Albania

ANG Albania isa ka gamay nga pungsod nga may madamo kag masibod nga kasaysayan. Madamo nga tribo ang nakakadto diri, kag luyag man ini kontrolon sang iban nga pungsod, kag mga kagamhanan sa kalibutan. Napain man ini sa madamo nga dekada. Madamo sing kabudlayan kag paghingabot ang naeksperiensiahan sang mga Saksi ni Jehova diri, apang ginsakdag sila ni Jehova nga Dios kag ginpakamaayo sing espirituwal nga kabuganaan. Ang masunod nga mga pahina magalaragway sing malip-ot sa ila makakulunyag nga kasaysayan kag magapakita kon paano “ang kamot ni Jehova” nagbulig sa iya kubos nga mga alagad sa sini nga pungsod.—Binu. 11:21.

Sa sulod sang mga siglo, gintinguhaan sang iban nga pungsod nga kontrolon ang Albania, kag nagresulta ini sa kinagamo sa relihion. Sang maaga nga bahin sang katuigan 1500, ini nga pungsod nabahin sa relihion, ang pila ka tawo nangin mga Muslim, ang iban Ortodokso, kag ang iban naman mga Katoliko.

Sang ulihi nga bahin sang katuigan 1800, nagbaskog ang nasyonalismo sa Albania kag naporma ang madamong patriotiko nga grupo. Kalabanan sang mga tawo sa Albania mga mangunguma, kag madamo ang nagabasol sang ila kapigaduhon sa pagpasilabot sa ila sang iban nga pungsod. Sang 1900, nangin isyu ang awtonomiya kag independensia, nga amo ang gintunaan sang inaway batok sa Gresya, Serbia, kag Turkey. Sang 1912, gindeklarar sang Albania ang iya kaugalingon subong independiente nga pungsod.

Sang ulihi, naghimo sing pagsulundan ang gobierno agod mauntat ang hilikuton sang organisado nga relihion. Pagkatapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, napauntat na sang Komunista nga gobierno ang tanan nga  relihion kag gindeklarar ang Albania subong una nga ateista nga pungsod sa kalibutan.

‘GINHUPTAN ANG KAMATUORAN NGA MAY KALIPAY’

Antes sang 56 C.E., nagreport si apostol Pablo nga ginbantala nila sang iya mga kaupod ang maayong balita “tubtob sa Ilirico,” isa ka probinsia sang Roma nga bahin na karon sang Albania. (Roma 15:19) Mahimo gid nga may pila nga nangin matuod nga Cristiano sadto nga tion, kay nagreport ang isa ka sekular nga kasaysayan nga nagsugod ang Cristianismo sa Albania sang unang siglo.

Suno sa rekord, nagsugod sang 1921 ang matuod nga pagsimba sa moderno nga Albania sang si John Bosdogiannis nagsulat sa Brooklyn Bethel gikan sa Creta tuhoy sa iya pagbisita sa “klase” sang pagtuon sa Biblia sa Ioannina, nga bahin karon sang aminhan nga Gresya. Halos sa amo man nga tion, nagapuyo ang madamo nga Albaniano sa New England, sa Estados Unidos. Lakip sa ila amo sanday Thanas (Nasho) Idrizi kag Costa Mitchell. Sang natun-an nila ang kamatuoran, gilayon sila nga nagpabawtismo. Nagpauli si Utod Idrizi sa Gjirokastër, Albania sang 1922. Sia amo ang una nga Albaniano nga nagpauli sa ila pungsod dala ang kamatuoran sa Biblia. Ginpakamaayo ni Jehova ang iya pagsakripisyo, kag ginpamatian sia sang mga tawo. Sang ulihi, nagpauli man ang iban pa nga tumuluo nga Albaniano nga nagapuyo sa Amerika. Sa sini man nga tion, nagpadayon  si Costa Mitchell sa pagbantala sa mga Albaniano nga yara sa Boston, Massachusetts, U.S.A.

Sanday Sokrat kag Thanas Duli (Athan Doulis) natawo sa Albania apang gindala sa Turkey sang mga bata pa sila. Nagpauli si Sokrat sa Albania sang 1922. Pagkasunod nga tuig, nagpauli man ang 14-anyos nga si Thanas agod pangitaon ang iya magulang nga lalaki. “Sang nakaabot ako sa amon daan nga balay,” sulat niya, “wala ko makita ang akon magulang, bangod mga 200 kilometros ang kalayuon sang iya ginaubrahan. Apang nakakita ako sang The Watch Tower, Biblia, kag pito ka tomo sang Studies in the Scriptures, subong man mga pampleta tuhoy sa mga topiko sa Biblia. Maathag nga bisan sa naligwin nga mga kabukiran may aktibo nga mga Estudyante sa Biblia nga naghalin sa Amerika kag nagpauli nga may ihibalo kag gugma sa Biblia.” Sang nagkitaay sila nga mag-utod, bawtismado na nga Estudyante sa Biblia si Sokrat, kag gintudlo niya sa iya manghod nga si Thanas ang kamatuoran.

 Sang 1924, gin-asayn ang talatapan sa Romania sa pagtatap sang bag-ong bukas nga teritoryo sa Albania. Bisan pa nga limitado lang ang hilikuton nga pagbantala, ang The Watch Tower nga Disiembre 1, 1925, nagreport: “Ginbadbad kag gin-imprinta sa ila lenguahe ang The Harp of God, amo man ang The Desirable Government kag ang The World Distress . . . Madamo sini ang napahamtang sa mga tawo, kag ginhuptan sang mga Albaniano ang kamatuoran nga may daku nga kalipay.”

Sa sina nga tion, nabahin ang Albania bangod sang kinagamo sa pulitika. Apang, kamusta naman ang mga alagad ni Jehova? “Sang 1925 may tatlo ka organisado nga kongregasyon sa Albania, subong man mga Estudyante sa Biblia nga yara sa naligwin nga mga lugar,” sulat ni Thanas. Nagsiling man sia nga ang gugma sa tunga nila tuhay gid sa magamo, maiyaiyahon, kag mapaindis-indison nga mga tawo sa ila palibot. Samtang madamo nga Albaniano ang nagabiya sa pungsod, ang iban nga nakatuon sa kamatuoran nagbalalik kag nalangkag sa pagtudlo sa ila mga paryente tuhoy sa bag-o natukod nga Ginharian ni Cristo.

Sa Boston naman, may mga pamulongpulong publiko kada Domingo sang aga sa Albaniano nga lenguahe kag ginatambungan ini sang mga 60 ka tawo. Serioso gid sa pagtuon ini nga mga tumalambong kag nanamian sila sa pagbasa kag pag-usisa sang Studies in the Scriptures. Maid-id man nga gintun-an ang libro nga The Harp of God, bisan pa may pila ka sala ang pagbadbad sini. (Halimbawa, ang tig-ulo sini una nga ginbadbad nga The Guitar of God.) Apang, madamo nga Albaniano ang nabuligan sini nga libro nga matun-an ang kamatuoran sa Biblia kag mapabakod ang ila pagtuo.

“INDI SILA PAGHILABTI!”

Sang 1926, ang The Watch Tower nagreport nga may 13 nga nagtambong sa Memoryal sa Albania. “May ara  lamang 15 ka bawtismado nga kauturan sa Albania,” siling sang 1927 Tuigan nga Libro, “kag ginahimo nila ang ila labing masarangan agod ipalapnag ang mensahe sang ginharian.” Ang Tuigan nga Libro nagsiling: “Mga 30 ang bawtismado nga Albaniano sa Amerika, kag nalangkag gid sila nga buligan ang iban nga Albaniano nga mahibaluan ang Kamatuoran.” Nalipay ang 15 ka kauturan sa Albania bangod 27 ang nagtambong sa Memoryal sang 1927, ini nga kadamuon kapin sa duha ka pilo sangsa nagligad nga tuig.

Sang ulihi nga bahin sang katuigan 1920, may kinagamo gihapon sa pulitika sa Albania. Makadali nga gingamhan sang Ortodokso nga obispo nga si Fan Noli ang gobierno, pero gin-agaw naman ini sang presidente nga si Ahmed Bey Zogu. Ginproklamar niya ang Albania subong isa ka ginharian kag sia, subong si Hari Zog I, amo ang may bug-os nga awtoridad.

Sang 1928, halin sa Estados Unidos, naglakbay pa Albania sanday Lazar Nasson, Petro Stavro kag duha pa ka kauturan agod ipasalida ang “Photo-Drama of Creation.” Sa amo man nga tion, ginduaw sang isa ka Katoliko nga pari kag isa ka Ortodokso nga pari gikan sa Estados Unidos si Hari Zog I.

“Mag-andam ka!” siling sang Katoliko nga pari kay Zog. “May mga lalaki gikan sa Amerika nga nagkadto diri agod gamuhon kamo.”

Apang, wala mag-ugyon ang Ortodokso nga pari. Kilala niya ang mga kauturan bangod wala madugay antes sini, miembro sila anay sang iya simbahan sa Boston, apang naghalin sang nakatuon sa kamatuoran. “Kon pareho lang sa ila ang tanan nga tawo diri sa Albania,” siling niya kay Zog, “indi mo na kinahanglan pa nga kandaduhan ang imo palasyo!”

“Ti, kon amo, pabay-i lang sila,” sabat ni Zog, “kag indi sila paghilabti!”

 Sina man nga tuig, gin-imprinta sa Boston ang Songs of Praise to Jehovah sa Albaniano nga lenguahe, kag subong resulta, natun-an gilayon sang mga kauturan sa Albania ang melodiya kag liriko sang mga ambahanon. Ang duha nila ka paborito amo ang “Fear Not, O Little Flock” kag “To the Work!”—mga ambahanon nga nagpabakod sa mga kauturan sa mabudlay nga tinuig sang ulihi.

Ginaapresyar gid sang mga Albaniano ang prangka nga paghambalanay. Masami nga normal lang sa ila ang pagbaisay kag ang mapagsik nga paghambalanay. Kon kumbinsido sila sa isa ka butang, wala lamang nila ini ginapaambit sing malangkagon kundi pirme nila ini ginasugid sa iban kag nagapanghikot suno sa sini nga may kombiksion. Ini nga mga kinaiya pat-od gid nga nakabulig sa ila nga batunon ang maayong balita.

ANG MGA KABUDLAYAN NAGPATUBAS SING MAAYO NGA MGA RESULTA

Bangod sang nagalala nga mga problema sa pulitika kag ekonomiya, madamo nga Albaniano ang nagbiya sa pungsod, kag ang pila sa ila nakatuon sing kamatuoran sa New England kag New York. Kon diin gani ang grupo sang mga Albaniano, ang kamatuoran nagauswag. Bangod sa kahidlaw sa literatura, nalipay gid ang mga kauturan sa pagbaton sang mga bukleta nga Kingdom kag The Crisis sa Albaniano nga lenguahe.

Sa amo man nga tion, ginkompiskar sang awtoridad sa Albania ang pila sang aton literatura. Apang, sang 1934, ang Bulletin (karon Ang Aton Ministeryo sa Ginharian) nagreport gikan sa Albania: “Upod ang daku nga kalipay, nagsulat kami sa inyo nga may ginpagua nga sugo ang Secretary of Justice para sa tanan nga probinsia nga puede na ipanagtag ang aton mga literatura sugod karon . . . Ang tanan nga libro kag bukleta nga ginpanguha sang nanuhaytuhay nga opisyales gin-uli sa mga kauturan . . . Sa karon, nag-arkila sing salakyan ang pito ka utod kag nagduaw sa  malayo nga mga siudad nga may dala nga mga libro. Ang iban naman nagpanghikot sa malapit lang nga mga duog.” Subong resulta, sang 1935 kag 1936, nakapahamtang ang mga kauturan sing kapin sa 6,500 ka literatura!

“ANG PINAKALAPNAG NGA PAGWARAGWAG SA KASAYSAYAN”

“Tilawan ang pinakalapnag nga pagwaragwag sa kasaysayan,” pahibalo sang pamantalaan sa Britanya nga Leeds Mercury sang maaga nga bahin sang 1936. “Ini amo ang pamulongpulong sa Los Angeles sang ebanghelisador nga si Hukom Rutherford.” Si J.F. Rutherford, nga amo ang nagadumala sa mga Saksi ni Jehova sa sina nga tion, amo ang magahatag sing pamulongpulong nga iwaragwag sa bug-os nga Estados Unidos kag Gran Britanya paagi sa radiotelephone kag ipalab-ot man ini sa pila ka pungsod sa Europa. “May isa lang ka pungsod sa Europa nga indi makabati sa sini nga pamulongpulong,” padayon sang Mercury. “Ini amo ang Albania, bangod wala sang serbisyo sa telepono didto.”

Apang mga pila ka semana pagkatapos sang pamulongpulong, si Nicholas Christo nga katapo sang Albaniano nga kongregasyon sa Boston nagsulat sa ulong talatapan: “Luyag namon ipahibalo sa inyo nga suno sa amon nabaton nga mensahe sining karon lang gikan sa Albania, ang pamulongpulong ni Hukom Rutherford nga ‘Pagbahinbahin sa mga Pungsod’ (‘Separating the Nations’) nabatian sa sini nga pungsod, gani dugang ini sa mga pungsod nga nakabati. Nakuha ang signal sa duha ka magkatuhay nga duog . . . , ayhan paagi sa shortwave transmission. . . . Nalipay gid ang mga kauturan nga mabatian ang tingog ni Hukom Rutherford.”

Paano ginhiwat sang mga kauturan sa Albania ang ila mga miting sang wala pa nabalhag ang Lalantawan sa Albaniano? Kalabanan sa mga Albaniano nga nagbaton sang kamatuoran nakaeskwela sa Griego nga mga eskwelahan sa nabagatnan nga Albania. Gani wala sila nabudlayan sa  pagtuon sa Ang Lalantawan sa Griego. Ang iban nagtuon sini sa Italyano ukon Pranses nga lenguahe. Samtang ginahiwat ang mga miting sa Albaniano nga lenguahe, ginabadbad sang mga kauturan ang mga literatura.

Sa Boston, ang Pagtinuon sa Ang Lalantawan kada Lunes sang gab-i ginahiwat sa Albaniano nga nagagamit sang Griego nga magasin. Apang, gintudluan sing maayo sang mga kauturan ang ila kabataan. Pagligad sang mga tuig, ang ila mga kabataan, kahinablusan, kaapuhan kag mga kaapuhan sa tuhod nangin bug-os tion nga mga alagad. Sa pagkamatuod, nakilala ang Albaniano nga mga kauturan sa ila kakugi sa pagbantala amo nga gintawag sila sang mga tawo nga ungjillorë, buot silingon “mga ebanghelisador.”

NABANTALAAN BISAN ANG MGA HALANGDON

Sang 1938, isa ka tuig antes napukan ang ginharian ni Hari Zog, nagkadto sa Boston ang iya duha ka manghod nga babayi. Ang Disiembre nga gua sang Consolation nga magasin (karon Magmata!) nagreport: “Sang nag-abot sa Boston ang mga prinsesa sang Albania, kami nga duha nga katapo sang grupo sang mga Saksi nga Albaniano sa Boston nagkadto sa ila hotel. Ginpresentar namon sa ila ang  mensahe sang ginharian sang Dios. Mainayuhon nila kami nga ginbaton.”

Ang duha ka Saksi amo sanday Nicholas Christo kag ang iya magulang nga si Lina. Indi lamang ang mga prinsesa ang ila naistorya kundi pati man ang lima ka opisyal, lakip ang embahador sadto sang Albania sa Estados Unidos nga si Faik Konitza [Konica]. Antes sang ila pag-istoryahanay, ginbasa nila sa ila ang isa ka testimony card sa Albaniano nga lenguahe nga nagapaathag kon daw ano na ka lapnag nga nabantala ang kamatuoran sa Albania. “Nalipay kami nga ipahibalo sa inyo nga ini nga mensahe tinuig na nga ginabantala sa Albania kag linibo na ka libro ang napanagtag sa mga opisyales kag pumuluyo sang Albania para sa ila kasanagan kag kaumpawan,” suno sa report.

Si Embahador Konitza nagsiling sa mga prinsesa: “Luyag nila nga gamiton ninyo ang inyo impluwensia agod indi na pagtublagon ang ila pagbantala sa Albania. ‘Bag-o’ ang ila pagtuo, kag nagapati sila nga sa indi madugay laglagon ining kalibutan [ang organisasyon sa kalibutan] kag pagkatapos sina, magagahom si Cristo kag banhawon bisan ang mga patay.”

Ngaa madamo sing nahibaluan si Mr. Konitza sa mensahe tuhoy sa Ginharian? Ginpaathag sang Consolation nga ‘sang nagligad nga mga tuig, may suod sia nga abyan nga nangin Saksi, kag pirme sia ginasugiran sini parte sa kamatuoran.’

MGA PAGTILAW SA TION SANG BUG-OS KALIBUTAN NGA INAWAY II

Sang katuigan 1930, gingamhan sang Italya ang Albania, kag si Hari Zog kag ang iya pamilya nagpalagyo sang 1939. Gindumilian sang militar sang Pasista gikan sa Italya ang aton literatura kag nangin ilegal ang pagpanaksi sang 50 ka manugbantala. Sang tingadlaw sang 1940, mga 15,000 ka literatura ang ginkompiskar. Sang Agosto 6, gin-aresto sang mga Pasista ang siam ka kauturan sa Këlcyrë,  kag ginbilanggo sila sa dos por kuatro metros nga selda. Sang ulihi ginsaylo sila sa prisuhan sa Tiranë. Ginpriso sila sing walo ka bulan nga wala sing bista kag ginsentensiahan sing napulo ka bulan tubtob duha ka tuig kag tunga.

Sa sina nga mga kahimtangan, ang mga priso kinahanglan nga mangayo sing pagkaon sa ila pamilya. Apang sa sini nga kaso, ang mga manug-aman amo ang napriso. Paano sila nakatigayon sing pagkaon?

“Ginahatagan kami sing 800 gramos nga tinapay, tres kilos nga uling kag isa ka bareta nga habon kada 15 dias,” hinumdom ni Nasho Dori. “Ang amon kuarta ni Jani Komino bastante lang nga ibakal sing isa ka kilo nga beans. Ginagamit namon ang uling agod lagaon ini, nga ginaayu nga baklon sang iban nga priso sing kinutsara. Wala magdugay may lima na kami ka dalagku nga kaldero sang beans. Sang ulihi makabakal na kami sing karne.”

Sang tigtulugnaw sang 1940/1941, gin-agaw sang Griego nga mga soldado ang nabagatnan nga Albania kag ginpilit nila ang mga lalaki nga mag-entra sa ila. Sang nangindi ang utod sa isa ka baryo bangod sa neutralidad, ginguyod sia sang soldado nga ginauyatan ang iya buhok kag ginkastigo asta nga nalipong sia.

“Indi ka gihapon magtuman?” sing-al sang opisyal sang naumpawan ang utod.

“Neutral gihapon ako!” sabat sang utod.

Naglalain ang mga soldado, gani ginbuy-an nila ang utod.

Pila ka adlaw sang ulihi, ginkadtuan sang opisyal ang utod nga iya ginkastigo kag gindayaw sia sa iya kaisog. “Sang nagligad nga pila ka adlaw, nakapatay ako sing 12 ka Italyano kag ginhatagan ako sing medalya,” siling niya. “Apang nakonsiensia ako, kag nahuya nga itakod ini. Ginatago ko ini sa akon bulsa bangod nahibaluan ko nga tanda ini sang akon pagpatay.”

 BAG-O NGA GUMALAHOM—PAREHO NGA MGA PAGTILAW

Sa tunga sang mga inaway kag kagamo, nakatipon sing puersa ang Partido Komunista sa Albania, bisan pa nagapanikasog ang mga Pasista nga kontrolon ang Albania. Sang 1943, nadakpan sang mga soldado nga nagapakig-away sa mga Komunista ang isa ka utod, ginpasakay sia sa trak, gindala sa patag-awayan, kag ginhatagan sing pusil. Nangindi ang utod.

“Komunista ka!” sing-al sang kumander. “Kon Cristiano ka, dapat nga makig-away ka pareho sang mga pari!”

Ginmanduan sang kumander ang mga soldado nga patyon ang utod. Tiruhon na tani sia, pero may nag-abot nga isa ka opisyal kag namangkot kon ano ang natabo. Sang nahibaluan niya ang neutral nga tindog sang utod, nagmando sia nga indi pagtiruhon ang utod, kag ginbuy-an sia.

Sang Septiembre 1943, nag-atras ang mga Pasista kag ginsakop sang mga soldado nga Aleman ang Albania, kag ginpamatay ang 84 ka tawo sa Tiranë sa isa lang ka gab-i. Ginatos ang ginpangdala sa mga kampo konsentrasyon. Ginkopya naman sang mga kauturan paagi sa makinilya ang pila ka mensahe parte sa paglaum kag pagpalig-on sang Biblia. Kon matapos na ini basa sang tawo, ginakuha ini sang utod agod ipabasa naman sa iban. Nian, nagapadayon ang mga utod sa pagbantala gamit ang pila ka bukleta nga ila natago. Bahin lamang sang Biblia ang dala sang mga utod sa ila pagbantala. Sang mga 1995 lang sila nakabaton sang kompleto nga badbad sa Biblia.

Sang 1945, nabilanggo ang 15 ka kauturan. Duha sa ila ang gindala sa kampo konsentrasyon, diin ang isa sa ila ginkastigo asta mapatay. Makahalam-ot kay ginahingabot ang mga kauturan sa Albania bangod wala sila nagabuylog sa mga soldado sang Axis, samtang ang mga Albaniano nga  mga kauturan sa Estados Unidos ginpriso bangod wala sila nagapakig-away batok sa mga soldado sang Axis.

Sa tion sang mga inaway sa Albania, ginkumpiskar ang mga literatura kag ginpamutang ini sa talatapan sang custom. Bangod sang masandukot nga inaway, narumpag ini nga talatapan kag naglinapta ang mga literatura sa dalan. Pagligad sini, ginpamulot sang mausisaon nga mga nagalabay ang mga libro kag bukleta kag ginbasa ini! Gilayon nga ginpanipon sang mga kauturan ang nabilin nga mga literatura.

Sang 1944, naghalin ang mga soldado nga Aleman sa Albania, kag nagtukod sing temporaryo nga gobierno ang mga soldado sang Komunista. Gilayon nga nangayo sing permiso ang mga kauturan agod imprintahon liwat ang mga bukleta, apang wala sila ginpasugtan. “Ginaatake sang Ang Lalantawan ang klero,” siling sa ila, “kag ginatahod gihapon namon ang klero diri sa Albania.”

NAUNTAT ANG INAWAY APANG PADAYON ANG PAGHINGABOT

Ginpatuman sang bag-o nga administrasyon sang Komunista ang mataas nga buhis kag ginkontrol sini ang mga propedad, pabrika, negosyo, balaligyaan kag mga sinehan. Wala gintugutan ang mga tawo nga magbakal, magbaligya, ukon mag-arkila sang duta, kag ang tanan nga kinitaan ginahatag sa Estado. Sang Enero 11, 1946, gindeklarar sang Albania ang iya kaugalingon subong People’s Republic of Albania. Nagdaug sa eleksion ang Partido Komunista kag ginpili nila si Enver Hoxha nga mangin lider sang pungsod.

Madamo nga eskwelahan ang ginpatindog, kag gintudluan ang mga kabataan sa pagbasa. Apang wala gintugutan sang gobierno ang pagbasa sang mga literatura nga wala nagapasanyog sang Komunismo. Ginpanguha ang aton mga publikasyon, kag ginkumpiskar man sang gobierno ang gamay nga suplay sang papel kag pila ka makinilya sang aton mga kauturan.

 Sa kada tion nga nagapangayo sing pahanugot ang mga kauturan sa pagbalhag sang literatura, ginapangindian kag ginapahog sila. Apang nangin malig-on sila. “Ginhatagan kami ni Jehova sing responsibilidad nga pahibaluon ang mga tawo sa Albania tuhoy sa katuyuan sang Dios,” siling nila sa mga opisyales, “kag indi kamo magsugot. Karon, kamo na ang may salabton kay Jehova.”

Ang halangpunon nga sabat sang gobierno amo: ‘Diri sa Albania kami ang ginuo! Indi namon pagtugutan ang paggahom sang Dios, kag wala kami mahadlok sa inyo ukon sa inyo Dios nga si Jehova. Wala kami makakilala sa iya!’ Nagpadayon gihapon ang mga utod sa pagpaambit sang maayong balita bisan diin kag sa tanan nga tion nga masarangan nila.

Nangin pilitaryo ang pagbotar sang 1946, kag ang bisan sin-o nga nagapangindi ginakabig nga kaaway sang Estado. Ginpasar ang mga kasuguan nga nagadumili sa mga miting, kag isa ka krimen ang pagbantala. Ano ang reaksion sang mga utod?

Ang 15 ka utod sa Tiranë nag-organisar sing isa ka kampanya sa pagbantala sang 1947. Gin-aresto sila gilayon. Gingisi ang ila mga Biblia kag ginkastigo sila. Sang ginbuy-an sila, ginmanduan sila nga indi magkadto sa iban nga lugar nga wala sing pahanugot gikan sa kapulisan. Ginyaguta sang mga pamantalaan si Jesus kag si Jehova.

Nabalitaan ini sang mga utod nga Albaniano sa Boston,  kag sang Marso 22, 1947, nagpadala sila sing duha ka pahina nga sulat kay Enver Hoxha tungod sa mga Saksi ni Jehova sa Albania. Matinahuron nila nga ginpaathag nga indi makatalagam sa gobierno ang mga Saksi ni Jehova kag ginpaathag nga naghimo sing sayop nga akusasyon ang relihioso nga mga manugpamatok bangod ginbuyagyag sang aton mga publikasyon ang ila indi Cristiano nga mga buluhaton. Naghinakop ang sulat: “Sang nagbisita sa Boston ang mga delegado sang Albania sa United Nation sa pagpanguna ni Mr. Kapo, ginduaw namon sia sa iya hotel. Mainayuhon kag tinagipusuon kami nga ginpadayon ni Mr. Kapo kag ginpamatian ang amon mensahe.” Si Hysni Kapo isa sa pinakamataas nga opisyal sa Albania sa sulod sang mga tinuig. Bisan pa sa sini nga apelasyon, naglala pa gid gani ang problema sa Albania.

Sang 1947, nakig-alyansa ang Albania sa Unyon Sobyet kag Yugoslavia kag nakig-away sa Gresya. Pagkasunod nga tuig, gin-utod sang Albania ang iya kaangtanan sa Yugoslavia kag nakigsuod sa Unyon Sobyet. Ginsikway ang bisan sin-o nga indi magsakdag sa ideolohiya sang gobierno. Bangod sang neutral nga tindog sang mga utod, nangin masingki gid ang pagpamatok sa ila.

Halimbawa, sang 1948 anom ka utod ang nagtipon para sa Memoryal sa isa ka gamay nga baryo. Gintublag sang mga pulis ang pagtilipon kag inoras nga ginbakol ang mga manugbantala antes sila ginbuy-an. Pagligad sang duha ka semana, gin-aresto sang mga pulis ang utod nga naghatag sang pamulongpulong sa Memoryal kag ginpatindog sia sa sulod sang 12 oras. Sang tungang gab-i na, ginsing-alan sia sang hepe sang kapulisan, “Ngaa ginlapas mo ang kasuguan?”

“Indi namon puede unahon ang kasuguan sang Estado sangsa kasuguan sang Ginuo!” sabat sang utod.

Akig nga gintampa sang hepe ang utod. Sang nakita niya nga gintaya sang utod ang iya pihak nga guya, namangkot sia, “Ano ang imo ginahimo?”

 “Ginsilingan ko na ikaw nga mga Cristiano kami,” sabat sang utod. “Gintudluan kami ni Jesus nga kon tampaon ka, itaya mo ang imo pihak nga guya.”

“Bangod ginsugo ina sang inyo Ginuo,” singka sang akig nga hepe, “pwes indi ko sia pagtumanon, kag indi ko na ikaw pagtampaon pa! Layas!”

“MABANTALA GIHAPON AKO”

Si Sotir Ceqi isa ka debotado nga Ortodokso nga nagaistar sa Tiranë. Bata pa lang sia sang nagbalatian sia sang TB sa tul-an kag nagangutngot ang iya mga paa. Sang 17 anyos sia, naluyahan gid sia sing buot kag nagdesisyon nga mapaipit na lang sa tren. Antes sini, ginduaw sia sang iya paryente nga si Leonidha Pope. Wala sia makahibalo sang ginabuko ni Sotir, ginsugiran sia ni Leonidha nga gin-ayo ni Jesus ang mga balatianon kag mangin paraiso ang duta. Ginhatagan man niya si Sotir sing kopya sang Griegong Kasulatan, kag ginbasa ini gilayon ni Sotir.

“Daw ginbubuan lang ako sang tubig,” siling ni Sotir. “Nasapwan ko ang kamatuoran!”

Pagligad sang pila ka adlaw, bisan pa wala na sia sing kontak kay Leonidha, nagsiling si Sotir: ‘Nagsiling ang Biblia nga nagbantala si Jesus. Nagbantala man ang mga apostoles kag mga disipulo. Buot silingon, kinahanglan man ako magbantala.’

Gani nagbantala si Sotir. Maisugon sia nga nagbantala sa mga balay nga dala ang Griegong Kasulatan kag nagapamaston.

Sa sina nga mga tuig, ang Sigurimi, ukon ang Directorate of State Security amo ang responsable sa pag-amlig sa seguridad sang pungsod. Bangod alisto sila sa bisan ano nga makatalagam sa Komunismo, natalupangdan gid nila ang maisugon nga pagbantala ni Sotir. Gin-aresto nila sia, ginpriso sing pila ka oras, ginbakol, kag ginmanduan nga indi na magbantala.

 Sang ginbuy-an si Sotir, nakig-angot sia kay Leonidha, nga amo ang nagdala sa iya sa isa ka doktor nga si Spiro Karajani nga nakatuon sang kamatuoran sang nagligad nga pila ka tuig. Luwas sa pagbulong sa iya, ginbuligan ni Spiro si Sotir nga mahangpan pa gid ang kamatuoran.

“Kon arestuhon ka liwat,” laygay ni Spiro kay Sotir, “antes ka magpirma, isipa ang kada tinaga kag kada linya. Butangi sing linya ang wala mo ginhambal. Pat-ura nga wala sing bakante sa papel. Basaha ini sing maayo. Siguraduha nga ang imo ginpirmahan amo ang tanan mo nga ginhambal.”

Pagligad lang sang duha ka adlaw, nadakpan sang mga pulis si Sotir nga nagabantala liwat. Sa presinto, ginsugo sia sang pulis nga pirmahan ang iya ginhambal. Sang pirmahan na niya ini, nadumduman niya ang laygay ni Spiro. Bisan pa ginpilit sia sang mga pulis, ginbasa niya sing maayo ang tanan nga tinaga.

“Pasensia na,” siling niya, “indi ko ini pagpirmahan. Wala ko ginsiling ini nga mga tinaga. Kon pirmahan ko ini nga dokumento, pagbinutig ini, kag indi ako puede magbutig.”

Ginlatigo sang pulis si Sotir, nga amo man ang ila ginhimo sa iya sa sulod na sang pila ka oras. Sang indi sia gihapon magpirma, ginpauyat sa iya ang duha ka wire kag ginkoryente sia.

 “Sang daw indi ko na maagwanta ang kasakit,” saysay ni Sotir sang ulihi, “nagatulo ang akon luha nga nagapangamuyo. Hinali lang nga nagbukas ang puertahan. Nagatindog sa puertahan ang ila hepe. Nagtulok sia sing makadali kag nagtalikod. ‘Untati ninyo ina!’ mando niya. ‘Wala ninyo kuntani ina ginhimo sa iya!’” Nahibaluan nila tanan nga batok sa kasuguan ang pagpangkastigo. Gin-untat sang pulis ang pagkastigo, pero ginpilit gihapon nila si Sotir nga pirmahan ang dokumento. Pero wala gid niya ini ginpirmahan.

“Daug ka na!” siling nila sang ulihi. Nagapaganot nga ginsulat nila ang maayo nga pagpanaksi ni Sotir sa ila. Ginhatag nila sa iya ang dokumento. Bisan pa sang inoras nga pagkastigo kag pagkoryente sa iya, ginbasa sing maayo ni Sotir ang tanan nga tinaga. Sang nabasa na niya ini, ginlinyahan niya ang punta sang katapusan nga dinalan.

“Sin-o ang nagtudlo sa imo sina?” pamangkot sang natingala nga mga pulis.

“Gintudluan ako ni Jehova nga indi magpirma sa wala ko ginhambal,” sabat ni Sotir.

“OK, ti ari, sin-o ang naghatag sini sa imo?” pamangkot sang isa ka pulis, nga nagtunghol sang isa ka tinapay kag isa ka keso. Mga alas nuebe na ato sa gab-i, kag gutom gid si Sotir, kay wala sia nakakaon sa bug-os nga adlaw. “Si Jehova bala? Indi. Kami!”

“Madamo sing paagi si Jehova sa pag-aman,” sabat ni Sotir. “Ginpahumok niya lang ang inyo tagipusuon.”

“Sige, buy-an ka na namon,” siling sang nalugaw-an nga mga pulis, “pero kon magbantala ka pa, kabalo ka na kon ano ang matabo sa imo.”

“Ti, indi n’yo na lang ‘ko pagbuy-i, kay mabantala gihapon ako.”

“Mas maayo pa nga indi ka na lang manugid sang natabo diri!” paandam sang pulis.

“Kon mamangkot sila,” sabat ni Sotir, “indi ako magbutig.”

 “Sige, layas na!” singgit sang pulis.

Isa si Sotir sa madamo nga ginkastigo. Nabawtismuhan sia sa tapos sining pagtilaw sa pagtuo nga insidente.

Sa sulod sang mga tinuig, ginausisa ang mga sulat gani indi maathag ang report sa Albania. Sang nangin delikado na ang pagbiyahe kag pagtambong sa miting, nautod ang pagpakig-angot sang mga kauturan sa isa kag isa. Bangod wala sing sentro ang organisasyon sa sini nga pungsod, mabudlay mahibaluan ang nagakatabo. Walay sapayan, padayon nga nagadamo ang nagabaton sa kamatuoran. Ang 50 ka kauturan sa Albania sang 1940 nangin 71 sang 1949.

PAG-USWAG WALAY SAPAYAN SANG KINAGAMO SA PULITIKA

Nangin mabudlay pa gid ang kahimtangan sa pangabuhi sang katuigan 1950. Naglala ang kinagamo sa pulitika sa ulot sang Albania kag Gresya. Nadula na ang maayo nga kaangtanan sang pungsod sa Inglaterra kag Estados Unidos. Indi man maayo ang kaangtanan sini sa Unyon Sobyet. Napain na gid ang Albania gikan sa iban nga pungsod kag ginamonitor nila ang tanan nga komunikasyon.

Bisan pa sa sini, nakapadala ang duha ka utod sing mga sulat kag mga postcard sa mga kauturan sa Switzerland. Ang mga utod sa Switzerland nagbalos sini paagi sa Pranses kag Italyano nga lenguahe, nga nagagamit sing code. Paagi sa sini nga mga postcard, nahibaluan sang mga utod sa Albania ang kombension sa Nuremberg nga ginhiwat sang  1955. Ang balita parte sa kahilwayan sang Aleman nga mga kauturan sa tapos sang paggahom ni Hitler nagpalig-on sa mga utod sa Albania nga magpabilin sing malig-on sa ila pagtuo.

Sang 1957, nagreport ang Albania sing 75 ka manugbantala. Bisan pa nga wala mahibaluan kon pila gid ang nagtambong sa Memoryal, “madamo” ang nagtambong sa sini, report sang 1958 Tuigan nga Libro, kag “nagabantala gihapon ang mga utod nga Albaniano.”

Ang 1959 Tuigan nga Libro nagreport: “Padayon nga ginahimo sining matutom nga mga saksi ni Jehova ang ila bug-os nga masarangan. Dayag nila nga ginsugid ang kamatuoran sa iban kag gintinguhaan pa gani nila nga mapahibalo ini sa publiko. Nalipay gid sila nga nakabaton sila sing pagkaon sa nagakaigo nga tion, apang sang ulihi gin-utod sang komunista nga mga manuggahom ang tanan nga komunikasyon sa iban nga pungsod.” Naghinakop ang report: “Samtang ginaseparar sang mga manuggahom ang mga kauturan sa Albania gikan organisasyon sang Dios, indi nila mapauntat ang pagpanghikot sang balaan nga espiritu sang Dios sa mga kauturan.”

NAGPADAYON ANG PAGHINGABOT

Sa sina nga tion, ginapaabot nga ang tanan magdala sing military identity card. Madulaan sing trabaho ukon prisuhon ang bisan sin-o nga wala sini. Gani, ginpriso na naman sing pila bulan sanday Nasho Dori kag Jani Komino. Bisan pa may pila nga nahadlok nga madulaan sing trabaho kag nagkompromiso, sang 1959 naghiwat ang matutom nga mga kauturan sing Memoryal, kag madamo nga kauturan ang maisugon gihapon nga nagabantala.

Sang 1959 nabungkag ang Ministry of Justice, kag wala na ginatugutan ang mga abogado sa pagtungod sa ila propesyon. Ang Partido Komunista amo na ang naghimo kag nagpatuman sang tanan nga kasuguan. Ang tanan nga indi magbotar sa eleksion ginakabig nga kaaway. Naglapnag  ang kahadlok kag pagsuspetso.

Nagpadala sing sulat ang mga utod nga Albaniano agod ipahibalo nga bisan pa mabudlay ang ila kahimtangan, determinado sila nga huptan ang ila katutom. Sa sina man nga tion, ginatinguhaan gid sang ulong talatapan sa Brooklyn nga kontakon ang mga utod sa Albania. Si John Marks, nga natawo sa bagatnan nga bahin sang Albania pero nagaistar na sa Estados Unidos, ginpangabay nga magkuha sing visa para sa Albania.

Pagligad sang isa ka tuig kag tunga, nakakuha gid man si John sing visa sa Albania, pero wala ang iya asawa nga si Helen. Nag-abot si John sa Durrës sang Pebrero 1961 kag nagdiretso sa Tiranë. Nagkitaay sila didto sang iya manghod nga babayi nga si Melpo, nga nangin interesado sa kamatuoran. Ginbuligan niya si John nga makontak ang mga kauturan pagkadason nga adlaw.

Madugaydugay ang pag-istorya ni John sa mga utod kag ginhatagan niya sila sing mga literatura nga iya gintago sa sekreto nga bulutangan sang iya maleta. Nalipay gid ang mga kauturan. Wala na sila naduaw sang mga kauturan halin sa iban nga pungsod sa sulod sang 24 ka tuig.

Ginabulubanta ni John nga may mga 60 ka utod nga nagapuyo sa lima ka banwa kag may pila nga nagapuyo sa  magagmay nga mga baryo. Sa Tiranë, ginatinguhaan sang mga utod nga magtipon sing sekreto kada Domingo agod repasuhon ang mga publikasyon nga ila natago sugod pa sang 1938.

Bangod talagsa lang ang pagpakig-angot sa organisasyon sa madugay nga tion, kinahanglan nga pahibaluon ang mga kauturan sang bag-o nga mga kahimusan sa organisasyon kag bag-o nga kasanag sa kamatuoran. Halimbawa, ang mga utod nga lalaki kag babayi lunsay nga nagadumala sang mga miting kag pangamuyo. Nagsulat si John sang ulihi: “Nagapangalag-ag kag nagapangduhaduha ang mga kauturan nga lalaki kon ano ang reaksion sang mga utod nga babayi sa sining bag-o nga kahimusan, gani ginpangabay nila ako nga ipaathag ini sing pribado sa mga utod nga babayi. Ginhimo ko ini. Nalipay ako kay ginbaton nila ini.”

Bisan pa sang ila kaimulon, ining matutom nga mga alagad makugi nga nagsakdag sa hilikuton sang Ginharian. Halimbawa, nagsulat si John parte sa duha ka tigulang nga utod gikan sa Gjirokastër nga nagsupot sang “ila diutay nga kuarta agod idonar sa Sosiedad.” Ang kada isa sa ila nakasupot sing kapin sa 100 ka dolyar nga bulawan nga sensilyuhon.

Ang mga utod sa Tiranë nagpasalamat gid sa pagbaton sang bukleta nga Preaching and Teaching in Peace and Unity, nga nagatuytoy sa ila kon paano manghikot ang kongregasyon bisan pa sa idalom sang pagdumili. Nian sang Marso, ginhiwat ni John ang Memoryal sa Tiranë sa balay ni Leonidha Pope kag 37 ang nagtambong. Pagkatapos sang pamulongpulong, nagsakay si John sa lantsa pakadto sa Gresya.

Pagkatapos nga mabinagbinag sang mga utod sa ulong talatapan ang report sang pagduaw ni John sa Albania, gin-asayn nila sanday Leonidha Pope, Sotir Papa, kag Luçi Xheka sa pagtatap sang Kongregasyon sang Tiranë kag sa hilikuton sa Albania. Gintangdo nga manugtatap sang sirkito si Spiro Vruho. Kinahanglan niya duawon ang mga  kongregasyon kag makig-upod sa pagtilipon sang mga utod kada gab-i, maghatag sing pamulongpulong kag magbinagbinag sang mga publikasyon upod sa ila. Gintinguhaan gid sang organisasyon nga mabuligan ang mga kauturan sa Albania nga mangin malig-on sa espirituwal kag makasunod sa mga pagbag-o sa organisasyon.

Siempre pa, ginausisa sing maayo ang mga sulat, gani indi makapadala sing pormal nga sulat ang organisasyon agod maghatag sing panuytoy. Amo nga amat-amat lang ang pagpadala ni John sing impormasyon sa mga utod sa Albania, nga nagagamit sing code nga nagapatuhoy sa mga pahina sang mga publikasyon. Sang ulihi, nakabaton sing report nga nagapakita nga nahangpan sang mga utod kon ano ang buot silingon sini. Ang tatlo ka utod sa Tiranë nagpanghikot subong Komite sang Pungsod, kag regular nga ginaduaw ni Spiro ang mga kongregasyon.

Dapat mangin mataktikanhon ang mga kauturan sa pagpadala sing report sa pag-alagad sa latagon sa ulong talatapan. Ang isa ka paagi amo ang pagpadala sing mga postcard sa isa ka utod sa iban nga pungsod. Nian, nagagamit sing mapino katama nga agi sang bolpen, ginasulat ang report paagi sa code kag tabunan sang selyo. Halimbawa, isulat nila ang pahina sang bukleta nga Preaching and Teaching sa diin ginabinagbinag ang bahin sa “mga manugbantala.” Sa tupad sini, isulat nila ang kadamuon sang manugbantala nga nagreport sa sina nga bulan. Sa sulod sang madamo nga tuig, ginagamit sang mga utod sa iban nga pungsod ang kaanggid sini nga pamaagi sa pagpakig-angot sa mga utod sa Albania.

MAAYO NGA PANUGOD—NIAN BALAGBAG

Bisan pa nagapanikasog gid ang Komite sang Pungsod sa pagpasanyog sang putli nga pagsimba, may magaabot nga balagbag. Sang 1963, nagsulat si Melpo Marks sa iya magulang nga si John nga ang duha sa tatlo ka utod nga katapo sang Komite sang Pungsod, sanday Leonidha Pope kag  Luçi Xheka, “malayo sa ila mga pamilya” kag wala na sing mga miting. Sang ulihi, nabalitaan nga naospital si Spiro Vruho kag sanday Leonidha Pope kag Luçi Xheka nagamasakit, nga nagapatuhoy sa Binuhatan 8:1, 3, sa diin ginpabilanggo ni Saulo nga taga-Tarso ang mga Cristiano. Ano ang natabo?

Nagatrabaho sanday Leonidha Pope, Luçi Xheka, kag Sotir Ceqi sa pabrika nga ginahiwatan sang pamulongpulong sang Partido Komunista para sa tanan nga trabahador agod ipasanyog ang Komunismo. Isa ka adlaw, sa tion sang pamulongpulong tuhoy sa ebolusyon, nagtindog sanday Leonidha kag Luçi kag nagsiling: “Indi ina matuod! Wala naghalin ang mga tawo sa amu!” Pagkaaga, ginkuha sila gikan sa ila pamilya kag ginpadala agod magtrabaho subong mga tinapok sa malayo nga mga siudad, isa ka silot nga ginatawag sang mga Albaniano nga internim (pagkabilanggo tungod sa pulitika). Ginpadala si Luçi sa kabukiran sang Gramsh. Bangod abi nila si Leonidha ang “nagadumala,” ginpadala sia sa mabudlay kag matugnaw nga kabukiran sang Burrel. Pito pa ka tuig antes sia nakapauli sa ila balay sa Tiranë.

Sang Agosto 1964, nauntat sing bug-os ang mga miting. Ang nabalitaan lang gikan sa ila amo nga hugot gid ang pagbantay sa ila sang mga Sigurimi. Ang isa ka mensahe sa idalom sang selyo mabasa. “Mangamuyo sa Ginuo para sa amon. Ginapanguha ang mga literatura sa kada balay. Wala nila kami ginatugutan sa pagtuon. Tatlo ka tawo ang yara sa internim.” Sang primero, ginapatihan nga ginbuy-an  na sanday Utod Pope kag Xheka, sanglit sila lang ang nakahibalo sa sulat sa idalom sang mga selyo. Sang ulihi, natukiban nga ang asawa ni Luçi nga si Frosina, amo ang nagsulat.

Gintapok sa malayo ang mga utod nga nagadumala. Wala gid ginatugutan sang mga Sigurimi nga mag-istoryahanay sila sa isa kag isa. Walay sapayan, ang mga utod nga napaidalom sa internim nakahatag sing dalayawon nga pagpanaksi sa ila masugilanon. Ang mga tawo sa Gramsh nagsiling: “Ari diri ang ungjillorë [mga ebanghelisador]. Wala sila nagsoldado, kundi naghimo sila sang amon mga taytay kag nagkay-o sang amon mga generator.” Natigayon sining matutom nga mga utod ang maayo nga reputasyon nga wala nalipatan sa sulod sang mga dekada.

NABUN-AG ANG ISA KA ATEISTA NGA ESTADO

Kon bahin sa pulitika, bug-os nga nautod ang kaangtanan sang Albania sa Unyon Sobyet kag nangin suod nga kaalyansa sini ang China. Nagbaskog ang ideolohiya sang Komunista nga bisan gani ang mga bayo sang pila ka Albaniano kaangay na sang ginasuksok sang tsirman sang Partido Komunista sang China nga si Mao Tse-tung. Sang 1966, gindula ni Enver Hoxha ang mga ranggo sa militar, kag bangod lapnag ang pagkawalay pagsalig, wala ginatugutan ang mga opinyon sang oposisyon.

Ang pamantalaan nga ginadumalahan sang Estado nagpagua sing mga artikulo batok sa relihion, nga nagatawag sini nga “makatalagam nga elemento.” Nian sa Durrës, ang isa ka grupo sang mga estudyante naggamit sing isa ka buldoser agod gub-on ang isa ka simbahan. Inasod-asod nga ginpangguba ang mga simbahan sa iban nga siudad. Sang 1967, bangod sang pagsutsot sang gobierno batok sa relihion, ang Albania nangin una nga pungsod nga ateista. Samtang sa iban nga Komunista nga pungsod, ginakontrol lang nila ang relihion, bug-os ini nga gindumili sa Albania.

 Ginpriso ang pila ka Muslim, Ortodokso, kag Katoliko nga mga pari bangod sang ila hilikuton sa pulitika. Gin-ayuhan naman ang madamo nga pari bangod wala na sila nagpamatok kag nag-untat na lang sa ila relihion. Ang pila ka dumaan nga mga simbahan ginhimo nga mga museo. Wala gintugutan ang tanan nga relihioso nga mga simbulo, kaangay sang mga krus ukon mga imahen, mga moske kag iban pa. Ang pulong nga “Dios” ginasambit lang kon nagapasipala. Bangod sini, nangin mabudlay ang kahimtangan sang mga kauturan.

Madamo nga utod ang napatay sang katuigan 1960. Ang nabilin nga nag-alaplaag nga mga utod, padayon gihapon sa ila panindugan sa kamatuoran sa bug-os nila nga masarangan. Apang, nahadlok sa pagpamati bisan ang mga interesado.

WALA GID NAG-UGDAW ANG GUGMA SA KAMATUORAN

Sang 1968, si Gole Flloko nagsulat kanday John kag Helen Marks tuhoy sa iya balatian. Ilegal na ang pagbantala, kag ginadumilian ang mga miting. Apang si Gole, nga karon mga 80 na, nagsugid kon paano sia regular nga nagapakigsugilanon sa iya mga abyan kag sa mga tawo sa merkado, sa parke, ukon sa kapehan. Wala magdugay, napatay si Gole nga matutom. Kaangay sang madamo nga Albaniano, wala sing may nakapaugdaw sang iya indi mapunggan nga gugma kay Jehova kag sa kamatuoran.

Bangod sang katigulangon, indi na makabisita sa mga kongregasyon si Spiro Vruho. Nian sang maaga nga bahin sang 1969, nasapwan sia nga patay sa isa ka bubon. Nagreport ang Sigurimi nga naghikog sia. Apang matuod bala ini?

Bisan pa nga nagbilin kuno sang sulat si Spiro antes sia maghikog nga nagapahibalo nga naluyahan gid sia sing buot, indi iya agi ang sulat. Subong man, antes sang iya kamatayon, nakompirmar nga maayo ang kahimtangan ni Spiro. Dugang pa, may mga lagob sa palibot sang iya liog,  nga nagapatimaan nga ginpatay sia. Wala sing lubid nga nakita sa bubon nga magamit niya kuntani sa paghikog, kag wala sing tubig sa iya mga baga.

Pagligad sang mga tuig, natukiban nga ginsilingan si Spiro nga kon indi sia magbotar, prisuhon sia kag ang iya pamilya, kag indi na sila pagrasyunan sing pagkaon. Natukiban man sang mga utod sa Tiranë nga ginpatay si Spiro sa adlaw antes sang eleksion, nian ginhulog sia sa bubon. Indi ini ang ulihi nga paggamit sang butig nga mga report tuhoy sa paghikog batok sa mga Saksi ni Jehova.

ISA KA DEKADA NGA PAGPAIN

Sang 1971, nalipay ang mga Saksi ni Jehova sa bug-os nga kalibutan sang gindugangan ang katapo sang Nagadumala nga Hubon sa Brooklyn, New York. Nalangkag gid ang tanan sang ginpahibalo ang pagtangdo sang mga gulang kag mga ministeryal nga alagad. Pero nagligad pa ang mga tinuig antes ini nahibaluan sang mga kauturan sa Albania. Nahibaluan lang nila ini, bangod sang mga turista gikan sa Estados Unidos nga nakigkita sing makadali kay Llopi Bllani, isa ka utod nga babayi sa Tiranë. Nahibaluan sang mga turista nga wala sing ginahiwat nga mga miting, kag ginsilingan sila nga tatlo lang ang aktibo nga Saksi sa siudad, bisan pa nga madamo sila.

Si Kosta Dabe nagapuyo sa Gresya sugod pa sang 1966 kag ginatinguhaan niya nga makakuha sing visa agod makapauli sa iya dutang natawhan nga Albania. Sa edad nga 76, luyag niya tudluan sing  kamatuoran ang iya mga kabataan. Bangod wala sia nakakuha sing visa, ginpakita niya ang iya U.S. passport sa dulunan sang Albania amo nga nakasulod sia sa pungsod, bisan pa nahibaluan niya nga mahimo nga indi na sia makagua sa pungsod.

Sang 1975, ang Albaniano nga mag-asawa nga taga-Estados Unidos nagduaw sa Albania subong mga turista. Nagsulat sila nga ang pagbantay “tuman na gid ka hugot” kag ang mga Saksi ni Jehova maid-id nga ginabantayan. Ginaupdan ang mga dumuluong bisan diin sila magkadto sang ila opisyal nga mga tour guide, nga ang madamo sa ila miembro sang Sigurimi. Pagbiya sang mga dumuluong, ginabantayan sang Sigurimi ang mga ginpakig-angutan nila. Ginasuspetsahan ang mga turista kag wala sila ginaabiabi. Nahadlok ang mga tawo sa mga dumuluong.

Sang Nobiembre 1976, ang sulat gikan kay Kosta Dabe nagsiling nga lima ang nagtambong sa Memoryal sa Vlorë. Nahibaluan niya nga sa Përmet kag Fier, isa ka Saksi sa kada siudad ang naghiwat sing Memoryal nga nagaisahanon. Sa Tiranë, duha ang nagsaulog sa isa ka lugar kag sa isa pa gid, apat ang nag-updanay. Gani, base sa iya nahibaluan, mga 13 ang naghiwat sang Memoryal sang 1976.

Pagligad sang mga tinuig, nagsaysay si Kulla Gjidhari kon paano sia nagsaulog sang Memoryal: “Sa aga naghimo ako sing tinapay kag nagkuha sing alak. Pagkagab-i, ginsira ko ang mga kurtina kag ginpagua ang Biblia nga akon gintago sa  likod sang kasilyas. Ginbasa ko ang Mateo kapitulo 26 kon paano ginsaulog ni Jesus ang Memoryal. Nangamuyo ako, ginkuha ko ang tinapay, kag nian ginbutang ini. Ginbasa ko ang pila pa ka teksto sa Mateo, nangamuyo liwat, ginkuha ang alak, kag nian ginbutang ini. Pagkatapos sini, nagkanta ako. Nagaisahanon lang ako, pero nakahibalo ako nga nahiusa ako sa akon mga kauturan sa bug-os nga kalibutan!”

Pila lang ang paryente ni Kulla. Pila ka tuig antes sini, gin-adoptar sia ni Spiro Karajani sang bata pa sia, kag nag-istar sia kanday Spiro kag sa iya bata nga babayi nga si Penellopi sa Tiranë. Napatay si Spiro sang 1950.

GINPAIN PA GID SANG ALBANIA ANG IYA KAUGALINGON

Napain pa gid ang Albania sang 1978 sang gin-utod sini ang iya kaangtanan sa China. Ginhimo ang bag-o nga konstitusyon agod bug-os nga magkinaugalingon ang Albania, kag may mga estrikto ini nga mga pagsulundan nga ginapatuman sa tanan nga bahin sang pagkabuhi, lakip sa teatro, ballet, literatura, kag art. Ginadumilian ang klasikal nga mga musika nga ginakabig nga rebelyuso. Ang mga awtorisado lamang nga mga manunulat ang ginatugutan nga makatigayon sang kaugalingon nga makinilya. Ang bisan sin-o nga madakpan nga nagatan-aw sang mga programa sa TV gikan sa iban nga pungsod ginainterogar sang Sigurimi.

Sa sini nga mga kahimtangan, ang mga utod gikan sa Austria, Estados Unidos, Germany, Sweden, kag Switzerland nagsulod sa pungsod subong mga turista agod makontak ang mga kauturan. Ang pila nga nakontak nagpasalamat gid sa sini nga mga panikasog. Apang, wala sing komunikasyon ang mga kauturan sa kabug-usan, gani pila lang ang makahibalo kon may mag-abot nga bisita.

Sang 1985, naglalaw ang mga Albaniano sa pagkapatay sang malawig nga naggahom nga diktador nga si Enver Hoxha. Sa indi madugay may matabo nga mga pagbag-o sa gobierno kag sa katilingban. Pagkasunod nga tuig, napatay si John Marks. Ang iya asawa nga si Helen, nga nagaedad na  sing mga 65 nagbisita sa Albania. “Kon ano gani ang matabo sa imo didto,” siling sang mga opisyales sang ginkuha niya ang iya visa, “indi ka maglaum nga mabulig kami sa imo.”

Importante gid para sa gamay nga manugbantala sa Albania ang duha ka semana nga pagbisita ni Helen. Sang ulihi, nagkitaay si Helen kag ang manghod ni John nga si Melpo, nga ginpanaksihan ni John sang kamatuoran sang nagligad nga 25 ka tuig. Bisan indi pa bawtismado si Melpo, sia ang ginpakig-angutan sang organisasyon sa sulod sang madamo nga tuig.

Nasugilanon man ni Helen sanday Leonidha Pope kag Vasil Gjoka, nga nabawtismuhan sang 1960. Nahibaluan niya ang parte sa pito ka Saksi nga buhi pa kag yara sa lainlain nga bahin sang pungsod. Ginpahibalo niya ang mga utod sa Albania parte sa bag-o nga kasanag sa organisasyon kag kon paano nag-uswag ang mga hilikuton sa iban nga Komunista nga pungsod. Mahalungon nga ginabantalaan sing di-pormal ni Helen ang iya mga masugilanon. Natalupangdan man niya nga lapnag ang kapigaduhon sa Albania.

“Agod makakuha sang rasyon nga gatas,” siling niya, “normal lang nga mapila ka sugod sa alas tres sang kaagahon. Madamo nga tiendahan ang wala sing suplay.”

Sang 1987, ang sanga sa Austria kag Gresya nagbuligay agod makasulod ang iban sa Albania. Sang 1988, duha ka utod gikan sa Austria, si Peter Malobabic kag ang iya asawa, nagsulod subong turista kag naghatag kay Melpo sing blusa. Nalipay gid sa sini si Melpo. Apang mas nalipay pa gid sia sang nasapwan niya ang libro nga “Mga Butang sa Diin Imposible sa Dios ang Magbutig” nga natago sa sulod sang blusa.

Sang ulihi nga bahin sina nga tuig, duha naman ka utod ang nakig-angot kay Melpo kag naghatag sa iya sing literatura, apang kinahanglan ang doble nga paghalong bangod ginabantayan sila sing maayo sang mga Sigurimi.  Makapakig-angot sila sa mga kauturan sa sulod sang pila lang ka minutos sa tion nga wala ang ila ginakabig nga opisyal nga tour guide. Nahibaluan nila nga nagamasakit si Leonidha kag madamo sa mga kauturan nga lalaki sa Albania ang tigulang na kag limitado ang pagpanghikot.

NAGBAG-O ANG MGA KAHIMTANGAN

Nagbag-o ang kahimtangan sa pulitika sang 1989. Nadula ang silot nga kamatayon sa mga nagapalagyo pagua sa Albania. Nagbisita liwat si Helen sa sina nga tingadlaw. Naghinguyang sia sing inoras sa pagpaalinton sang impormasyon kag mga instruksion nga ginsalig sa iya. Nagduaw sing malip-ot si Vasil Gjoka sa mga kauturan sa bug-os niya nga masarangan.

Nabatian sang Sigurimi ang pagbisita ni Helen kag ginkadtuan nila sia. Imbes nga gamuhon nila si Helen, nagsiling sila nga luyag nila makatigayon sing regalo halin sa Amerika. Kadali lang sang pagbag-o sang mga tawo.

Narumpag ang Pader sang Berlin sang Nobiembre 9, 1989, kag nabatyagan dayon ang epekto sini sa Albania. Sang 1990, natabo ang kinagamo batok sa Komunismo sa Kavajë. Linibo ka tawo ang nagdinaguso sa embahada sang iban nga pungsod sa Tiranë, nga luyag magbiya sa pungsod. Luyag sang mga estudyante ang reporma kag nagaprotesta sila paagi sa pagpagutom.

Sang Pebrero 1991, isa ka kadam-an ang nagbungkag sang 10 metros nga estatwa ni Enver Hoxha, nga nagatindog sa sulod sang mga tinuig sa Skanderbej Square sa Tiranë. Para sa mga tawo, wala na ang diktador. Sang Marso, mga 30,000 ka Albaniano ang nag-agaw sang mga barko halin sa Durrës kag Vlorë kag nagkadto sa Italya subong mga refugee. Sa sina nga bulan, sa una nga tion sa sulod sang mga tinuig, madamo nga partido ang nagdalagan sa eleksion. Bisan pa nagdaug ang Partido Komunista, maathag nga indi na makontrol sing bug-os sang gobierno ang pungsod.

 Sang Agosto 1991, ginduaw liwat ni Helen Marks ang Albania kag amo ini ang iya katapusan nga pagbisita diri. Sa sini nga tion, natalupangdan niya ang pagbag-o sang mga kahimtangan. Isa ka bulan antes sini, nagbukas ang gobierno sing isa ka opisina para sa secretary of religion, agod himuon nga legal ang mga hilikuton sang relihion kaangay sang nagligad nga 24 ka tuig. Ginsugdan gilayon sang mga kauturan ang pagpasangkad sang ila pagbantala kag pag-organisar sang mga miting.

Nagkadto si Vasil Gjoka sa Gresya kag nagtener sa sanga talatapan agod tun-an kon paano organisahon ang pagbantala. Bangod diutay lang ang iya nahibal-an sa Griego nga lenguahe, gintudluan sia sang mga kauturan nga makahibalo sing diutay nga Albaniano sa ila labing masarangan. Pagbalik niya sa Tiranë, gin-aplikar gid ni Vasil ang iya natun-an kag gin-organisar niya sing maayo ang duha ka programa kada semana. Ang isa sini amo ang pagtinuon sa bag-o lang nabalhag nga Ang Lalantawan sa Albaniano nga lenguahe.

“Sang una, ginasugdan namon ang mga miting paagi sa ambahanon kag pangamuyo,” siling sang isa ka utod, “gamit ang mga ambahanon nga gintudlo sa amon sang tigulang nga mga utod. Nalipay gid kami sa pagtinuon, kag ginatapos namon ini paagi sa isa, ukon duha, ukon tatlo, ukon kapin pa nga ambahanon kag dayon mangamuyo.”

Sang Oktubre 1991 kag Pebrero 1992, nagdala sing literatura sanday Thomas Zafiras kag Silas Thomaidis sa Albania gikan sa Gresya. Nakigkita sila sa mga kauturan sa Tiranë kag sa mga di-bawtismado sa Berat kag ginlista nila ang mga interesado nga kinahanglan buligan. Pagkatapos sang pila ka dekada nga pagkapain, ang mga pumuluyo gutom gid sa espirituwal. Halimbawa, nagahiwat sing mga miting ang mga interesado sa Berat bisan pa wala sing bawtismado nga lalaki. Paano mapun-an ining panginahanglan sa espirituwal?

 WALA GINAPAABOT NGA ASAYNMENT

Sanday Michael kag Linda DiGregorio mga misyonero sa Dominican Republic. Ang lolo kag lola ni Michael nalakip sa mga Albaniano nga nabawtismuhan sa Boston sang katuigan 1920, kag makahibalo man sia maghambal sing Albaniano. Gani, sang nagplano sila nga duawon ang ila mga paryente sa Albania sang 1992, nangabay sila sa Nagadumala nga Hubon kon mahimo sila makigkita sa mga kauturan sa tion sang ila tatlo ka adlaw nga pagduaw. Nakibot sila bangod ginpangabay sila sang Nagadumala nga Hubon nga magtener sa Albania sing tatlo ka bulan agod magbulig sa pag-organisar sang pagbantala didto.

Sa sanga talatapan sa Roma, ginsugid sang mga kauturan halin sa Gresya kag Italya sa mag-asawa nga DiGregorio ang kahimtangan sa Albania kag ginpakita sa ila ang mga retrato sang pila ka Albaniano nga kauturan, lakip si Vasil Gjoka. Sang nagkadto ang mag-asawa sa Tiranë sang Abril 1992, wala na ginadumilian nga magpauli ang mga Albaniano gikan sa iban nga pungsod. Apang, may kinagamo gihapon sa pulitika kag nabalaka ang mga tawo parte sa ila palaabuton.

Sang nagapagua sanday Michael kag Linda sa erport, ginsugata sila gilayon sang mga paryente ni Michael. Sa sina man nga tion, nakita ni Michael si Vasil Gjoka, nga  ginpahibalo man nga maabot ang mag-asawa sa sina nga adlaw.

“Upod ka anay sa ila,” siling ni Michael kay Linda, “masunod lang ‘ko.”

Pagkatapos mahakos si Linda, ginhakwat sang mga paryente ni Michael ang ila mga bagahe kag ginkarga sa salakyan. Ginkadtuan gilayon ni Michael si Vasil.

“Mabalik ako sa Tiranë sa Domingo,” siling ni Michael kay Vasil, “kag pangitaon ko ikaw.”

Ang isa sa mga paryente ni Michael sa Albania, nga wala makahibalo nga mga Saksi ni Jehova sanday Michael kag Linda, nagpalapit gilayon kag nagsiling: “Nagaano ikaw? Indi ka dapat makig-istorya sa indi mo kilala!”

Samtang nagapakadto sila sa Korçë, natalupangdan sang mag-asawa nga lain gid ang pungsod kon ikumparar sa Caribbean. “Daan na ang mga tinukod sa palibot kag yab-ukon ang tanan,” siling ni Michael. “May mga barb wire sa palibot. Masinulub-on ang mga tawo. Laka kaayo ang mga salakyan. Puro guba ang mga bintana. Manomano ang pagpanguma. Wala gid sang pagbag-o kag daw nagbalik lang kami sa panahon nanday lolo kag lola!”

“GINGIYAHAN SANG DIOS ANG INYO PAGDUAW”

Sa sulod sang pila ka tuig, may ginatago si Koço, kag luyag niya ini ipakita kay Michael. Sang napatay ang lola ni Michael, ang ila mga paryente sa Boston nagpadala sa ila sa Albania sing malaba nga sulat. Ang una nga napulo ka pahina nagaunod sing pangpamilya nga mga butang, apang sa katapusan nga bahin sang sulat, ginpaathag ang pagkabanhaw.

“Gin-usisa sang mga pulis ang sulat,” siling ni Koço kay Michael, “kag ginbasa ang unang pila ka pahina. Nian, tinak-an sila kag nagsiling: ‘Dal-a na lang ina! Pangpamilya man lang ina nga sulat!’ Sang ginbasa ko ang ulihi nga bahin, nalipay gid ako kay nakabasa ako parte sa Dios!”

 Ginsugid dayon ni Michael nga mga Saksi ni Jehova sila ni Linda, kag ginpanaksihan niya si Koço.

Subong sang ginhimo sang mga tawo sa tion sang Biblia, nagabatyag ang mga Albaniano nga dapat nila atipanon kag proteksionan ang ila mga bisita. Gani namilit si Koço nga updan sanday Michael kag Linda sa Tiranë.

“Indi namon makita ang balay ni Vasil sa Tiranë,” hinumdom ni Michael, “bangod wala sing mga karatula sa kalye. Gani nanugda si Koço nga mamangkot sa post office.”

“Sang nagbalik sia gikan sa post office,” padayon ni Linda, “daw natingala si Koço, kag nagdiretso kami sa apartment ni Vasil.”

Sang ulihi, nagpaathag si Koço: “Sang namangkot ako sa post office parte kay Vasil, nagsiling sila: ‘Balaan ina nga tawo! Kabalo ka bala kon ano ang iya naagyan? Wala na sing mas maayo pa nga tawo diri sa Tiranë sangsa iya!’ Sang nabatian ko ini, narealisar ko nga gingiyahan sang Dios ang inyo pagduaw! Indi ko mapunggan kon ano ang inyo himuon sa pagkadto diri!”

PAG-ORGANISAR SA TIRANË

Nalipay gid si Vasil sang makita niya ang mag-asawa nga DiGregorio, kag inoras ang ila pag-istoryahanay. Sang tungang gab-i lamang ginsugid ni Vasil nga si Jani Komino, nga napriso upod ni Nasho Dori, napatay sa sina nga aga. Ngaa wala nagtambong si Vasil sa lubong sang iya pinalangga nga utod kag suod nga abyan? “Bangod,” paathag niya, “maabot ang ginpadala sang Nagadumala nga Hubon.”

Kinahanglan nga magtener sanday Michael kag Linda sa Tiranë, apang wala ginatugutan sang gobierno sa sina nga panahon nga magtener sa siudad ang mga dumuluong. Ano ang ila ginhimo?

 “Nagsalig kami kay Jehova,” siling ni Michael, “kag sang ulihi nakakita kami sang isa ka gamay nga apartment kag nagsaylo diri.”

“Ginauyatan sang tag-iya ang yabi,” hinumdom ni Linda, “kag pagusto lang sia sa pagsulod kag sa paggua. Isa pa, maagi anay kami sa apartment sang iban antes makaabot sa amon kuarto. Pero, ang maayo kay indi dali makita ang amon ginaistaran, kag amo gid ini ang amon gusto.”

Inoras nga ginpamatian sang mag-asawa nga DiGregorio ang panugiron sang mga tigulang sa Tiranë parte sa mga pagtilaw nga ila naagyan. Apang, ang isa ka problema amo nga wala sila sing salig sa isa kag isa.

“Mainunungon sila subong indibiduwal,” saysay ni Michael, “apang nagaduhaduha sila kon bala matutom man ang iban. Dugang pa, ginapalayuan nila ang iban, pero wala sila nagapalayo sa amon. Pagkatapos nga mabinagbinag sing maayo ini nga butang, nag-ugyon sila nga ang labing importante amo ang pagpahibalo sang ngalan ni Jehova. Nahiusa sila sa ila gugma kay Jehova kag nalangkag gid sa palaabuton.”

Maathag gid nga wala nagapanghikot sing maayo ang kongregasyon. Halimbawa, sang una nga nakita nanday Kulla Gjidhari kag Stavri Ceqi ang bukleta nga Pag-usisa sa Kasulatan Adlaw-adlaw, pahapyaw nila nga gintan-aw ang mga pahina sini kag wala sila makahibalo kon ano ini.

“A, Manna!” tuaw ni Stavri, nga nagapatuhoy sa libro nga Daily Heavenly Manna for the Household of Faith, nga gingamit sang una, sa tion nga natun-an ni Stavri ang kamatuoran.

“Labay pa akon,” pamangkot ni Kulla, “kamusta ang presidente nga si Utod Knorr? Maayo man bala ang kahimtangan sang iya amigo nga si Fred Franz?” Nagapakita ini kon daw ano na kadugay sila nga napain!

 PAGHIWAT SANG MEMORYAL!

Ang tres por kuatro metros nga hulot nga ginahiwatan pirme sang mga miting sa balay ni Vasil Gjoka tuman ka gamay para hiwatan sing Memoryal. Gani ang 105 nga nagtambong nagtipon sa headquarter sang pamantalaan sang Partido Komunista. Amo ini ang una nga Memoryal sa Tiranë nga wala ginhiwat sa pribado nga balay. Bisan pa nga 30 lang ang manugbantala sa Albania sang 1992, nalipay sila kay 325 ang nagtambong sa Memoryal.

Ang grupo sang mga interesado sa Tiranë padayon nga nagadamo, kag naglambot sing 40 ang nagatambong sa miting sa apartment ni Vasil. Luyag sang pila ka bag-uhan nga mangin di-bawtismado nga manugbantala, kag ang iban luyag na magpabawtismo. Naghinguyang sing madamo nga oras ang mga utod sa pagrepaso sa mga luyag magpabawtismo. Bangod wala nabalhag sa Albaniano ang libro nga Organisado sa Pagtuman Sang Aton Ministeryo, ginbadbad sing matunog ang tagsa ka pamangkot sa mga kandidato. Gintun-an sing maayo ang pila ka mas bag-uhan agod mapat-od kon bala nahangpan nila ang kamatuoran. Bisan pa wala sing aktual nga pagtuon sa Biblia sa sini nga mga mas bag-uhan sang una, makadalayaw gid kay madamo sila sing nahibaluan sa Biblia.

LEGAL NGA PAGKILALA

Sa sulod sang masunod nga mga semana, naghinguyang sing madamo nga oras ang mga utod upod sa mga abogado kag mga opisyales, nga nagatinguha sa pagrehistro sang hilikuton nga pagbantala. Nasumiter na sang grupo sang mga utod kag mga interesado sa Tiranë ang pormal nga pangabay bahin sini, apang bangod bag-o ang gobierno, kinahanglan nga mangin pursigido sila.

“Ginalakat lang namon ang tanan namon nga transaksion,” saysay sang isa ka utod. “Samtang nagalakat sa siudad, mahimo namon masumalang ang minister of human rights, minister of the interior, minister of justice,  hepe sang kapulisan, mga miembro sang constitutional court, kag iban pa nga impluwensiado nga mga tawo. Mainayuhon sila kag nalipay nga nangin matawhay na ang kahimtangan. Kalabanan sa ila nakahibalo na parte sa mga ungjillorë. Nagapamatuod ini nga aktibo gid nga nagapanghikot ang mga Saksi ni Jehova sa Albania.”

Sa sulod sang pila ka semana, ginapasalig sang mga opisyal nga irehistro ang mga Saksi ni Jehova, pero wala man ini sing mihura. Apang, nagbag-o ang kahimtangan sang nagbisita si Angelo Felio, isa ka Albaniano halin sa Estados Unidos, sa iya mga paryente sa Tiranë. Samtang yara sia sa Albania, gin-updan ni Angelo ang mga utod sa abogada sang secretary of religion, nga amo ang nagarehistro sa mga relihion. Nalipay ang abogada sang nahibaluan nga isa lang sila ni Angelo sing lugar sa Albania.

“Sa diin kamo nga baryo?” pamangkot niya kay Angelo. Natabuan nga isa lang gid sila ka baryo ni Angelo.

“Ano apelyido mo?” pamangkot niya.

Makapakibot kay paryentihanay sila ni Angelo, pero madugay na nga wala magkitaay ang ila pamilya.

“Nagdayaw gid ako sa inyo katuyuan kag plano nga pagbulig,” siling niya. “Apang karon, obligado gid ako nga magbulig kay ti paryentihanay kita!”

Pagligad sang pila ka adlaw, ginhatag sang abogada sa mga utod ang Order No. 100, nga nagapamatuod nga legal na nga ginakilala ang mga Saksi ni Jehova sa Albania. Sa katapusan, ang pagsimba sa matuod nga Dios, si Jehova, nga gindumilian sugod sang 1939 hilway na karon! “Tuman gid nga kalipay ang amon nabatyagan sina nga adlaw,” siling sang mag-asawa nga DiGregorio.

 Duha ka semana sang ulihi, ang sanga sa Gresya, nga amo ang nagadumala sa Albania, nagpadala kay Robert Kern sa Tiranë. Sa iya pagduaw, ginpahibalo ni Robert sa mga kauturan nga legal na ang hilikuton kag ginporma ang kongregasyon sa Tiranë. Ginpahibalo man niya sa ila nga ang ila teritoryo amo ang “bug-os nga pungsod sang Albania.” Kinahanglan sugdan gilayon ang organisado nga pagbantala sa balay kag balay. Sa Tiranë, gin-arkilahan ang isa ka balay nga may tatlo ka kuarto agod himuon nga puluy-an misyonero kag opisina, nga may daku nga palayas nga gingamit subong una nga Kingdom Hall.

NASAPWAN ANG NAPAIN NGA KARNERO

“May mga Saksi bala sa Vlorë?” pamangkot sang mga utod samtang ginahinun-anunan nila ang pagpauswag sang pagbantala sa Albania. Nahibaluan lang sang pila ang tuhoy sa ulianon nga tigulang nga babayi. Nian may nag-abot nga isa ka babayi sa opisina nga nagsiling nga mga ungjillorë sila sang iya pamilya kag nga gintudluan sila sa kamatuoran ni Areti sa Vlorë. Gani ang mga utod sa Tiranë nagkadto sa Vlorë agod pangitaon si Areti.

 Si Areti Pina isa ka putot kag tigulang na nga babayi. Ginpasulod niya ang iya mga bisita sa iya balay, apang nagapangduhaduha sia. Sang ginpaathag nila nga mga utod niya sila sa espirituwal, daw sa wala lang ini kay Areti.

“Puede bala ako makapamangkot?” siling ni Areti pagligad sang pila ka minuto. Nian sunodsunod niya sila nga ginpamangkot: “Nagapati bala kamo sa Trinidad? Ano ang ngalan sang Dios? Nagapati bala kamo sa kalayuhon nga impierno? Ano ang matabo sa aton kon mapatay kita? Ano ang matabo sa duta? Pila ang mapalangit?”

Isaisa nga ginsabat sang mga utod ang tanan nga pamangkot.

“Nagabantala bala kamo?” dugang ni Areti.

“Huo,” sabat sang isa ka utod, “nagabantala kami.”

“Pero,” pamangkot niya, “paano kamo nagabantala?”

“Nagabantala kami sa balay kag balay,” sabat sang utod.

Naghibi si Areti, nakatumbo, kag ginhakos ang utod.

“Napat-od ko na karon nga mga utod ko kamo!” siling niya. “Katawhan lamang ni Jehova ang nagabantala sa balay kag balay!”

Nabatian sang mga Protestante sa Vlorë nga relihiosa si Areti kag ginakumbinse nila sia nga magbuylog sa ila. “Apang indi ko luyag magbuylog sa Babilonia nga Daku!”  paathag niya sa mga utod. “Gani kinahanglan ko pat-uron nga pamilya ko kamo sa espirituwal!”

Nabawtismuhan si Areti sang 1928 sa edad nga 18. Ginalatas niya ang kabukiran sa pagbantala nga Biblia lang ang dala. Bisan pa madugay na nga wala nakapakig-angot si Areti sa mga kauturan, matutom sia nga nagpadayon sa pagbantala sing isahanon.

“Maayo gid si Jehova,” siling ni Areti samtang nagahilibion. “Wala gid niya ako ginkalimtan!”

Abi sang mga tawo nagbuang si Areti bangod matutom gihapon sia sa Dios bisan pa sa pagdumili sang totalitaryan nga paggahom sa Albania. Apang indi ulianon si Areti. Maayo gihapon ang iya pamensaron!

MADAMO SING HIMUON

Bangod narehistro na ang aton hilikuton, madamo gid sing dapat himuon agod tatapon ang intereses sang Ginharian sa Albania. Kinahanglan pahibaluon ang mga kauturan sang mga pagbag-o sa organisasyon kag pabakuron sila sa espirituwal. Nagakinahanglan man sing mga publikasyon sa Albaniano para sa mga kauturan kag sa latagon. Kinahanglanon gid ang dugang nga mga manugbantala. Sin-o ang mahimo magbulig?

Sang 1992, nag-abot ang mga espesyal payunir gikan sa Italya kag Gresya, kag nag-eskwela sila sing Albaniano nga lenguahe. Sa amo man nga tion, ginsugdan sang isa ka gamay nga grupo ang pagbadbad sang aton mga literatura. Bisan pa kon kaisa wala sing koryente sa sulod sang 21 ka adlaw, nangin masinadyahon ang mga kauturan kag masako sa ila mga trabaho.

Madamo man sing kubos nga trabaho. Kon tigtulugnaw, ang puluy-an misyonero nagakinahanglan sing pangpainit. Apang mabudlay makabakal sing kahoy sa Albania. Ano ang himuon sang mga utod agod mainitan sila? Nagpadala ang mga kauturan sa Gresya sing  dalagku nga mga kahoy kag de-koryente nga lagari. Pero, may problema gihapon bangod gamay ang baba sang dalabukan, kag wala sing koryente. Maayo na lang kay may wasay ang amigo sang isa ka utod nga nagapuyo sa pihak nga bahin sang Tiranë. Bangod wala sing bus, duha pa oras ang ginhulat sang mga utod sa puluy-an misyonero antes magamit ang wasay, kag dapat ini iuli antes magdulom. “Nagbulosbulos kami sa pagpamis-ak,” hinumdom sang isa ka misyonero, “kag nakapainit-init kami!”

Sa tion sang pagpangbis-ak kag pag-eskwela sa Albaniano nga lenguahe, ginkalipay sang grupo sang manugbadbad ang una sa madamo nga pagduaw nanday Nick kag Amy Ahladis gikan sa Translation Services, nga karon yara na sa Patterson, New York. Ang ila maayo kag balanse nga pamaagi nakabulig sing daku sa bag-uhan nga mga manugbadbad, nga madasig nga nakatuon kag nangin epektibo sa ila trabaho. Ginaimprinta sang sanga sa Italya ang mga literatura kag ginapadala ini sa Albania.

Takus gid ang tanan nga pangabudlay bangod sang maayo nga mga resulta nga natigayon sang mga kauturan sa latagon. Nagaharahara man sa kakugi ang bag-uhan nga mga manugbantala. Halimbawa, si Lola nga bag-uhan pa lang sa pagbantala nagahinguyang na sing 150, 200, ukon kapin pa nga oras kada bulan! Sang ginlaygayan nga maghalong kag maghaganhagan sa pagbantala, nagsabat si Lola: “Daku na ang nauyang ko sa akon kabuhi! Indi ko na pag-uyangan ang akon tion karon!”

NAGAUSWAG ANG HILIKUTON

Importante sa kasaysayan sang Albania ang Marso 1993. Sa sini nga bulan, ginsugdan sang mga espesyal payunir ang pagpanghikot sa ila bag-o nga asaynment sa Berat, Durrës, Gjirokastër, Shkodër, Tiranë, kag Vlorë; ang Marso 1 nga Ang Lalantawan amo ang una nga isyu nga natapos sang grupo sang mga manugbadbad sing Albaniano; ginhiwat ang una nga Teokratikong Eskwelahan  Para sa Ministeryo, amo nga nakompleto ang lima ka miting sa una nga higayon; ginpagua Ang Aton Ministeryo sa Ginharian sa Albaniano; kag una nga ginhiwat ang adlaw sang pinasahi nga asembleya sa Ballet-Opera Theater sa Skanderbej Square, Tiranë.

Gintambungan sang mga delegado halin sa Gresya kag Italya ining adlaw sang pinasahi nga asembleya. Ginbuksan ni Nasho Dori ang programa paagi sa pangamuyo, nga nagapasalamat sa tanan nga pagpakamaayo ni Jehova. Naglab-ot sa 585 ang nagtambong kag 41 ang nabawtismuhan! Pila sa nabawtismuhan amo ang kabataan kag kaapuhan sang mga utod sa Albania nga matutom nga nag-alagad kay Jehova.

Daku gid ang kalipay sang 1993 sang ginhiwat ang una nga distrito nga kombension sa Albania. Kapin sa 600 ang nagtambong, lakip ang mga delegado halin sa Austria, Gresya, Italya, Pransia, kag Switzerland. Malipayon gid ang Albaniano nga mga kauturan bangod pagkatapos sang madugay nga pagkapain, hilway na sila nga makatipon upod sa madamo nga kauturan gikan sa iban nga pungsod!

Agod maorganisar sing maayo ang mga hilikuton, gintangdo sang Nagadumala nga Hubon sanday Nasho Dori, Vito Mastrorosa, kag Michael DiGregorio nga mag-alagad subong Komite sang Pungsod sa idalom sang pagdumala sang sanga sa Italya. Gin-una nila ang pagpangita anay sing propedad agod mangin talatapan kag opisina sang nagadamo nga manugbadbad.

Lakip sa masunod nga grupo sang mga espesyal payunir nga nakatuon sing Albaniano amo si Stefano Anatrelli nga taga-Italya. Pagkatapos sang lima ka semana nga paghanas sa lenguahe, ginpatawag sia sa opisina kag ginhambalan: “Luyag namon nga duawon mo ang mga espesyal payunir kag mga grupo subong isa ka manugtatap sang sirkito.”

 “Pero indi pa ako maayo maghambal sing Albaniano!” una nga reaksion ni Stefano. Apang, ginkabig niya ini nga asaynment subong isa ka hamili nga pribilehiyo. Nagpabulig sia sa paghanda sang duha ka pamulongpulong kag pagkatapos sini, nagkadto si Stefano sa malayo nga mga bahin sang Albania. Mga 30 ka tuig na ang nagligad sugod sang ginduaw ni Spiro Vruho ang mga kauturan subong manugtatap sang sirkito sa tion sang pagdumili. Sang 1995, gintangdo si Stefano subong katapo sang Komite sang Pungsod.

Sang 1994, ang ikatlo nga grupo sang mga espesyal payunir halin sa Italya nag-abot sa Albania. Napalig-on ang bag-uhan nga Albaniano nga mga manugbantala sa kakugi sang tanan nga payunir. Sa katapusan sang 1994 nga tuig sang pag-alagad, may 354 ka manugbantala ang nagpakigbahin sa pagbantala.

Apang, madamo sang manugbantala ang nabudlayan sa pagpahisuno sa isa ka hilway nga kahimtangan bangod naanad sila sa mapiguson katama nga panguluhan sadto. Agod makapadayon sa idalom sang totalitaryan nga paggahom, kinahanglan sila maghalong nga indi magpabutyag sang ila balatyagon sa iban, ilabi na sa mga dumuluong. Walay sapayan sini, nahangpan sila sang dumuluong nga mga kauturan kag gintinguhaan nila nga matigayon ang pagsalig sang mga bag-uhan.

Sa sina man nga tuig, ang mga tigulang kag mga bag-uhan nga manugbantala nalipay sa pagpakigkita kay Theodore Jaracz, ang una nga miembro sang Nagadumala nga Hubon nga nagduaw sa Albania. Kapin sa 600 ang nagtambong sa iya pamulongpulong sa Tiranë.

Sina man nga tion, nakabakal sing propedad sa Tiranë para himuon nga talatapan. Sa sulod sang halos anom ka bulan, ginkay-o sang mapisan nga dumuluong nga mga utod ang isa ka daan nga villa kag ginhimo nga mga opisina. Nagpatindog man sila sing isa ka residensia para sa  24 ka tawo. Ginhiwat ang dedikasyon sang Mayo 12, 1996, sang nagbisita si Milton Henschel sang Nagadumala nga Hubon sa Albania.

NAGBANTALA SILA SING ISAHANON

Nabasa sang isa ka pamatan-on sa Korçë nga si Arben ang literatura sa Biblia nga ginpadala sang iya magulang nga babayi kag narealisar niya nga kamatuoran ini. Nagsulat sia sa talatapan sa Albania, kag ginpadayon niya ang iya pagtuon paagi sa pagsulat sa mga kauturan. Agod mabuligan pa gid sia sa espirituwal, duha ka utod ang nagbiyahe agod makigkita sa iya. Sa ila pag-istorya kay Arben, nakumbinse sila nga kalipikado sia nga mangin manugbantala. Gindala sia sang duha ka utod sa sentro sang Korçë kag ginpakita sa iya kon paano bantalaan ang mga nagalabay.

Nagsaysay si Arben: “Ginhatagan nila ako sing mga magasin kag nagsiling, ‘Ikaw naman.’ Ginhambalan nila ako nga magbantala sing isahanon, kag ginhimo ko ini.”

 Pila pa ka bulan ang naglabay antes nag-abot ang mga espesyal payunir agod buligan si Arben. Apang, ginpamatian sang mga tawo ang iya pagbantala. Wala madugay sugod sang nakaabot ang mga espesyal payunir, isa ka grupo ang naporma.

Sa katapusan sang tuig, nagtawag sa talatapan ang mga payunir sa Vlorë kag ginbalita nila nga nagamasakit si Areti Pina kag luyag niya makigkita sa isa ka responsable nga utod. Sang nag-abot ang utod, ginpagua ni Areti ang tanan agod makaistoryahanay sila sang utod sing pribado.

“Indi na ako magdugay,” siling ni Areti, nga nagalagas sang iya pagginhawa. “May ginapaligban ako, kag luyag ko mamangkot sa imo. Indi ko mahangpan ang tanan mo nga isabat, apang may gusto lang ako mahibaluan, Natuman na bala ang ginsiling sa tulun-an sang Bugna?”

“Huo, Areti, halos tanan natuman na,” sabat sang utod, kag nian nagsaysay sang pila ka tagna nga wala pa natuman. Namati sing maayo si Areti sa tanan nga ginhambal sang utod.

“Karon mahimo na ako mapahamtang,” siling niya. “Luyag ko lang mahibaluan kon daw ano na kita kalapit sa katapusan.”

Sa sulod sang madamo nga tuig, makugi nga nagbantala si Areti. Nagbantala sia sing isahanon sa kabukiran kag padayon gihapon sa pagbantala sa iya hiligdaan bangod sang balatian. Wala madugay pagkatapos sadto nga pag-istoryahanay, natapos ni Areti ang iya dutan-on nga kabuhi sing matutom.

MABAKOD ANG IYA PAGTUO TUBTOB SA KAMATAYON

Sa edad nga mga 80, nagmasakit si Nasho Dori kag nagluya. Apang may isa ka grupo sang kauturan nga nagakinahanglan sang iya pagpalig-on—ang mga pamatan-on nga ginapaentra sa militar. Gin-ipit sang Ortodokso nga klerigo sa Berat, nga nahisa sa madasig nga pagdamo sang mga  Saksi ni Jehova, ang mga opisyal agod kasuhan ining mga pamatan-on.

Mahimo mapriso sing pila ka bulan ang anom ka pamatan-on nga nangindi sa pag-entra sa militar. Bangod narealisar niya nga kinahanglan nila ang pagpalig-on, nagpungko si Nasho sa iya katre kag gin-video niya ang iya mensahe para sa ila.

“Indi kamo mahadlok,” palig-on ni Nasho sa mga pamatan-on. “Naagyan na namon ini sadto. Buligan kamo ni Jehova. Kon mapriso kamo, indi magkabalaka. Magaresulta ini sing kadayawan sa ngalan ni Jehova.”

Sang naglala ang balatian ni Nasho, ginpatawag niya ang mga kauturan sa iya hiligdaan kag nagsiling: “Dapat ako mangayo sing patawad. Sang nagligad nga semana, tuman gid kasakit sang akon ginabatyag amo nga gusto ko na mapatay. Nian narealisar ko, ‘Jehova, ikaw ang Ginhalinan sang kabuhi. Tanan mo nga ginhimo para sa kabuhi. Nagapangabay ako sing isa ka butang nga indi suno sa imo kabubut-on. Palihug patawara ako!’”

Sang nabal-an ni Nasho nga naglab-ot sa 942 ang kadamuon sang mga manugbantala sa Albania, naghambal sia: “May daku na nga kadam-an sa Albania!” Pagligad sang pila ka adlaw, napatay sia, kag natapos niya ang iya dutan-on nga kabuhi.

ANG TRAZIRA—TION SANG KINAGAMO

Sang 1997, lapnag ang pag-abuso, hamham kag kagarukan. Kalabanan sang mga Albaniano nagbaligya sang  tanan nila nga pagkabutang kag ginkapital ang ila kuarta sa mga pyramid scheme. Sang napierde ang ila kapital, nagprotesta sila sa dalan.

Sa sina mismo nga tion, samtang nagasesyon sa adlaw sang pinasahi nga asembleya, ginsilingan sang isa ka utod nga babayi, nga nagatrabaho sa isa ka mataas nga opisyal, ang mga kauturan nga manaug sa puesto ang primer ministro. Nahibaluan niya nga may matabo nga kinagamo. Ginpalip-ot ang programa sang adlaw sang pinasahi nga asembleya agod makapauli gilayon ang mga kauturan. Duha ka oras pagkatapos sang programa, napaidalom ang pungsod sa state of emergency kag nagpatuman sing curfew.

Wala sing may nakahibalo kon ano gid ang nagakatabo. Lapnag ang huringhuring. Bangod bala ini sa pagpasilabot sang taga-iban nga pungsod ukon sang lokal nga mga pulitiko lamang? Naputo ang mga pyramid scheme, kag nadula sang kalabanan nga mga tawo ang ila puhunan. Natabo ang kinagubot sa Vlorë. Ginrungkab sang mga tawo ang talaguan sang armas sang pungsod kag ginkuha ang tanan nga armas kag bala. Samtang ginabalita kon ano ang nagakatabo, nangin masingki ang mga pumuluyo sa mga siudad. Nangin magamo gid ang pungsod, kag indi ini makontrol sang mga pulis. Nabahinbahin ang Albania bangod sang rebelyon kag kinagamo.

Ang kalabanan sa 125 ka dumuluong nga bug-os tion nga alagad sa Albania nagkadto sa Tiranë para sa ila seguridad. Madamo nga Albaniano ang nagabasol sa mga dumuluong sa sini nga hitabo, gani maalamon nga magbiya sa pungsod ang mga dumuluong nga payunir. Bangod sarado ang erport, ang pila ka payunir nga Italyano gindul-ong sa Durrës, sa diin ang pantalan kontrolado sang armado nga mga tawo sa sina nga duog. Pagligad sang 12 oras nga kakulba samtang nagahulat, nakasakay ang mga payunir sa barko pakadto sa ila pungsod.

 Kada adlaw, ginatawgan sa telepono sang Komite sang Pungsod ang mga kauturan sa lainlain nga bahin sang pungsod. Sa aga, makabulungol ang kalinong sa mga dalan. Apang pagkahapon, mapinalupok na ang mga tawo kag magapadayon ini sa gab-i tubtob sa kaagahon. Ang iban may mga armas pa gani nga pangtiro sa eroplano. Ini nga kahimtangan gintawag nga trazira, ukon kinagubot.

“KADAYAWAN SA NGALAN NI JEHOVA”

Si Arben Merko, isa sa anom ka utod sa Berat nga napriso bangod sang neutralidad, nanugiron: “Sa akon selda, may gamay nga buslot sa dingding. Ang tawo sa pihak nga selda namangkot kon sin-o ako.” Ginpanaksihan sia ni Arben sa sulod sang pila ka semana. Isa ka adlaw, nadula ang tingog.

Sang nakagua si Arben sa prisuhan, may pamatan-on nga nagkadto sa ila balay. Wala sia makilala ni Arben, pero pamilyar ang iya tingog. Sia amo ang tawo sa pihak nga selda.

“Iuli ko ini sa imo,” siling niya kay Arben, nga nagahatag sang isa ka amplifier.

“Sa tion sang trazira,” siling niya kay Arben, “ginkawat ko ini sa inyo Kingdom Hall. Apang natandog gid ako sa imo ginhambal sa prisuhan. Gusto ko nga mangin matinlo ang akon konsiensia sa Dios, gani iuli ko ini sa imo.”

Nadumduman gilayon ni Arben ang ulihi nga ginsiling ni Nasho Dori para sa ila nga grupo sang mga pamatan-on nga naghupot sang integridad: “Magaresulta ini sing kadayawan sa ngalan ni Jehova.”

PAGTATAP SA MGA KARNERO NI JEHOVA

Bangod nagbiya ang mga dumuluong nga gulang, nabilin sa mga ministeryal nga alagad nga nagaedad sing 19 kag 20 anyos ang pagtatap sa mga kongregasyon kag dalagku nga mga grupo. Isa ka adlaw, bisan pa peligruso  para sa sini nga mga pamatan-on, ang tatlo sa ila nagbiyahe halin sa Vlorë pa Tiranë. Bangod nabalaka ang Komite sang Pungsod sa kakulang sing pagkaon, ginpamangkot nila ang mga utod kon anong materyal nga mga bulig ang ila kinahanglan.

“Wala na kami sing report slip,” sabat sang mga pamatan-on. Kaangay sang matutom nga mga tigulang sang una, mas nabalaka sila sa espirituwal nga mga kinahanglanon sangsa pisikal. Nian, ginsugid nila nga madamo ang nangin interesado sa maayong balita bangod sang kahadlok kag pagkawalay kasiguruhan.

Wala magdugay pagligad sang Memoryal, nakabaton sing tawag sa telepono ang talatapan. “Isa kami ka grupo sang inyo mga kauturan nga babayi diri sa Kukës,” siling sang isa sa ila, “kag nagahiwat kami sang mga miting nga kamihanon lang sugod sang nagbiya ang mga payunir.”

Bangod sang kinagubot, nautod ang komunikasyon sang mga utod sa Tiranë sa mga manugbantala sa Kukës. Bisan pa sa sini, naghiwat sing Memoryal ang grupo sang pito ka di-bawtismado nga manugbantala sa duha ka duog. Bisan pa nabalaka sila nga basi indi eksakto ang ila paghiwat sang Memoryal, nalipay sila sa pagreport nga 19 ang nagtambong sa sining duha ka duog. Dalayawon gid kay bisan pa may curfew kag mabudlay ang kahimtangan sang 1997, ang nagtambong sa Memoryal sa bug-os nga Albania nakalab-ot sing 3,154. Kag bisan pa sa kinagamo, padayon sa pagbantala ang mga manugbantala, nga mahalungon nga nagahatag sing lugpay sa mga tawo.

Sang nahibaluan sang Komite sang Pungsod nga nagakinahanglan ang mga kauturan sa Gjirokastër sing pagkaon kag literatura, ginhinun-anunan nila kon bala indi peligruso ang pagpadala sing isa ka trak nga kargahan sang ila kinahanglanon didto. Apang, ang ila  paghinun-anon natublag sang isa ka utod nga babayi nga nagsiling sa ila nga may nag-abot nga isa ka reporter kag mahimo nga makabulig ang ihambal niya sa mga kauturan.

Wala makahibalo ang reporter sang ginahambalan sang komite pero nagsiling sia: “Ano man ang inyo plano, indi gid kamo magpabagatnan buas. Nakabaton kami sing report nga may malain nga matabo sa Tepelenë.” Bangod maagi sa Tepelenë ang trak nga makadto sa Gjirokastër, nagdesisyon ang mga utod nga ipaiway ang biyahe.

Pagkaaga, pasado alas 11, ginbalita nga grabe katama ang kinagamo sa Tepelenë, kag madamo ang nagkalamatay. Ginbombahan man ang taytay sa siudad. Nagapasalamat gid ang mga utod kay Jehova nga wala sila madayon sa pagbiyahe sina nga adlaw.

Sa sulod sang pila ka semana, mabatian sang pamilya Bethel ang mga linupok sa bug-os nga gab-i, kag masami nga may linupok sang machine-gun kag mga bomba sa tion sang ila morning worship. Nagapalupok sila paibabaw, kag delikado nga masalabat sang mga bala. Agod indi mabutang sa katalagman, wala nagagua ang mga Bethelite, kag ang mga manugbadbad nagalumpagi sa salog nga malayo sa bintana samtang nagapadayon sa ila trabaho.

Sang Abril 1997, nag-abot ang 7,000 ka soldado sang United Nation agod ipasag-uli ang kahim-ong sa pungsod. Pagka-Agosto, nagbiya sa Albania ang puersa sang UN, kag posible na para sa mga utod nga maghiwat sing distrito nga kombension. Nalipay gid ang mga manugbantala; sa sulod sang nagligad nga pila ka bulan, nagtipon sila sa tigdiutay lang nga mga grupo.

Sang nagapakadto sa kombension, ginlambatan sang armado nga mga kawatan ang pila ka bus nga gin-arkilahan sang mga utod. Apang sang nahibaluan nila nga mga  Saksi ni Jehova ang pasahero, nagsiling sila: “Lain kamo sa iban! Indi namon kamo puede halitan.”

Ano ang epekto sang trazira sa pagbantala sa Albania? Imbes nga magpugong ini sa ila pag-uswag, ang katalagman kag kabalaka daw amo pa ang rason kon ngaa nangin mas mahunahunaon sa espirituwal nga panginahanglan ang mga tawo. Subong resulta, sa sulod lang sang 15 ka bulan, 500 ka bag-o nga manugbantala ang nagpakigbahin sa pag-alagad sa latagon, amo nga nangin kapin sa 1,500 na ang kabug-usan nga manugbantala.

PAGHATAG SING IGTALUPANGOD SA KOSOVO

Pagkatapos sang trazira, daw naalimunaw na ang mga armas, kag nagpadayon sa pag-uswag ang mga kongregasyon. Apang, may problema nga magautwas sa kaingod nga Kosovo. Nabatyagan sa Albania ang inaway didto, bangod nagdinaguso sa dulunan ang mga refugee. Wala nag-uyang sing tion ang mga Albaniano nga manugbantala sa pagsugid sa mga refugee sing mensahe parte sa paglaum kag paghatag sing makapalugpay nga mga literatura. Gintatap man nila ang 22 ka Saksi ni Jehova kag ang ila magagmay nga mga kabataan.

Pagka-Agosto, sang nauntat ang inaway, nagpauli ang mga kauturan nga taga-Kosovo, pero may nag-upod sa ila. Gin-updan sila sang mga kauturan nga Albaniano kag Italyano, lakip sang napulo ka espesyal payunir, nga luyag magbulig sa espirituwal. Sa katapusan sang 1999 nga tuig sang pag-alagad, may 1,805 ka manugbantala sa Albania kag 40 sa Kosovo.

PAGBAKOD PA GID SA ESPIRITUWAL

“Nalipay gid ako nga madamo ang aton ginabadbad,” siling ni Nasho Dori antes sia napatay, “pero ang aton kinahanglan amo ang New World Translation—isa ka maayo nga badbad sang Biblia nga makapabakod sang aton pagtuo!” Mga tatlo lang ka tuig pagkatapos sang kamatayon  ni Nasho, sang 1999, gin-aprobahan sang Nagadumala nga Hubon ang pagbadbad sang Bag-ong Kalibutan nga Badbad sang Cristianong Griegong Kasulatan sa Albaniano.

Sa kombension sang tuig 2000, nasorpresa gid ang Albaniano nga mga tumalambong sang ginpagua ang Bag-ong Kalibutan nga Badbad sang Cristianong Griegong Kasulatan sa Albaniano! Ginhimo sang mapisan nga grupo sang manugbadbad ang ila bug-os nga masarangan sa sini nga proyekto kag wala ini natuigan. Ang isa ka regular payunir nga katapo anay sang Partido Komunista nagsulat: “Dalayawon gid ini! Naapresyar ko lamang nga tuman gid kanami sang Biblia sang natun-an ko ini nga badbad. Simple ang mga dinalan sini, kag matahom ang mga binalaybay kag mga panaysayon sa sini. Natandog gid ako sang nabasahan ko nga naghimo si Jesus sing mga milagro, pero ginsaway sia kag ginyaguta. Mahanduraw ko sing maathag ining makatalandog nga danyag!”

 Sa sina nga tion, may 2,200 ka manugbantala sa Albania kag 40 ang katapo sang pamilya Bethel. Madamo nga apartment ang gin-arkilahan, apang kinahanglan pa gid ang dugang nga hulot. Sang ulihi, gin-aprobahan sang Nagadumala nga Hubon ang pagbakal sing tatlo ka ektarya nga duta sa dulunan sang Tiranë sa Mëzez. Agod matatap ang nagauswag nga latagon sa Albania kag Kosovo, nagsugod sa pagpanghikot subong Komite sang Sanga ang Komite sang Pungsod sang tuig 2000.

Sang Septiembre 2003, sang ginsugdan ang pagpatindog sang bag-o nga mga pasilidad sa sanga, 3,122 ka manugbantala ang ginreport sang Albania. Sa amo man nga tion, ginsugdan ang pagbadbad sang Hebreong Kasulatan sa Albaniano. Madasig nga nag-uswag ang pagbantala kag dalayawon man ang pag-uswag sang espirituwalidad sang mga manugbantala. Ang kalabanan sa 20 ka pamatan-on nga nag-eskwela sa una nga klase sang Ministerial Training School sa Albania sang Agosto 2004, mga tin-edyer pa lang sang gintugyan sa ila ang kongregasyon sa tion sang trazira. Nalipay gid sila karon kay nakatigayon sila sing dugang pa nga teokratikong paghanas!

‘NAAKIG ANG YAWA’

“Ginatudluan ni Jehova ang mga Tawo sa Pagpatay sang Ila Kaugalingon!” amo ini ang ulong dinalan sa mga pamantalaan sang Pebrero 2005. Ginbalita sa TV kag mga pamantalaan ang isa ka hinuringhuring nga naghikog kuno ang isa ka Saksi ni Jehova nga tin-edyer nga babayi. Ang matuod, wala gani nagtuon ukon nagtambong sa mga miting ini nga tin-edyer. Walay sapayan sa sini, ini nga hitabo gingamit sang mga manugpamatok sa ila pag-atake sa mga Saksi.

Ginyaguta sang mga manunudlo ang mga kabataan nga Saksi. Ginpahalin ang mga utod sa ila obra. Luyag sang mga tawo nga pauntaton ang aton hilikuton. Bisan  pa nagpanikasog ang mga utod nga magpangatarungan sa media, naglala pa gid gani ang mga balita.

Maathag nga kinahanglan sang mga alagad ni Jehova ang giya kag suporta agod maatubang ini nga pagpamatok. Gani naghimos ang sanga sing isa ka pinasahi nga pamulongpulong agod ipakita ang importansia sang padayon nga pagbantala sang kamatuoran para mabuyagyag ini nga kabutigan. Ginpalig-on ang mga utod nga mangatarungan kag indi magpadala sa kahadlok sa tawo. Mahimo nila ipangatarungan sa mga interesado ang madasig nga pagdamo sang mga Saksi ni Jehova sa sulod sang pila ka tuig, kag indi tani ini matabo kon nagahikog sila. Indi na bag-o ini nga sahi sang pagpamatok. Ginpahanumdom ang mga kauturan nga sang katuigan 1960 ginbalita man nga naghikog si Spiro Vruho. Ginsugiran sila nga mapaslawan ining bag-o nga mga balita, kag napaslawan gid ini!

Pagkatapos sang pila ka bulan, sang Agosto, si David Splane nga katapo sang Nagadumala nga Hubon nagtambong sa distrito nga kombension nga gintambungan sang 4,675 gikan sa Albania kag Kosovo. Malipayon ang mga tumalambong sang ginpagua ni Utod Splane ang kompleto nga New World Translation of the Holy Scriptures sa Albaniano!

“Ginatinguhaan gid ni Satanas nga balabagan kita!” siling sang isa ka madugay na sa kamatuoran. “Naakig sia tungod ginapakamaayo gid ang katawhan ni Jehova.”

Walay sapayan sang negatibo nga mga report sang media, ang mga alagad sang Dios sa Albania nagpabilin nga malig-on. Madamo sa indi tumuluo nga mga bana kag paryente ang nakarealisar nga indi matuod ini nga balita, amo nga nagtuon sila sa Biblia kag nangin mga manugbantala. Bisan pa mapintas ang pagpamatok ni Satanas, nagakatuman gihapon ang kabubut-on ni Jehova. Ang pamilya Bethel nagsaylo sa bag-o nga talatapan, kag pagahiwaton  ang ikaduha nga klase sang Ministerial Training School.

ANG DEDIKASYON SA SANGA

Sang Hunyo 2006, lakip sa 350 ka delegado gikan sa 32 ka pungsod sanday Theodore Jaracz kag Gerrit Lösch, mga katapo sang Nagadumala nga Hubon, nga nagtambong sa dedikasyon sang bag-o nga mga pasilidad sa sanga. Nagtambong man si Sotir Ceqi, nga ginkoryente sang katuigan 1940. Malipayon gihapon sia nga nagapadayon sa pag-alagad bisan pa manug-otsenta anyos na sia.

“Daw indi ako makapati nga matabo pa ini nga adlaw,” siling ni Frosina Xheka, nga matutom gihapon bisan pa sang grabe nga mga kabudlayan sa sulod sang mga dekada. Nagtambong man ang asawa sang napatay nga si Jani Komino nga si Polikseni, agod isaysay nga mga regular payunir na ang ila mga bata nga babayi kag mga apo nga babayi. Nagtambong man si Vasil Gjoka, nga nagakuko na pagkatapos sang mga tinuig nga pag-antos. Nagatulo ang iya luha samtang ginapanumdom ang iya pagbisita kay Leonidha Pope kag sekreto nga nagpabawtismo sang 1960.

 Ang una nga sanga sa Tiranë ginhimo nga Kingdom Hall kag puluy-an sang 14 ka misyonero. Ang anom ka klase sa Ministerial Training School nakahanas sang matutom kag masinakripisyuhon nga mga espesyal payunir nga nakabulig gid sing daku sa pagbantala sa Albania. Kapin sa 950 ka regular kag espesyal payunir nga Albaniano ang nagpakita man sing kakugi sa pag-ebanghelyo.

ANG PALAABUTON SANG MGA ALAGAD NI JEHOVA SA ALBANIA

Ginaapresyar gid sang aton mga utod sa Albania ang Biblia kag ang mga literatura nga ginbadbad sa Albaniano. Ang hilikuton ni Jehova sa sini nga latagon padayon nga nagauswag. Dugang pa sa makugi kag kalipikado nga mga lalaki nga ginhanas sa pagtatap sang teokratikong responsibilidad, amo ang daku nga kadam-an sang “mga babayi nga nagabantala sang mga balita.”—Sal. 68:11.

Ang mga Saksi ni Jehova sa Albania buhi nga testimonya nga matuod ang inspirado nga pinamulong: “Wala sing hinganiban nga ginhimo batok sa imo nga magauswag, kag ang tagsa ka dila nga magtindug batok sa imo sa paghukom tagudilian mo. Ini amo ang panublion sang mga alagad sang GINOO.” (Isa. 54:17) Bangod sang wala tupong nga kaayo kag pagpalig-on ni Jehova, nakapabilin sila nga matutom walay sapayan sang totalitaryan nga paggahom, pagkastigo, pagpain, pagsumbong sang media, kag personal nga mga problema.

Ang mga alagad ni Jehova sa Albania nagasalig gid sa mainunungon nga gugma kag pagpakamaayo sang Dios. Bisan pa sa mga kabudlayan, nalipay sila sa pribilehiyo nga pagpahalipay sa ila Amay kag sa ila paglaum. (Hulu. 27:11; Heb. 12:1, 2) Isa lang ka butang ang sulitsulit nga napamatud-an sa teokratikong kasaysayan sa Albania: Wala gid ginakalimtan ni Jehova ang mga sakripisyo, gamay man ukon dalagku, sang iya mga matutom nga alagad, bata man ukon tigulang.—Heb. 6:10; 13:16.

[Blurb sa pahina 130]

Ang tig-ulo una nga ginbadbad nga The Guitar of God

[Blurb sa pahina 140]

“Kon Cristiano ka, dapat nga makig-away ka pareho sang mga pari!”

[Blurb sa pahina 189]

“Wala na kami sing report slip”

 [Kahon/Retrato sa pahina 132]

Impormasyon Tuhoy sa Albania

Pungsod

Ang Albania nahamtang sa bagatnan-sidlangan sang Europa, aminhan sang Gresya kag sidlangan sang Italya. May kalaparon ini nga 28,750 kilometro kuadrados kag may baybay ini nga nagalaba sing 362 kilometros sa higad sang dagat sang Adriatic kag Ionian. Sa mga baybay sang Albania halin sa Vlorë pa Sarandë masapwan ang puti nga mga balas kag matin-aw nga tubig. Sa likod sini amo ang mataas nga mga bukid. May batuhon nga kabukiran sa aminhan kag interyor nga bahin sang pungsod, samtang sa bagatnan-katundan naman matambok kag matapan ang duta nga ginauma.

Pumuluyo

Ginabanta nga mga 3,600,000 ang pumuluyo diri kag kalabanan sa ila mga Albaniano, lakip ang pila ka porsiento sang etniko nga grupo sang Roma, Griego, kag Serbiano.

Klima

Kon tig-ilinit, 26°Celcius ang kasarangan nga klima sa nabagatnan nga baybayon sang pungsod. Apang kon tigtulugnaw, ang temperatura naganubo sing -25°Celcius sa naaminhan nga kabukiran sang Dibër.

Pagkaon

Ang mahagpok nga pie nga ginabutangan sang spinach, keso, kamatis, kag bombay ukon iban pa nga utanon ukon karne ginatawag nga byrek. Ginatawag naman nga tava e kosit ang manok ukon karnero nga gin-bake nga may sarsa nga yogurt kag eneldo. Nagagamit sing kutsara ang mga Albaniano bangod mahilig sila sa sabaw kag linaga. Sa espesyal nga mga okasyon, kon karnero ang sud-an, ginaserbe nila ang ulo sini sa dungganon nga bisita. Lakip sa ila pangyam-is amo ang baklava (retrato sa tuo) kag kadaif, mga tinapay nga ginaluto sa pugon nga ginabutangan sing syrup ukon dugos kag mga nut. Tinapay ang panguna nga pagkaon sang mga Albaniano. Kon luyag mo silingan ang isa nga nakakaon ka na, mahimo ka magsiling, “Hëngra bukë,” nga buot silingon “Kakaon na ‘ko tinapay.”

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 134]

Mga Kombension sang Una

Luwas sa mga Miting Publiko sa Albaniano kada Domingo, ang mga Albaniano sa New England, U.S.A., nagapakig-upod sa Ingles ukon Griego nga mga kongregasyon. Sang katuigan 1920 kag 1930, nagatambong ang mga Albaniano sa mga kombension nga ginahiwat sa Griego nga lenguahe. Apang, nalipay sila sang may badge na sila sa ila kaugalingon nga lenguahe, nga mabasa: “Tatlo ka Adlaw nga Kombension sang mga Albaniano nga Estudyante sa Biblia.”

[Mga Retrato]

Ang badge (sa tuo) nga ginasuksok sang Albaniano nga mga utod (ubos) sa isa ka kombension sa Boston sang ulihi nga bahin sang katuigan 1920

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 151, 152]

“Wala Gid Kami Ginpabay-an ni Jehova!”

FROSINA XHEKA

NATAWO 1926

NABAWTISMUHAN 1946

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Natun-an niya ang kamatuoran sang tin-edyer pa sia. Bisan pa ginpamatukan sia sang iya mga ginikanan, kag ginpain sang awtoridad, pirme niya ginbatyag nga malapit sia kay Jehova kag sa Iya organisasyon. Napatay sia nga matutom sang 2007.

◼ NATUN-AN ni Frosina ang kamatuoran sa iya mga magulang nga lalaki sang katuigan 1940. Ginpalayas sia sang iya indi Saksi nga mga ginikanan bangod nangindi sia nga pamanahon ang ginpili nila para sa iya. Ginsapupo sia ni Utod Gole Flloko kag ginkabig subong iya bata.

“Nakaagi ako aresto bangod wala ako nagbotar,” siling ni Frosina. “Ginpalibutan ako sang 30 ka pulis sa sulod sang isa ka kuarto. Nagsinggit ang isa sa ila, ‘Kabalo ka bala kon ano ang mahimo namon sa imo?’ Bangod nabatyagan ko nga kaupod ko si Jehova, nagsiling ako, ‘Wala kamo sing mahimo kon indi ini itugot sang Soberanong Ginuo nga si Jehova!’ Abi nila nagbuang na ako, gani nagsiling sila, ‘Gua diri!’ Husto gid ako. Kaupod ko si Jehova!”

Sang 1957, napamana ni Frosina si Luçi Xheka, kag nakatigayon sila sing tatlo ka bata. Sang maaga nga bahin sang katuigan 1960, gintangdo si Luçi subong miembro sang bag-o lang natukod nga Komite sang Pungsod, nga amo ang nagatatap sa hilikuton sa Albania. Sang ulihi, ginpamatbatan si Luçi sing lima ka  tuig nga internim (pagkabilanggo tungod sa pulitika) sa Gramsh, nga malayo sa iya pamilya. Nagpadayon gihapon didto sa pagpanaksi si Luçi kag ginpaathag niya ang parte sa organisasyon. Wala gihapon sia malipatan sang mga pumuluyo sa Gramsh tubtob karon.

Samtang yara si Luçi sa Gramsh, ginsilutan naman si Frosina sang Partido Komunista. Ini nga silot nagalakip sa indi pagbaligya sa iya sing pagkaon. Nagsiling si Frosina: “Wala ini sing kaso. Ginahatagan ako sing pagkaon sang pila ka kauturan. Nakalampuwas kami bangod wala gid kami ginpabay-an ni Jehova!”

Sang napatay si Luçi, talagsa na lang nagatililipon ang mga kauturan. Apang, padayon gihapon nga nagabantala si Frosina. Naghinumdom sia: “Ginduaw kami ni John Marks sang katuigan 1960. Sang nakilala ko ang iya asawa nga si Helen sang 1986, nabatyagan ko nga daw dugay na kami nga kilalahay! Sekreto kami ni Luçi nga nagapadala sing mga mensahe sa mag-asawa nga Marks, kag ginapadala naman nila ini sa Brooklyn.”

Sang nauntat na ang pagdumili sang 1992, isa si Frosina sa siam ka bawtismado nga Saksi nga nabilin sa Albania. Regular sia sa mga miting kag nakapanaksi pa sia sa adlaw mismo sang iya kamatayon sang 2007. Antes mapatay, si Frosina nagsiling: “Bug-os tagipusuon ko gid nga ginahigugma si Jehova. Wala gid sa akon bokabularyo nga ikompromiso ang akon pagtuo. Nakahibalo ako nga may daku ako nga pamilya sa bug-os nga kalibutan, apang nalipay gid ako karon nga makita ang madamo nga kauturan sa Albania. Pirme namon kaupod si Jehova, kag padayon niya kami nga ginasakdag!”

[Retrato]

Si Frosina Xheka sang 2007

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 159, 160]

Halin sa Diutay Tubtob sa Bugana nga Literatura

VASIL GJOKA

NATAWO 1930

NABAWTISMUHAN 1960

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Malig-on niya nga gintindugan ang kamatuoran bisan pa sa totalitaryan nga paggahom. Sa karon, nagaalagad sia subong gulang sa Tiranë.

◼ NADUMDUMAN ko nga ginatulok ko ang kopya sang Ang Lalantawan sa Griego didto sa amon baryo sa Barmash sang katuigan 1930. Gintudlo ni Tatay ang magasin kag nagsiling, “Husto gid ina nga mga tawo!” Mga tinuig pa ang nagligad antes ko nahangpan ang iya ginsiling. Nanamian gid ako magbasa sing Biblia, bisan pa delikado nga makatigayon sini. Sa lubong sang tatay sang akon bayaw, nakilala ko ang isa ka utod halin sa Tiranë. Ginpamangkot ko sia parte sa tanda sang “katapusan” sa Mateo kapitulo 24. Ginpaathag niya ini, kag ginpaambit ko gilayon sa iban ang akon natun-an.

Sang 1959, nagtambong ako sa isa ka pribado nga miting sang mga kauturan sa balay ni Leonidha Pope. Nabasa ko ang tulun-an sang Bugna kag ginpamangkot ko ang identidad sang sapat nga mapintas kag sang Babilonia nga Daku. Sang ginpaathag ini sang mga kauturan, nahibaluan ko nga amo ini ang kamatuoran! Nagpabawtismo ako pagligad sang isa ka tuig.

Makugi ako sa pagbantala, kag bangod sini, ginpahalin ako sa akon trabaho. Gani, naglibod na lang ako sa Tiranë gamit ang isa ka daan kag kagangkagang nga kariton. Bisan pa limitado lang ang akon pagpakig-angot sa mga kauturan kag wala ako sing literatura, padayon gihapon ako nga nagbantala.

Sang maaga nga bahin sang katuigan 1960, antes ginpadala si Leonidha Pope sa internim, nakatigayon sia sing duha ka kopya  sang publikasyon sa Griego nga sekreto nga gindala sa Albania. Ginpatpat niya ini sing matunog, kag ginsulat ko ang iya ginasiling. Nian, sa iya panuytoy, naghimo ako sing mga kopya sini kag ginpadala sa pila ka utod sa Berat, Fier, kag Vlorë.

Daku gid nga pagbag-o ang natabo sugod sang katuigan 1990! Nalipay gid ako sa bugana nga literatura nga gin-aman ni Jehova para sa amon. Sugod sang 1992 tubtob karon, nakapahamtang kami sing kapin sa 17 milyones ka magasin sa Albaniano! Ginabadbad man ang bag-o nga mga publikasyon sa Albaniano, kag nabadbad man sa amon lenguahe ang bug-os nga New World Translation! Kon madumduman ko ang tinuig nga wala sing literatura, nagatululo ang akon mga luha. Bangod ginakulang kami sa madugay nga tion, nangin mainapresyahon gid kami karon!

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 163, 164]

Nakasapo Ako sing Matuod nga Obra sa Akon Pagpauli

ARDIAN TUTRA

NATAWO 1969

NABAWTISMUHAN 1992

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Natun-an niya ang kamatuoran sa Italya kag nagpauli sa Albania. Miembro sia sang Komite sang Sanga sa Albania.

◼ BEINTE UNO anyos ako sang nagbiya ako sa Albania kaupod sa linibo ka refugee sang 1991. Gin-agaw namon ang isa ka barko nga nagapadulong sa Italya. Puerte gid ka pigado ang Albania, gani nalipay ako nga makabiya. Naghunahuna ako nga isa ini ka damgo nga nagmatuod.

Pagligad sang duha ka adlaw sa Brindisi, Italya, sekreto ako nga naghalin sa kampo sang mga refugee agod mangita sing obra. Ginhatagan ako sang isa ka tawo sing naseroks nga mensahe sa Biblia sa Albaniano nga lenguahe kag gin-agda sa isa ka pagtilipon sa sina nga hapon. Napamensaran ko gilayon: ‘Ngaa abi indi? Basi may makahatag pa sa akon sing obra!’

Nakibot ako kay mainabyanon nila ako nga gin-abiabi. Pagkatapos sang miting sa Kingdom Hall, ginpalapitan nila ako tanan, kag mainabyanon sila kag mahigugmaon. Gin-agda ako sang isa ka pamilya nga manihapon. Ginpakitaan gid nila ako sing kaayo kag pagtahod, bisan pa lamugo ako kag ilegal ang pagsulod ko sa pungsod!

Pagkasunod nga miting, gintanyagan ako ni Vito Mastrorosa sing pagtuon sa Biblia. Nagpasugot ako kag nakumbinsi gilayon nga kamatuoran ini. Sang Agosto 1992, nabawtismuhan ako sa Italya.

Sang ulihi nangin legal ang akon pagpuyo sa Italya. Nakatigayon ako sing maayo nga obra kag nagapadala sing kuarta sa akon pamilya sa Albania. Apang, nagpamensar ako: ‘Karon nga hilway na ang hilikuton sa Albania, daku gid ang panginahanglan didto.  Mapauli bala ako kag mag-alagad didto? Pero, ano ayhan ang reaksion sang akon pamilya? Kinahanglan nila ang kuarta nga ginapadala ko. Ano na lang ang isiling sang mga tawo?’

Nian nakabaton ako sing tawag gikan sa sanga sa Tiranë, nga nagapamangkot kon luyag ko magpauli kag magtudlo sing Albaniano sa isa ka grupo sang espesyal payunir nga mga Italyano nga iasayn sa Albania sa sina nga Nobiembre. Bangod sa halimbawa sang mga payunir, serioso ko nga ginbinagbinag ang pagpauli. Makadto sila sa teritoryo nga akon ginbiyaan. Indi sila makahibalo sang lenguahe pero nalangkag sila nga makadto. Albaniano ang akon lenguahe kag kultura. Nagaano ako diri sa Italya?

Nagdesisyon ako nga mapauli kag nagsakay sa barko upod sa mga espesyal payunir. Pag-abot namon, nagpangalagad ako gilayon sa gamay nga Bethel. Nagtudlo ako sa mga espesyal payunir sing Albaniano sa aga kag nagatrabaho sa translation sa hapon. Sang primero, wala nalipay ang akon pamilya. Apang sang nahangpan nila kon ngaa nagpauli ako, ginpamatian nila ang maayong balita. Wala magdugay, nabawtismuhan ang akon mga ginikanan, duha ka magulang nga babayi, kag isa ka magulang nga lalaki.

Naghinulsol bala ako nga ginbiyaan ko ang akon obra sa Italya? Wala gid! Nakasapo ako sing matuod nga obra sa Albania. Para sa akon, ang labing importante kag nagadala sing matuod nga kalipay amo ang pag-alagad kay Jehova sa bug-os nga masarangan!

[Retrato]

Si Ardian kag ang iya asawa nga si Noadia

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 173, 174]

Hilway Na ang Amon mga Miting

ADRIANA MAHMUTAJ

NATAWO 1971

NABAWTISMUHAN 1993

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Gin-agda sia sa isa ka sekreto nga miting, kag nagbag-o gilayon ang iya kabuhi. Espesyal payunir sia subong.

◼ SANG napatay ang akon pakaisa sang 1991, nabatian ko nga ginapalig-on sang babayi nga si Barie ang akon tiya sang mensahe sa Biblia. Sa sina mismo nga tion, ginpamangkot ko sia kag gin-agda niya ako nga makigkita sa iya abyan nga si Rajmonda sa iya ginaubrahan. Nagatambong ang pamilya ni Rajmonda sa isa ka “klase.” Ginsilingan ako ni Rajmonda nga binagbinagon anay namon sa pila ka tion ang Biblia, bangod indi gilayon puede magtambong sa klase ang mga bag-uhan. Nanamian ako sa akon natun-an, kag wala magdugay, gintugutan nila ako nga magtambong.

Ina nga klase ginahuman sang mga indi bawtismado nga nagatambong sang una sa miting upod nanday Sotir Papa kag Sulo Hasani. Tinuig antes sini, nakasulod ang Sigurimi sa mga klase kag ginpadakop nila sa mga pulis ang mga kauturan. Gani, sa sini nga tion nangin mainandamon ang tanan kag nagahalong gid kon sin-o ang agdahon sa mga miting!

Sa una ko nga pagtambong sa miting, ginpahibalo sa amon nga kinahanglan kami maghimo sing listahan sang amon mga abyan kag sugiran sila sang amon natun-an. Ginsugiran ko gilayon si Ilma Tani. Wala magdugay, gintugutan sia nga magtambong sa klase. Ang amon klase may 15 lang ka miembro, apang madasig ini nga nagdamo.

Sang Abril 1992, nagbisita sanday Michael kag Linda DiGregorio sa Berat. Ginrekomendar nga agdahon namon ang bisan sin-o sa iya pamulongpulong. Subong resulta, 54 ang nagtambong. Wala sing  bawtismado sa amon. Pagkatapos sang miting, ginpaarakan namon sing pamangkot ang mag-asawa nga DiGregorio sa sulod sang mga inoras. Natun-an gid man namon kon paano manghikot ang amon grupo.

Sang ulihi, legal nga ginkilala ang mga Saksi ni Jehova. Ako, si Ilma, kag ang duha ka utod nga lalaki nagkadto sa Tiranë para matun-an kon paano magbantala sa balay kag balay. Ginpangabay kami nga tudluan man ang iban sa Berat sang amon natun-an. Ginhimo namon ang amon bug-os nga masarangan. Sang gin-asayn sa Berat ang apat ka Italyano nga espesyal payunir sang Marso 1993, nag-uswag ang kongregasyon, kag may duha ka miting nga ginahiwat sing dayag kada semana.

Sina nga Marso, nabawtismuhan kami ni Ilma sa adlaw sang pinasahi nga asembleya nga una nga ginhiwat sa Tiranë. Kinientos otsentay singko ka tawo ang nagtambong. Nangin regular payunir kami kag sang ulihi nangin ang una nga lokal nga mga espesyal payunir. Indi na sekreto ang amon mga miting. Gin-asayn kami sa Korçë.

Sang ulihi, napamana ni Ilma si Arben Lubonja, nga nagpanaksi sing isahanon sing pila ka bulan sa Korçë antes kami nag-abot. Sang ulihi, nag-alagad sila subong manugtatap sang sirkito kag karon mga Bethelite. Nalipay gid ako nga gin-agda ko si Ilma sa sina nga klase!

Sining karon lang, sang nagtambong ako sa distrito nga kombension nga gintambungan sang kapin sa 5,500, nadumduman ko ang amon sekreto nga klase. Daku gid nga pagbag-o ang ginhimo ni Jehova! Dayag na karon ang paghiwat sang mga miting kag mga asembleya. Bisan pa ginatos ka kauturan ang naghalin sa Berat bangod sang kapigaduhon, ang amon gamay nga klase nangin lima na ka mainuswagon nga kongregasyon karon!

[Retrato]

Sanday Ilma (Tani) kag Arben Lubonja

 [Kahon/Retrato sa pahina 183]

“Sige, Dali Na!”

ALTIN HOXHA KAG ADRIAN SHKËMBI

NATAWO Pareho nga 1973

NABAWTISMUHAN Pareho nga 1993

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Nag-untat sila sa pag-eskwela sa unibersidad kag nagpayunir, mga gulang sila karon sa kongregasyon.

◼ NAG-ESKWELA sila sa unibersidad sa Tiranë sang maaga nga bahin sang 1993. Inoras sila nga nasugilanon sang ila abyan tuhoy sa iya natun-an sa mga Saksi ni Jehova. Suportado ini tanan sang Biblia. Sang ulihi, madamo pa ang ila natun-an, gin-aplikar nila ini, kag nabawtismuhan sila sa sina man nga tuig. Sa sina nga tingadlaw, nagbantala sila sa Kuçovë, sa diin wala sing manugbantala.

Sang nagbalik sila sa Tiranë, ginsilingan ni Adrian si Altin: “Ngaa nagaeskwela pa kita? Mabantala na lang kita sa Kuçovë!”

Nagsabat si Altin, “Sige, dali na!” Pito ka bulan pagkatapos sila nabawtismuhan, nagbalik sila sa Kuçovë.

Bugana gid nga ginpakamaayo ni Jehova ang ila mga panikasog. Sa karon, kapin sa 90 ka manugbantala ang aktibo sa Kuçovë. Mga 25 ka Saksi ang nagbiya diri para magpayunir ukon mag-alagad sa Bethel. Madamo sa ila ang gindumalahan sing pagtuon nanday Adrian kag Altin.

Kon madumduman ni Altin ang unibersidad, nagayuhum sia nga nagasiling: “Nagdesisyon si apostol Pablo nga indi pagpadayunon ang iya kalibutanon nga karera, kag sang 1993, amo man sini ang akon ginhimo. Wala gid ako nagh

inulsol sang nagsiling ako, ‘Sige, dali na!’”

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 191, 192]

Ang Manunudlo sang Ateismo Nangin Manunudlo sang Kamatuoran

ANASTAS RUVINA

NATAWO 1942

NABAWTISMUHAN 1997

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Nagatudlo anay sing ateismo sa militar antes makatuon sang kamatuoran gikan sa iya kabataan. Nagaalagad karon subong gulang kag espesyal payunir.

◼ SANG 1971, sang nakagradwar ako sa military academy, nangin political brigade commissioner ako. Gingamit ini nga termino bangod gindula sang gobierno ang mga ranggo sa militar sang 1966. Isa sa akon mga responsibilidad ang pagdoktrina sa akon mga tinawo sang ideya nga wala sing Dios. Ginpadaku ko ang pilosopiya nga ang relihion wala sing pulos kag makahalit sa mga tawo.

May asawa ako kag tatlo ka kabataan. Sang 1992, ang akon bata nga lalaki nga si Artan nagtambong sa mga miting sang mga Saksi ni Jehova sa Tiranë. Nian gin-upod niya ang iya manghod nga babayi nga si Anila. Para sa akon kabuangan ini kag uyang lang sa tion. Gani pirme kami nagadebatihay.

Isa ka adlaw, bangod naintriga ako, ginkuha ko ang isa ka kopya sang Ang Lalantawan. Nakibot gid ako kay rasonable ang kaundan sini. Bisan padayon ako nga ginapalig-on nanday Artan kag Anila, indi ako interesado magtuon sa Biblia. Nangatarungan ako nga indi ka puede makatuon sang Biblia kon wala ka nagapati sa Dios. Sang 1995, ang libro nga Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? ginpagua sa Albaniano. Ginhatagan ako nanday Artan kag Anila sang isa ka kopya. Amo ini ang nakapakumbinse sa akon. May Dios gid man gali! Wala na ako sing balibad; kinahanglan ako magtuon. Wala magdugay, ang akon asawa nagbuylog man sa akon, kag nakumbinse kami sang kamatuoran.

  Mahinay ang akon pag-uswag. Ano abi kay 53 anyos na ako. Nabudlayan ako sa pagdula sang pulitikal kag militar nga panghunahuna. Masiling ko gid nga ang Manunuga nga si Jehova amo ang nagbulig sa akon nga mag-uswag.

Indi ko luyag nga mangin manugbantala bangod nahuya ako nga bantalaan ang mga tawo nga gintudluan ko anay sing ateismo. Ano na lang ang ila hunahunaon? Isa ka adlaw sa amon pagtuon, ginbasa sa akon ni Vito Mastrorosa ang kasaysayan ni Saulo nga taga-Tarso. Bastante na yadto agod makumbinse ako. Ginhingabot ni Saulo ang mga Cristiano, natun-an ang kamatuoran, kag dayon nagbantala. Paagi sa bulig ni Jehova, nakahibalo ako nga mahimo ko man ini.

Kon kaisa naham-ot ako sa akon kaugalingon samtang padayon ako nga ginabuligan ni Jehova nga mangin makatarunganon kag indi tuman ka estrikto pareho sang opisyal sang militar. Amat-amat ako nga nag-uswag!

Wala na kami nagadebate sang akon kabataan. Sa baylo, ginapabugal ko gid sila. Si Artan isa ka espesyal payunir kag gulang. Sanday Anila kag Eliona naman nagaalagad sa Bethel sa Tiranë.

Mga espesyal payunir naman kami ni Lirie. Daku gid nga pribilehiyo nga matudluan ang mga tawo sing kamatuoran tuhoy sa aton Dakung Manunuga kag makita ang ila pagbag-o. Isa gid ka kalipay nga mapaambit ang matuod nga paglaum pasad sa mga saad sang lamang buhi kag matuod nga Dios, si Jehova!

[Retrato]

Wala pa tuo: Artan, Anila, Lirie, Anastas, Eliona, kag ang iya bana nga si Rinaldo Galli

 [Tsart/Graph sa pahina 176, 177]

IMPORTANTE NGA MGA HITABO—Albania

1920-1922 Natun-an sang mga Albaniano ang kamatuoran sa Estados Unidos.

1922 Nagpauli si Thanas Idrizi sa Gjirokastër dala ang kamatuoran.

1925 Tatlo ka gamay nga grupo sang pagtuon sa Biblia ang nagapanghikot sa Albania.

1928 Ginpasalida ang “Photo-Drama of Creation” sa madamo nga siudad.

1930

1935-1936 Ginhimo ang maid-id nga kampanya sa pagbantala.

1939 Gindumilian ang mga Saksi ni Jehova.

1940

1940 Ginbilanggo ang siam ka utod bangod sang neutralidad.

1946 Nagsugod sa paggahom ang Komunista.

1950

1960

1960 Gindumalahan sang Komite sang Pungsod ang hilikuton sa Albania.

 1962 Ang mga miembro sang komite gindala sa kampo sang pilit nga pagpangabudlay.

1967 Nangin ateista ang Albania.

1980

1990

1992 Legal nga ginkilala ang mga Saksi ni Jehova.

1996 Nagtambong si Milton Henschel sa una nga dedikasyon sang “Bethel.”

1997 Nagsugod ang trazira.

2000

2005 Ginpagua ang kompleto nga New World Translation sa Albaniano.

2006 Gindedikar ang sanga talatapan sa Mëzez, Tiranë.

2010

[Graph]

(See publication)

Kabug-usan nga Manugbantala

Kabug-usan nga Payunir

4,000

3,000

2,000

1,000

1930 1940 1950 1960 1980 1990 2000 2010

 [Mapa sa pahina 133]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

MONTENEGRO

KOSOVO

MACEDONIA

GREECE

Ioannina

Lake Scutari

Lake Ohrid

Lake Prespa

ADRIATIC SEA

ALBANIA

TIRANË

Shkodër

Kukës

Burrel

Mëzez

Durrës

Kavajë

Gramsh

Kuçovë

Fier

Berat

Korçë

Vlorë

Tepelenë

Këlcyrë

Barmash

Përmet

Gjirokastër

Sarandë

 [Full-page picture ha pahina 126]

[Retrato sa pahina 128]

Sang natun-an ni Thanas Idrizi ang kamatuoran sa New England, U.S.A., gindala niya ang maayong balita sa Gjirokastër, Albania

[Retrato sa pahina 129]

Gintudlo ni Sokrat Duli ang kamatuoran sa iya manghod

[Retrato sa pahina 137]

Ginpaambit ni Nicholas Christo ang maayong balita sa mataas nga mga opisyal sang Albania

[Retrato sa pahina 142]

Ang duha ka pahina nga sulat nga ginpadala sang Albaniano nga mga kauturan sa Boston kay Enver Hoxha

[Retrato sa pahina 145]

Si Leonidha Pope

[Retrato sa pahina 147]

“Gintudluan ako ni Jehova nga indi magpirma sa wala ko ginhambal.” —Sotir Ceqi

[Retrato sa pahina 149]

Sanday Helen kag John Marks antes sang pagpauli ni John sa Albania

[Retrato sa pahina 154]

Si Spiro Vruho nag-alagad subong nagalakbay nga manugtatap

[Retrato sa pahina 157]

Si Llopi Bllani

[Retrato sa pahina 158]

Bisan pa nagaisahanon, ginsaulog ni Kulla Gjidhari ang Memoryal

[Retrato sa pahina 167]

Sanday Michael kag Linda DiGregorio

[Retrato sa pahina 172]

Ang Order No. 100 nga nagapamatuod nga legal nga ginkilala ang mga Saksi ni Jehova

[Retrato sa pahina 175]

Paghiwat sing miting sang kongregasyon sa una nga Kingdom Hall sa Tiranë sang 1992

[Retrato sa pahina 178]

Matutom nga nagabantala sing isahanon si Areti Pina

[Mga Retrato sa pahina 184]

Ginkay-o ang isa ka daan nga villa kag ginhimo nga mga opisina

[Retrato sa pahina 186]

“Kon mapriso kamo, indi magkabalaka.”—Nasho Dori

[Mga Retrato sa pahina 194]

Ginpagua ni David Splane ang kompleto nga “New World Translation” sa Albaniano

[Retrato sa pahina 197]

Mga misyonero nga nagaalagad karon sa Albania

 [Mga Retrato sa pahina 199]

Sanga sa Albania

Komite sang Sanga: Artan Duka, Ardian Tutra, Michael DiGregorio, Davide Appignanesi, Stefano Anatrelli