuna sang Romanian Orthodox Church nga pagbalabag sa amon sa pagkamatuod nangin isa ka pagpalapnag sang maayong balita.” Ang nagtambong sa kombension may kabug-usan nga 40,206, kag 1,679 ang nabawtismuhan.

Sa “Mga Manugtuman Sang Pulong Sang Dios” Distrito nga Kombension, nga ginhiwat sang tuig 2000, nalipay gid ang mga kauturan sa pagbaton sang New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa Romaniano. Nagsiling ang isa ka mapinasalamaton nga pamatan-on nga utod: “Nangin mas suod pa gid ako kay Jehova samtang ginabasa ko ang iya ngalan sa akon kopya sa sining badbad. Tinagipusuon ko gid nga ginpasalamatan si Jehova kag ang iya organisasyon.”

 Gikan sa Tilipunan Sang Putyukan Pakadto sa Assembly Hall

Luwas sa Tilipunan sang Putyukan, nga ginsambit kaina, wala sing Kingdom Hall nga natukod sa tion sang Komunista. Gani sang ginkuha ang pagdumili, nagdamo gid ang kinahanglanon nga Kingdom Hall. Maayo na lang kay may Kingdom Hall Fund nga kahimusan, sining karon lang nga tuig nakahuman ang mga utod sing promedyo nga isa ka Kingdom Hall sa kada napulo ka adlaw! Simple, kombeniente nga mga bilding, nga ginsunod sa kinaandan nga desinyo kag madali matigayon nga mga materyales. Subong sa iban nga pungsod, ang maayo nga pag-organisar kag pagboluntaryo sa tion sang pagtukod, ilabi na sa mga madasig nga pagpanukod sang mga tilipunan, naghatag sing maayo gid nga panaksi sa mga kaingod, mga negosyante, kag mga opisyales sang siudad.

Sa Mureş County, nangayo na sang permiso ang mga utod sa awtoridad agod matakdan na sing koryente ang ginatukod pa lang nga Kingdom Hall. “Ngaa nagadali gid kamo?” pamangkot sang opisyal. “Ang pagproseso sang inyo permiso magadugay sing mga isa ka bulan, kag diutay pa lang ang matapos ninyo sa sina nga tion.” Gani ginreklamo ini sang mga utod sa direktor.

Namangkot man sia: “Ngaa nagadali gid kamo? Pundasyon pa lang gani ang natapos ninyo?”

“Huo,” sabat sang mga utod, “apang sang nagligad pa ina nga semana. Karon nagapangatop na kami!” Nahangpan sang direktor ang ginsiling sang utod kag naghatag sia sing permiso pagkaaga.

Ang una nga Assembly Hall sa Romania, nga gintukod sa Negreşti-​Oaş, mahimo makapapungko sing 2,000 sa kadak-an sini kag 6,000 sa ampiteatro. Nalipay gid si Utod Lösch nga sia ang gin-agda sa paghatag sing pamulongpulong sa dedikasyon, nga iya ginpresentar sa Romaniano nga lenguahe. Kapin sa 90 ka kongregasyon gikan sa lima ka sirkito ang nagbulig sa pagtukod. Bisan wala pa nadedikar ang tilipunan, 8,572 ang nagtambong sa distrito  nga kombension nga ginhiwat diri sang Hulyo 2003. Siempre, ang Assembly Hall amo ang pirme nga topiko sa pag-istoryahanay sang lokal nga komunidad sang Ortodokso. Apang ang ila komento indi tanan negatibo. Sa katunayan, bisan gani ang iban nga pari nagdayaw sa pagboluntaryo sang mga kauturan.

Wala Sing Hinganiban nga Magamadinalag-on Batok sa mga Alagad Sang Dios

Sang nagpauli sanday Károly Szabó kag József Kiss sa ila dutang natawhan sang 1911, wala gid nila napensar ang kadakuon sang pagpakamaayo ni Jehova sa hilikuton nga ila ginsuguran. Binagbinaga: Sa nagligad nga napulo ka tuig, mga 18,500 ang nabawtismuhan sa Romania, amo nga nangin 38,423 ang manugbantala. Kag 79,370 ang nagtambong sa Memoryal sang 2005! Agod matatap ini nga pag-uswag, gindedikar ang isa ka bag-o nga puluy-an Bethel sang 1998 kag ginpadak-an ini sang tuig 2000. Ang tinukod nga may tatlo ka Kingdom Hall gintukod man sa sini.

 Ang pundasyon sini nga pag-uswag napahamtang sa tion sang mapintas nga paghingabot, nga indi masarangan isulat sing detalyado. Apang, ang pag-uswag mapahanungod tanan kay Jehova, bangod sang iya nagaamlig nga landong nga gindangpan sang iya mainunungon nga mga Saksi. (Sal. 91:​1, 2) Nagsaad si Jehova sa iya matutom nga mga alagad: ‘Bisan ano nga hinganiban nga himuon batok sa inyo indi magamadinalag-on, kag bisan ano nga dila nga magatindog batok sa inyo sa paghukom pakamalauton ninyo. Ini amo ang palanublion sang mga alagad ni Jehova.’​​—Isa. 54:17.

Agod mahuptan ining malahalon gid nga “palanublion,” determinado ang mga Saksi ni Jehova sa Romania sa pagpadungog sa mga luha sang mga nag-antos sing labi tungod sa pagkamatarong paagi sa pag-ilog sang ila hamili nga pagtuo.​​—Isa. 43:10; Heb. 13:7.

 [Kahon sa pahina 72]

Laragway Sang Romania

Ang pungsod: Halos matipulon ang korte sang Romania, nga may kalaparon nga 238,000 kilometros kuadrado kag mga 720 kilometros ang distansia sang sidlangan sa katundan. Ang mga pungsod sa palibot sini sugod sa aminhan patuo amo ang Ukraine, Moldova, Bulgaria, Serbia kag Montenegro, kag Hungary.

Ang mga tawo: Ang 22 milyones nga pumuluyo sang Romania nagalakip sa lainlain nga dumuluong kag tumandok nga mga grupo, subong sang mga Romaniano, Hungariano, Aleman, Judiyo, Ukrainiano, Roma, kag iban pa. Halos 70 porsiento sang pumuluyo ang Romanian Orthodox.

Ang lenguahe: Romaniano ang opisyal nga lenguahe. Halin ini sa Latin, ang pinulungan sang mga Romano sang una.

Ang palangabuhian: Mga 40 porsiento ang mangunguma, manugtroso, ukon mangingisda; 25 porsiento ang nagatrabaho sa pabrika, minahan, ukon sa konstruksion; kag 30 porsiento ang nagapabayad sang ila mga serbisyo.

Ang pagkaon: Mais, patatas, sugar beet, trigo, kag ubas ang ila mga patubas. Karnero ang panguna nga ginasagod. Ang iban pa nga sapat amo ang baka, baboy, kag pato, manok, pabo.

Ang klima: Ang temperatura kag ang pag-ulan nagadepende sa rehiyon. Sa kabug-usan, ang klima kasarangan kag may apat ka panag-on.

 [Kahon sa pahina 74]

Ang Nanuhaytuhay nga Rehiyon sa Romania

Ang Romania isa ka malapad nga kaumhan, natunga ini sa pila ka maragtason kag nanuhaytuhay nga rehiyon, lakip ang Maramureş, Moldavia, Transylvania, kag Dobruja. Ang naaminhan nga rehiyon amo ang Maramureş, ang lamang nga teritoryo nga wala gid nasakop sang mga Romano. Ang mga tawo nagapuyo sa suludlon nga mga baryo sa kabukiran kag nahuptan nila ang kultura sang ila katigulangan nga mga Dacian. Sa sidlangan, amo ang Moldavia nga bantog nga hilimuan sang alak, mineral nga mga tuburan sini, kag mga monasteryo nga gintukod pa sang ika-15 nga siglo. Ang bagatnan nga rehiyon amo ang Walachia, diin diri masapwan ang Bucharest, ang pinakadaku nga siudad kag kapital sang Romania.

Ang Transylvania yara sa sentro sang Romania, isa ka nataasan nga kapatagan nga napalibutan sang dalagku nga mga kabukiran sang Carpathian Mountains. Madamo ini sing mga kastilyo, mga siudad, kag mga kagulub-an nga sang edad media pa gintukod, kag ang Transylvania amo ang ginhalinan sang bantog nga Dracula, nga ginalaragway sa mga sugilanon nga isa ka bampira. Ang orihinal nga Dracula amo kuno si Prinsipe Vlad Dracul nga nagkabuhi sang ika-15 nga siglo, ukon si Vlad nga Yawa, kag Vlad Ţepeş, nga kilala subong si Vlad nga Manuglansang bangod sa pamaagi sang pagpatay niya sa iya mga kaaway. Siempre pa, ang pagbisita sa sini nga rehiyon nagalakip sa pagkadto sa ila kuno mga ginhukmungan.

Ang Dobruja, nga mga 250 kilometros ang pag-angot sini sa Black Sea, amo ang ginahamtangan sang matahom nga Danube Delta. Amo ini ang ikaduha sa pinakamalaba nga suba sa Europa, nga nangin dulunan sang Romania sa bagatnan kag diri nagailig ang halos tanan nga tubig sang pungsod. Ang gibwangan sini nga nagalapad sing 4,300 kilometros-kuadrados amo ang pinakalapad nga reserve nga katunggan sa Europa, nga ginapuy-an sang kapin sa 300 ka espesyi sang pispis; kapin sa 150 ka sahi sang isda; kag kapin sa 1,200 ka bariedad sang tanom, sugod sa kahoy nga willow tubtob sa mga liryo sa tubig.

 [Kahon sa pahina 87]

Gikan sa Kulto nga Zamolxis Pakadto sa Romanian Orthodox

Mga siniglo antes sang aton Kumon nga Dag-on, ang mga tawo nga nagapuyo sa ginatawag karon nga Romania amo ang mga Getae kag mga Dacian, magparyentehanay ini nga mga tribo. Ang ila dios si Zamolxis, nga amo kuno ang dios sang kalangitan kag sang mga patay. Karon, halos ang tanan nga Romaniano nagapangangkon nga mga Cristiano. Paano ini natabo?

Sa tion sang paggahom sang Roma sa Balkan Peninsula, ang alyansa sang Geto-​Dacian amo ang ila daku nga problema. Sa katunayan, duha ka beses nga ginlutos sang alyansa nga ginpamunuan ni Hari Decebalus ang mga hangaway sang Roma. Apang, sang maaga nga bahin sang ikaduhang siglo C.E., napierde sila sang Roma kag ginhimo nga probinsia ini nga rehiyon. Ang Dacia, nga amo ang pagtawag anay, nangin mainuswagon kag nagganyat sa madamong Romano nga kolonista. Nagpangasawa sila sing mga Dacian, gintudluan sila sing Latin, kag sila ang nangin katigulangan sang mga Romaniano karon.

Ang mga imigrante subong man ang mga negosyante kag bolantero amo ang nagpalapnag sang Cristiandad sa sini nga rehiyon. Sang 332 C.E., nagbaskog ang impluwensia sang Cristiandad sang si Emperador Constantino naghimo sing kasugtanan sa paghidait sa mga Goth, isa ka kompederasyon sang Aleman nga tribo nga nagapuyo sa aminhan sang Danube.

Pagkatapos sang daku nga pagbinahinbahin sang 1054, sang ang Eastern Orthodox Church nagbulag sa Iglesia Romana, ang rehiyon naimpluwensiahan sang Eastern Orthodox Church, nga amo ang ginhalinan sang Romanian Orthodox Church. Sa hingapusan sang ika 20 nga siglo, may kapin sa 16 milyones ka katapo ang Romanian Orthodox Church, kag amo ang pinakadaku nga independiente nga Orthodox Church sa Balkan.

 [Kahon/​Retrato sa pahina 98-100]

Nagaamba Kami Samtang Nagaulan ang mga Bomba

Teodor Miron

Natawo: 1909

Nabawtismuhan: 1943

Malip-ot nga Biograpiya: Nakatuon sang kamatuoran sa Biblia sa prisuhan. Napriso sing 14 ka tuig sa mga kampo konsentrasyon sang Nazi kag sa mga kampo nga palangabudlayan kag mga prisuhan sang Komunista.

Samtang nagaatras ang tropa sang Aleman sang Septiembre 1, 1944, isa ako sa 152 ka Saksi, nga upod sa iban pa nga priso, gindala halin sa kampo konsentrasyon sa Bor, Serbia, pa Alemanya. Pila ka adlaw nga wala kami sing makaon. Kon makapulot gani kami sang ginhaboy nga pagkaon​​—halimbawa, mga beet sa higad sang dalan malapit sa uma​​—ginatunga namon ini sing alalangay. Kon may indi na makatakod, ginakarga sia sang mabaskog sa isa ka wheelbarrow.

Sang ulihi, nakalab-ot kami sa isa ka estasyunan sang tren, nagpahuway sing mga apat ka oras, kag nian gindiskargahan namon ang isa ka walay atop nga bagon agod may masakyan kami. Nagatindog kami tanan para makaigo, kag wala kami sing mamala nga mga panapton​​—tig-isa lang ka habol, nga amon ginapandong kon mag-ulan. Subong sina ang amon kahimtangan nga nagabiyahe sa bug-os nga gab-i. Pagkadason nga adlaw, alas dies sa aga, sang nag-abot kami sa isa ka baryo, duha ka eroplano ang nagbomba sa makina sang ginasakyan namon nga tren amo nga nakadulog ini. Wala sing isa nga napatay sa amon, bisan pa nga ang amon bagon amo ang naangot sa makina mismo sang  tren. Bisan pa sa sini nga hitabo, gintabid liwat sa iban nga makina ang amon bagon, kag nagpadayon ang amon paglakbay.

Sang nagdulog kami sing duha ka oras sa isa ka estasyunan nga mga 100 kilometros na ang kalayuon, nakita namon ang pila ka lalaki kag babayi nga nagabitbit sang mga basket nga may mga patatas. Naghunahuna kami nga ‘manuglibod sila sing patatas.’ Apang nagsayop kami. Mga utod gali sila sa espirituwal nga nakabati tuhoy sa amon kag nakahibalo nga gutumon gid kami. Ginhatagan nila ang kada isa sa amon sing tatlo ka dalagku nga tinanok nga patatas, tig-isa ka tinapay, kag diutay nga asin. Ining ‘manna gikan sa langit’ nagsustener sa amon sa 48 oras pa nga paglakbay tubtob nakalab-ot kami sa Szombathely, Hungary, sang maaga nga bahin sang Disiembre.

Sa Szombathely kami nagpaligad sang tigtulugnaw, nga mais lang ang kunsumo nga nagahal-ag sa niebe. Sang Marso kag Abril 1945, ining matahom nga banwa ginbombahan, kag nagalinapta lang sa dalan ang nagwasaag nga mga lawas. Madamo nga tawo ang natampukan kag kon kaisa mabatian namon nga nagapangayo sila sing tabang. Nagkuha kami sing mga pala kag iban pa nga mga gamit agod buligan sila, kag nahaw-as namon ang iban sa ila.

Naigo sang mga bomba ang mga bilding nga malapit sa bilding nga amon ginapanaguan. Kon magserin na gani, ang tanan nagasalasala sa pagpanago. Sang primero, nagdinalagan man kami, apang sang ulihi narealisar namon nga wala ini sing pulos, kay wala man sing luwas nga mapanaguan. Gani kalmado nga nagpahimunong na lang kami sa amon nahamtangan. Sang ulihi, nag-upod man sa amon ang mga guardia. Ang amon Dios, siling nila, mahimo mag-amlig man sa ila! Sang Abril 1, ang amon katapusan nga gab-i sa Szombathely, nag-ulan sing madamo gid katama nga bomba. Bisan pa sini, nagpabilin kami sa amon bilding, nagadayaw kay Jehova paagi sa ambahanon kag nagapasalamat sa iya sang amon pagkakalmado.​​—Fil. 4:6, 7.

Pagkaaga, ginmanduan kami nga magkadto na sa Alemanya. May duha kami ka kalesa, amo nga nagabulosbulos kami sakay kag lakat sing mga 100 kilometros tubtob nga nakalab-ot kami sa kakahuyan nga mga 13 kilometros ang kalayuon sa kuta sang mga Ruso. Nagpaligad kami sing gab-i sa propiedad sang isa ka manggaranon nga tawo, kag pagkaaga ginbuy-an kami sang mga guardia. Nagapasalamat gid kami kay Jehova bangod ginsakdag niya kami sa pisikal kag sa espirituwal, nagahilibion kami nga nagapaalamay kag nagpalauli​—​ang iban naglakat kag ang iban nagtren.

[Kahon sa pahina 107]

Nagpanghikot ang Cristianong Gugma

Sang 1946, may tiggulutom sa nasidlangan nga bahin sang Romania. Bisan pa pigado, ang mga Saksi ni Jehova nga nagapuyo sa Romania nga wala tanto naapektuhan sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II nagdonar sing pagkaon, panapton, kag kuarta sa napigaduhan nga mga kauturan. Halimbawa, ang mga Saksi nga nagatrabaho sa minahan sang asin sa banwa sang Sighet Marmaţiei, malapit sa dulunan sang Ukraine, nagbakal sing asin sa minahan, ginbaligya ini sa kaingod nga mga siudad kag mga banwa, kag ang benta ginbakal sang mais. Sa amo man nga tion, ang mga Saksi ni Jehova sa Estados Unidos, Sweden, Switzerland, kag ang iban pa nga pungsod nagbulig man sa pagdonar sing mga lima ka tonelada nga pagkaon.

 [Kahon/​Retrato sa pahina 124, 125]

Nadumduman Namon ang 1,600 ka Teksto sa Biblia

Dionisie Vârciu

Natawo: 1926

Nabawtismuhan: 1948

Malip-ot nga Biograpiya: Sugod sang 1959, ginsilutan sing kapin sa lima ka tuig sa pila ka prisuhan kag kampo nga palangabudlayan. Napatay sia sang 2002.

Sang tion nga napriso kami, ginatugutan kami nga makapakig-angot sa amon pamilya, kag ginatugutan sila nga makapadala sa amon sing mga singko kilos nga pinutos kada bulan. Ang mga nakatapos lamang sang ila takay amo ang makakuha sang ginpadala sa ila. Ginatunga namon pirme sing alalangay ang pagkaon, buot silingon pirme namon ini tungaon sa mga 30 ka bahin. Isa ka bes, gintunga namon ang duha ka mansanas sa 30 ka bahin. Matuod magagmay na ini, apang nakapahaganhagan ini sa amon kagutom.

Bisan pa wala kami sing Biblia ukon mga bulig sa pagtuon sa Biblia, nahuptan namon nga malig-on ang amon espirituwalidad paagi sa pagdumdom sa mga butang nga amon natun-an antes kami napriso kag pagpaambitay sini. Ang amon kahimusan amo nga kada aga ang isa ka utod magadumdom kag magahambal sang isa ka teksto sa Biblia. Ginatandaan gilayon namon ini nga teksto kag ginapamalandungan sa tion sang pagpalakatlakat sa amon kon aga, nga nagadugay sing 15 tubtob 20 minutos. Pagbalik sa amon selda​​—20 kami nga nagaginutok sa isa ka hulot nga nagalapad sing dos por kuatro metros​​—ginakomentuhan namon ina nga teksto sa sulod sang mga 30 minutos. Nasaulo namon tanan ang 1,600 ka teksto sa Biblia. Kon udto nagahinun-anon kami sing lainlain nga topiko, lakip ang mga 20 tubtob 30 ka teksto nga may kaangtanan sa topiko. Ang tanan nagasaulo sang materyal.

May isa ka utod nga lalaki nga sang primero nagbatyag nga indi na sia makasaulo sang madamo nga teksto sa Biblia bangod tigulang na sia. Apang, indi amo sina ang natabo sa iya. Pagkatapos nga nabatian niya kami nga mga 20 ka beses nga nagasulitsulit sing mabaskog sang mga dinalan, madumduman man niya kag mahambal ang kalabanan nga teksto, amo nga nalipay gid sia!

Matuod, ginagutom kag maluya kami sa pisikal, apang padayon kami nga ginabusog kag ginapabakod ni Jehova sa espirituwal. Bisan pa sang nahilway na kami, dapat gihapon namon palig-unon ang amon espirituwalidad bangod padayon gihapon kami nga ginahingabot sang mga Securitate, nga nagalaum nga mabungkag ang amon pagtuo.

 [Kahon sa pahina 132, 133]

Mga Pamaagi sa Pagkopya

Sang katuigan 1950, ang pagpangopya paagi sa pagsulat, sa masami nagagamit sang papel de karbon, amo ang pinakasimple kag mahapos nga pamaagi sa pagbalhag sing mga bulig sa pagtuon sa Biblia. Bisan pa mahinay kag mauti, may kaayuhan ini nga pamaagi​​—masaulo sang mga manugkopya ang kalabanan sa materyal. Amo nga sang napriso, makahatag sila sing madamong espirituwal nga pagpalig-on sa iban. Naggamit man ang mga utod sing makinilya, apang dapat pa ini iparehistro sa pulis kag mabudlay gid makaparehistro.

Sang ulihi nga bahin sang katuigan 1950 matigayon na ang mga mimeograph. Agod makahimo sing mga stencil, ginamikskla sang utod ang kola, gulaman, kag waks kag nian ipahid ini sing manipis, kag alalangay sa mahining nga korte rektanggulo nga butang, mas maayo kon sa kristal. Nagagamit sang espesyal nga tinta nga ila ginhanda, ginapadamol nila ang letra sa papel. Kon magmala na ang tinta, ginaipit nila sing alalangay ang papel sa may waks nga bahin, busa makahimo sila sing stencil. Apang, ining mga stencil, madali maguba, amo nga pirme nagahimo sing bag-o ang mga utod. Kag kaangay sa kinopya sa kamot nga artikulo, may risgo man ang paggamit sang stencil​​—mahimo makilal-an ang nagsulat paagi sa iya sinulatan.

Sugod sang katuigan 1970 tubtob matapos ang pagdumili, naghimo kag naggamit ang mga utod sing kapin sa napulo ka madaladala, de-mano nga imprintahan. Ginsunod ang desinyo sini sa isa ka imprintahan sa Austria, kag nagagamit sing papel nga nahapinan sang plastik subong mga printing plate. Ginhayuan sang mga kauturan ini nga imprintahan nga Galingan. Sugod sang ulihi nga bahin sang katuigan 1970, ang pila ka sheetfed offset nga mga imprintahan natigayon, apang indi makahimo ang mga utod sang mga plate para sa sini, gani wala ini nagamit. Apang, sugod sang 1985, ang isa ka enhinyero sa kemika nga utod nga gikan sa anay Czechoslovakia nagtudlo sa mga utod sa paghimo sang plate. Busa, ang kadamuon kag kalidad sang publikasyon nag-uswag.

 [Kahon/​Retrato sa pahina 136, 137]

Ginhanas Ako ni Jehova

Nicolae Bentaru

Natawo: 1957

Nabawtismuhan: 1976

Malip-ot nga Biograpiya: Manug-imprinta sa tion sang mga Komunista kag karon espesyal payunir kaupod ni Veronica nga iya asawa.

Nagsugod ako sa pagtuon sa Biblia sang 1972 sa banwa sang Săcele kag nabawtismuhan apat ka tuig sang ulihi sa edad nga 18. Ginadumilian ang hilikuton sadto, kag ang mga miting ginahiwat lamang sa tigdiutay nga mga grupo. Apang, regular kami nga nakabaton sang espirituwal nga pagkaon, bisan gani sing mga drama sa Biblia, nga ginapresentar sadto sa mga audio nga rekording upod sa dekolor nga slide.

Sang nabawtismuhan na ako, ang una ko nga asaynment amo ang pagpaandar sang slide projector. Nadugangan ang akon pribilehiyo sang pagpamakal sang papel para sa amon likom nga pagpang-imprinta, pagligad sang duha ka tuig. Sang 1980, nakatuon ako sa pag-imprinta kag nagbulig sa pagbalhag sang Ang Lalantawan, Magmata!, kag iban pa nga publikasyon. Nagagamit kami sing mimeograph kag iban pa magagmay, de-mano nga mga imprintahan.

Sa sina nga tion, nakilala ko si Veronica, isa ka mabuot nga utod nga nagpakita man sang iya katutom kay Jehova, kag nagpakasal kami. Daku gid nga bulig si Veronica sa akon hilikuton. Sang 1981, si Otto Kuglitsch nga gikan sa sanga sa Austria nagtudlo sa akon nga mangin opereytor sang amon una nga sheetfed, offset nga imprintahan. Ginbutang namon ang ikaduha nga imprintahan sa Cluj-​Napoca sang 1987, kag ako ang natangdo sa paghanas sa mga opereytor.

Sang ginkuha ang pagdumili sang 1990, kami ni Veronica upod ang amon bata nga lalaki, nga si Florin, nagpadayon sa hilikuton nga pag-imprinta kag pagpanul-ong sang mga literatura sing walo ka bulan. Ginatipon kag ginausisa ni Florin ang naimprintahan na nga mga pahina antes ini ipiton, i-trim, i-staple, impakihon, kag ipadala. Sang 2002, naasayn kami nga tatlo subong payunir sa banwa sang Mizil, nga may pumuluyo nga 15,000 kag mga 80 kilometros sa aminhan sang Bucharest. Espesyal payunir kami ni Veronica, kag regular payunir naman si Florin.

 [Kahon/​Retrato sa pahina 139, 140]

Ginbulag ni Jehova ang Kaaway

Ana Viusencu

Natawo: 1951

Nabawtismuhan: 1965

Malip-ot nga Biograpiya: Sugod sang dalagita sia, nagabulig na sia sa iya mga ginikanan sa pagpangopya sang literatura. Sang ulihi, nagbulig man sia sa pagbadbad sang mga publikasyon sa Ukrainiano.

Isa ka adlaw sang 1968, ginasulat ko ang isa ka Lalantawan sa papel nga stencil para imprintahon. Nalimtan ko ini nga taguon sang nagtambong ako sa Cristianong mga miting. Sang nagsampot ako sa balay sang tungang-gab-i, nabatian ko nga may salakyan nga nagdulog. Antes ko pa nakita kon sin-o ini, ang lima ka tinawo sang Securitate nagsulod sa balay nga may armas kag awtorisasyon sa pagpangusisa. Hinadlukan ako apang nakapabilin ako nga kalmado. Sa amo man nga tion, nangayo ako sing pasaylo kay Jehova bangod sang akon pagkadimahalungon, nga nagsaad nga indi ko na ini pagliwaton.

Ang nagadumala nga opisyal nagapungko sa lamesa nga tupad sa mga papel, nga dalidali ko nga gintabunan sang panapton sang nabatian ko nga may nagdulog nga salakyan. Nagpungko gihapon sia didto sing mga pila ka oras bisan natapos na ang inspeksion. Samtang nagasulat sang iya report​​—mga pulgada lang gikan sa mga stencil​​—madamong beses niya nga ginakay-o ang panapton nga nagatabon sa stencil. Ang iya report nagasiling nga wala sila sing nakita nga ginadumilian nga literatura sa balay ukon sa kay bisan sin-o nga tawo.

Apang, gindala gihapon nila si Tatay sa Baia-​Mare. Hanuot kami ni Nanay nga nangamuyo para sa iya, kag nagpasalamat man kami kay Jehova sa pag-amlig sa amon sa sina nga gab-i. Naumpawan gid kami sang nakabalik na si Tatay pagligad sang pila ka adlaw.

Wala madugay pagkatapos sini, samtang ginakopya ko ang pila ka publikasyon, nakabati ako liwat sang nagdulog nga salakyan sa gua sang balay. Ginpalong ko ang suga, nagsid-ing sa sirado nga bintana, kag nakita ko ang pila ka tawo nga nakauniporme nga may nagainggat nga insinya sa ila abaga nga nanaug sa salakyan kag nagsulod sa balay sa tabok sang dalan. Sang masunod nga gab-i, ginbuslan sila sang lain naman nga grupo, amo nga nakompirmar namon nga mga espiya sila sang Securitate. Wala sapayan, nagpadayon kami sa pagpangopya apang ginapagua namon ang amon mga natapos sa hardin sa likod sang balay agod indi manutaran.

“Ang dalan sa tunga namon kag sang kaaway,” siling ni Tatay, “kaangay sang haligi nga panganod nga nagtindog sa ulot sang mga Israelinhon kag mga Egiptohanon.” (Ex. 14:​19, 20) Bangod sa akon naeksperiensiahan, natun-an ko nga husto gid si Tatay!

 [Kahon/​Retrato sa pahina 143, 144]

Ginluwas Sang Guba nga Tambutso

Traian Chira

Natawo: 1946

Nabawtismuhan: 1965

Malip-ot nga Biograpiya: Isa sa mga utod nga nagaimprinta kag nagapanul-ong sang mga literatura sa mga tuig sang pagdumili.

Isa ka Domingo sang tig-ilinit, samtang aga pa, ginkarga ko ang walo ka bag nga literatura sa akon awto. Indi makaigo ang mga bag sa buli sang awto, amo nga ginhukas ko ang pulungkuan sa likod, ginbutang ko ang iban nga bag diri, gintabunan sang habol, kag gin-itsahan sang ulunan. Ang sin-o man nga makasid-ing sini maghunahuna nga ang amon pamilya makadto sa baybayon. Agod makasiguro, gintabunan ko sing habol ang mga bag nga yara sa buli sang awto.

Sang nakapangamuyo na para sa pagpakamaayo ni Jehova, kami nga lima​​—ang akon asawa, akon duha ka bata nga lalaki kag isa ka babayi kag ako​​—nagpadulong sa Tirgu-​Mures kag Brasov sa pagdul-ong sang literatura. Samtang sa dalanon, nagaamba kami sing ambahanon sang Ginharian. Pagligad sing mga 100 kilometros nga biyahe, nakaagi kami sa tuman ka batsihon nga dalan. Bangod sang amon bug-at nag-usmod ang salakyan, kag nagsag-id ang tambutso sa dalan kag nahukas. Ginkuha ko ini kag ginbutang sa buli tupad sa reserba nga goma, apang nagatungtong sa habol. Nian nagpaburhot kami palayo!

Sa banwa sang Luduş, isa ka pulis ang nagpadulog sa amon sa pag-usisa sang amon salakyan kon bala luwas ang pagbiyahe sini. Pagkatapos nga mausisa ang numero sang makina kag sirbato, ang windshield wiper, suga, kag iban pa, nagsiling sia nga tan-awon niya ang reserba nga goma. Samtang nagapadulong sa likod sang salakyan, nagsid-ing ako sa bintana nga nagahutik sa akon asawa kag kabataan: “Magpangamuyo na kamo. Si Jehova lamang ang makabulig sa aton karon.”

Sang ginbuksan ko ang buli, nakita gilayon sang pulis ang guba nga tambutso. “Ano ini?” pamangkot niya. “Magamulta ka!” Bangod nakakita na sia sing depekto, wala na niya ginpadayon ang pag-inspeksion. Ginsirado ko ang buli, nagginhawa sing madalom, kag malipayon ako nga ginmultahan lang! Amo lamang ina ang tion nga diutayan lang kami madakpan, kag natigayon sang mga utod ang ila mga literatura.

 [Kahon/​Retrato sa pahina 147-149]

Nadakpan Sang mga Securitate

Viorica Filip

Natawo: 1953

Nabawtismuhan: 1975

Malip-ot nga Biograpiya: Nagsugod sa bug-os tion nga pag-alagad sang 1986 kag miembro sang pamilya Bethel.

Sang ang akon magulang nga babayi nga si Aurica kag ako nangin Saksi ni Jehova, ginhingabot kami sang amon pamilya. Bisan pa masakit, nagpalig-on ini sa amon sa palaabuton nga pagdakop sang Securitate. Natabo ina sa akon sang isa ka gab-i sang Disiembre 1988. Sa sina nga tion, nagapuyo ako kaupod sang pamilya ni Aurica sa siudad sang Oradea, malapit sa dulunan sang Hungary.

May magasin sa akon bag nga na-proofread ko sang nagkadto ako sa balay sang utod nga nagadumala sa hilikuton sang pagbadbad. Lipod sa akon, nagapangusisa gali ang mga tinawo sang Securitate didto kag nagaimbistigar sa mga nagaistar kag sa tanan nga nagaduaw didto. Maayo na lang kay sang nakita ko ini, nasunog ko pa ang magasin nga yara sa akon bag nga wala natalupangdan. Pagkatapos sini, gindala ako kag ang iban pa nga Saksi sang mga tinawo sang Securitate para sa dugang pa nga imbestigasyon.

Bug-os nga gab-i nila ako nga gin-interogar, kag pagkaaga ginhalughog nila ang akon ginapuy-an, isa ka  payag sa baryo sang Uileacu de Munte. Wala na ako nagapuyo didto, apang ginataguan ini sang mga utod sang mga materyal para sa likom nga hilikuton. Sang natukiban nila ini, gindala liwat ako sang mga tinawo sang Securitate kag ginbakol nila ako sang batuta agod pasugiron kon sin-o ang tag-iya ukon direkta nga may labot sa amo nga mga kagamitan. Nagpakitluoy ako kay Jehova nga buligan ako nga mabatas ini. Nangin kalmado ako, kag wala ko na nabatyagan ang kasakit pagligad sang pila ka segundo nga pagbakol. Apang, sang ulihi nagbanog ang akon kamot amo nga nabalaka ako nga basi indi na ako makasulat pa. Sina nga gab-i ginbuy-an ako​​—wala sing kuarta, ginagutom gid, kag nagapalangluya.

Ginasundan sang tinawo sang Securitate, nagkadto ako sa terminal sang bus. Wala ko ginsugid kon diin na ako nagapuyo, gani indi ako makapauli sa balay nanday Aurica sa kahadlok nga mabutang sia kag ang iya pamilya sa katalagman. Nagapalibog ako kon diin ako makadto ukon kon ano ang himuon ko, gani nangamuyo ako kay Jehova, nagasiling sa iya nga nagutom gid ako kag luyag ko na gid magtulog sa akon kama. ‘Sobra gid bala ang akon ginapangayo?’ hunahuna ko.

Sang nagsampot ako sa terminal manuglakat na ang bus. Ginlagas ko ini kag nagsakay, bisan pa wala ako sing inugplete. Natabuan man nga magapadulong ini sa baryo nga nahamtangan sang akon anay ginapuy-an. Nakasakay man ang tinawo sang Securitate kag namangkot sa akon kon diin mapadulong ang bus, kag nian naglumpat. Bangod sini nagsuspetsa ako nga may tinawo naman sila nga nagahulat sa akon sa Uileacu de Munte. Maayo na lang kay gintugutan ako sang drayber nga makasakay sa bus. ‘Apang ngaa makadto ako sa Uileacu de Munte?’ pensar ko. Indi na ako luyag magkadto sa akon balay bangod wala sing pagkaon didto kag wala gani sing kama.

Nagapangamuyo pa ako kay Jehova sang sa dulunan sang Oradea, nagdulog ang drayber agod makapanaug ang iya amigo. Gilayon nga nagpanaug man ako. Samtang nagapalayo ang bus, nakabatyag gid ako sing kalipay, kag mahalungon ako nga nagkadto sa apartment sang kilala ko nga utod sa sini nga duog. Bag-o lang nabak-it sang iya asawa ang goulash​​—isa sa paborito ko nga sud-an. Gin-agda ako sang pamilya nga manihapon.

Sang ulihi sina nga gab-i sang nabatyagan ko nga luwas na, nagpauli ako sa balay nanday Aurica kag nagtulog sa akon kaugalingon nga kama. Huo, ginhatag ni Jehova ang duha ka butang nga ginpangayo ko sa iya​​—manamit nga pagkaon kag akon kaugalingon nga kama. Tumalagsahon gid ang aton Amay!

[Kahon sa pahina 155]

Gin-una Sang mga Pamatan-on ang Espirituwal nga mga Butang

Sa tion sang paghingabot, ang mga Cristianong pamatan-on nakahimo sing dalayawon nga rekord sang integridad, kag madamo ang nagrisgo sang ila kahilwayan tungod sa maayong balita. Karon nagaatubang sila sang lain nga pagtilaw, kag sing makapasubo, ang pila wala na nagmabinantayon. Apang nahuptan sang iban ang ila husto nga pagtamod. Halimbawa, ang grupo sang estudyante sa hayskul sa Câmpia Turzii nagabinagbinag sang inadlaw nga teksto sa tion sang merienda kon aga. Ginahimo nila ini sa ugsaran sang eskwelahan ukon sa sports field, kag nagabuylog man kon kaisa ang iban nga estudyante.

Ang isa ka pamatan-on nga utod nga babayi nagsiling: “Ang pagrepaso sang inadlaw nga teksto upod sa akon mga abyan isa gid ka dalangpan para sa akon, isa ka makadali nga pagpain sa mga estudyante nga indi alagad ni Jehova. Napalig-on man ako kon makit-an ko nga wala ako nagaisahanon subong Saksi ni Jehova.” Ang prinsipal kag pila ka manunudlo nagdayaw gid sa sining mabuot nga mga pamatan-on.

[Kahon sa pahina 160]

Legal nga Pagpalig-on sa Maayong Balita

Sang Huebes, Mayo 22, 2003, nagpagua ang Ministry of Culture and Religions sang Romania sang isa ka ordinansa nga nagakumpirmar liwat nga ang Religious Organization of Jehovah’s Witnesses, legal na nga ginakilala sang Estado, sang Abril 9, 1990. Amo nga ang mga Saksi ni Jehova makatigayon na sang tanan nga legal nga benepisyo nga ginahatag sa mga relihion, subong sang kinamatarong sa pagbantala kag sa pagpatindog sang mga Kingdom Hall. Ini nga pagkilala ginsugdan sang madamong legal nga pagpakigbato sa sulod sang mga tinuig.

 [Chart/​Graph sa pahina 80, 81]

ROMANIA—IMPORTANTE NGA MGA HITABO

1910

1911: Nagpauli gikan sa Estados Unidos sanday Károly Szabó kag József Kiss.

1920: Nabuksan ang sanga talatapan sa Cluj-​Napoca. Gintatap sini ang hilikuton sa Albania, Bulgaria, Hungary, Romania, kag anay Yugoslavia.

1924: Nagbakal sang propiedad ang sanga, lakip na ang isa ka imprintahan sa Cluj-​Napoca.

1929: Ang pagdumala ginsaylo sa sanga sa Alemanya kag sang ulihi sa Sentro nga Talatapan sa Europa sa Switzerland.

1938: Ginpasira kag gintrangkahan sang gobierno ang talatapan sa Romania, nga karon yara na sa Bucharest.

1940

1945: Narehistro ang Association of Jehovah’s Witnesses sa Romania.

1946: Mga 15,000 ang nagtambong sa nahaunang nasyonal nga kombension sa Bucharest.

1947: Sang Agosto kag Septiembre, ginlibot nanday Alfred Rütimann kag Martin Magyarosi ang Romania.

1949: Gindumilian sang gobierno nga Komunista ang mga Saksi ni Jehova kag ginkumpiskar ang tanan nga propiedad sang sanga.

1970

 1973: Ang pagdumala ginsaylo sa sanga sa Austria gikan sa sanga sa Switzerland.

1988: Ang mga tiglawas sang Nagadumala nga Hubon nagduaw sa Romania.

1989: Napukan ang Komunista nga rehimen.

1990: Nangin legal liwat ang mga Saksi ni Jehova. Ginhiwat ang mga asambleya.

1991: Ang Lalantawan sa Romaniano nga lenguahe ginbalhag nga dungan sa Ingles nga edisyon kag sing de-kolor.

1995: Ang sanga talatapan sa Romania ginbuksan liwat sa Bucharest.

1999: Ginhiwat ang una nga Ministerial Training School sa Romania.

2000

2000: Ginpagua ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa Romaniano nga lenguahe.

2004: Gindedikar ang una nga Assembly Hall sa Negreşti-Oaş.

2005: 38,423 ang aktibo nga manugbantala sa Romania.

[Graph]

(Tan-awa ang publikasyon)

Kadamuon Sang mga Manugbantala

Kadamuon Sang mga Payunir

40,000

20,000

1910 1940 1970 2000

 [Mga Mapa sa pahina 73]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

POLAND

SLOVAKIA

HUNGARY

UKRAINE

MOLDOVA

ROMANIA

Satu-Mare

Oradea

Arad

Negreşti-Oaş

Baia-Mare

MARAMUREŞ

Brebi

Bistriţa

Topliţa

Cluj-Napoca

Tirgu-Mures

Ocna Mureş

TRANSYLVANIA

Carpathian Mts.

Frătăuţii

Bălcăuţi

Ivăncăuţi

Prut

MOLDAVIA

Brasov

Săcele

Mizil

BUCHAREST

WALACHIA

Galaţi

Braila

Danube

DOBRUJA

SERBIA AND MONTENEGRO

BULGARIA

MACEDONIA

 [Full-page Retrato sa pahina 66]

[Mga Retrato sa pahina 69]

Sang 1911, sanday Károly Szabó kag József Kiss nagpauli sa ila dutang natawhan sa pagbantala sang mensahe sang Ginharian

[Retrato sa pahina 70]

Si Paraschiva Kalmár, nagapungko, upod sa iya bana kag walo ka kabataan

[Retrato sa pahina 71]

Si Gavrilă Romocea

[Retrato sa pahina 71]

Sanday Elek kag Elisabeth Romocea

[Retrato sa pahina 77]

Pagtukod sang bag-o nga talatapan sa Cluj-Napoca, 1924

[Retrato sa pahina 84]

Sang nagbaskog ang paghingabot, ginbalhag ang mga literatura sa nanuhaytuhay nga tig-ulo

[Retrato sa pahina 86]

Si Nicu Palius nga taga-Gresya nagbulig sa hilikuton

[Retrato sa pahina 89]

Pagpamati sa narekord nga diskurso sa Biblia, 1937

[Retrato sa pahina 95]

Sanday Martin kag Maria Magyarosi (sa atubangan) kag sanday Elena kag Pamfil Albu

[Retrato sa pahina 102]

Isa ka sirkito nga asambleya sa Baia-Mare sang 1945

[Retrato sa pahina 105]

Poster para sa nasyonal nga kombension nga ginhiwat sang 1946

[Retrato sa pahina 111]

Si Mihai Nistor

[Retrato sa pahina 112]

Si Vasile Sabadâş

[Retrato sa pahina 117]

Mga kagamitan sa pagpanilag sang mga Securitate

[Retrato sa pahina 120]

Ang Periprava, isa ka kampo nga palangabudlayan sa Danube Delta

[Retrato sa pahina 133]

Ang Galingan

[Retrato sa pahina 134]

Sanday Veronica kag Nicolae Bentaru sa sekreto nga hulot sa idalom sang ila balay

[Retrato sa pahina 138]

Sanday Doina kag Dumitru Cepănaru

[Retrato sa pahina 138]

Si Petre Ranca

[Retrato sa pahina 141]

Mga asambleya nga ginhiwat sang katuigan 1980

[Retrato sa pahina 150]

Ang una nga Pioneer Service School nga ginhiwat sa Romania, 1993

[Retrato sa pahina 152]

Sanday Roberto kag Imelda Franceschetti

[Mga Retrato sa pahina 157]

Linibo ang nagtambong sa 1996 “Mensahero Sang Diosnon nga Paghidait” Internasyonal nga Kombension, bisan pa sa pagpamatok sang mga klero

 [Mga Retrato sa pahina 158]

(1) Tinukod nga may pito ka Kingdom Hall, Tirgu-Mures

(2) Sanga sa Romania, Bucharest

(3) Assembly Hall, Negreşti-Oaş

[Retrato sa pahina 161]

Komite sang Sanga, halin sa wala, nagatindog: Daniele Di Nicola, Jon Brenca, kag Gabriel Negroiu; nagapungko: Ion Roman kag Dumitru Oul