Estonia
Estonia
ANG Estonia isa ka matahom kag pinasahi nga pungsod sa Baltic. May madamo ini nga kakahuyan kag malapad nga kawayangan, matahom nga mga lugar sa baybayon, kapin sa 1,400 ka linaw, kag kapin sa 1,500 ka isla. Mga kakahuyan ang halos katunga nga bahin sang Estonia. Ini nga mga kakahuyan nagtubo na sa panahon nga kagulangan pa ang halos bug-os nga Europa. Ang Estonia, nga mas dakudaku lang sa Switzerland ukon Denmark, isa sa pinakagamay nga pungsod sa Europa.
Masapwan mo nga ang mainabyanon pero mahuluy-on nga mga pumuluyo sa sing gamay nga pungsod may madamong dalayawon nga kinaiya. Kalabanan sa ila mga edukado, halos tanan nakaeskwela, kag mahuyugon magbasa. Bisan pa mga 30 porsiento sang populasyon ang nagahambal sing Ruso, Estonian ang ila opisyal nga lenguahe. Pero, indi ini mahapos tun-an bangod masibod ini. Halimbawa, ang “isla” may lainlain nga pagtawag, depende sa hitsura, kadakuon, kag kadugayon sini.
ANG MADULOM NGA NAGLIGAD
Ginkontrol ang Estonia sang gamhanan nga kaingod nga mga pungsod. Ginsakop ini sang German nga mga kabalyero kag sang tropa sang Denmark sang maaga nga bahin sang ika-13 nga siglo. Nian nag-ilinaway sa sulod sang mga siglo ang Denmark, Lithuania, Norway, Poland, Rusya, kag Sweden para gamhan ang Estonia.
Nian, pagligad sang kapin isa ka siglo nga paggahom sang Sweden, ginkontrol sila sang Rusya sang 1721. Pagkatapos sang malip-ot nga kahilwayan sang 1918 tubtob 1940, ginsalakay kag ginsakop sila sang Unyon Sobyet. Sang 1941, ginsakop ang pungsod sang Nazi Germany apang naagaw ini sang Unyon Sobyet sang 1944. Nangin bahin sang Unyon Sobyet ang Estonia sa halos 50 ka tuig. Sang 1991, nangin una ini nga republika sang Sobyet nga nag-independiente.
Paano ini nga mga hitabo nakaapektar sa mga Saksi ni Jehova sa Estonia? Ano ang natabo sa mga alagad sang matuod nga Dios sa pagpamigos sang mga German kag sa mabudlay nga panahon sang Sobyet? Basaha ang makakulunyag nga kasaysayan sang pagtuo, kaisog, kag pagkamapahituon sa tion sang mapintas nga paghingabot.
NAPILASAN SANG BUTIG NGA RELIHION
Ang mga kabalyero nga nagsalakay sa Estonia sang ika-13 nga siglo naggamit sang espada para kumbertihon ang mga tawo sa “Cristianismo.” Pero, nagpakunokuno lamang ang mga tawo nga nakumbertir sila. Sang ulihi, nagpaligo ang mga pumuluyo kag ginsabyahan ang ila mga balay para madula ang epekto sang ila bawtismo kag nagbalik sa ila pagano nga pagsimba. Padayon sila nga nagsimba sa kinaugali kag sa ila pagano nga mga ritwal, kag sang ulihi amat-amat nila nga ginsimpon ini sa mga pagpati sang Katoliko.
Sang ika-17 nga siglo, nakumbertir ang mga Estonian sa Lutherano, kag sang ulihi ang Ruso nga Ortodokso nangin relihion sang pungsod. Sang 1925, ang Simbahan ginseparar sa Estado. Suno sa surbe, 14 porsiento lamang sang mga Estonian ang nagapati nga importante ang relihion sa ila adlaw-adlaw nga pagkabuhi.
Apang, sining karon lang, ginbaton sang madamo nga sinsero nga Estonian ang makapaayo nga bulong sang Pulong sang Dios, ang “makapapagros nga panudlo suno sa mahimayaon nga maayong balita sang malipayon nga Dios.” (1 Tim. 1:10, 11) Gani sugod sang 1991, ang mga Saksi ni Jehova nga nagabantala sang Ginharian sang Dios nag-uswag gikan sa 1,000 tubtob sa kapin sa 4,000. Pero paano nakalab-ot ang maayong balita sa Estonia?
“MAY BABA KA”
Sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo, si Martin Kose kag ang iya utod nga si Hugo nakabaton sing literatura nga ginbalhag sang mga Estudyante sang Biblia (pagtawag sa mga Saksi ni Jehova sang una) samtang yara sila sa Estados Unidos. Bangod sa kakunyag sa iya natun-an, nabalaka si Martin sa iya dutang natawhan, kay nahibaluan niya nga wala sing Estudyante sang Biblia didto. Nakita niya sa brosyur ang adres sang ulong talatapan sa New York. Sang ulihi ginkadtuan niya ini kag nagpabutyag sang iya kabalaka kay J. F. Rutherford, ang nagadumala sa mga hilikuton sang mga Estudyante sang Biblia sa sina nga tion.
“Ano ang dapat ko himuon?” pamangkot ni Martin.
“Ti, may baba ka, indi bala?” sabat ni Utod Rutherford. “Pauli kag gamita ina.”
Gintuman ini ni Martin. Nagbalik sia sa Estonia sang mga 1923 kag nagbantala. Sia amo ang una nga Estudyante sang Biblia sa pungsod. Gintudlo ni Martin sa iya pamilya ang kamatuoran, kag ang iya anak nga si Adolf nangin matutom nga alagad sang Dios kag nangin makapabakod sa tion sang mga kabudlayan. Nangin Estudyante sang Biblia man ang utod ni Martin nga si Hugo, pero wala sia nagbalik sa Estonia.
“INDI KA MAGKASUBO”
Sa kombension sang mga Estudyante sang Biblia sa London sang 1926, namangkot si Utod Rutherford kon sin-o ang makaboluntaryo sa mga pungsod sa Baltic. Nagbayaw sanday Albert West, Percy Dunham, kag James Williams. Wala magdugay, gintangdo sila sa pag-organisar sang pagbantala sa Estonia, Latvia, kag Lithuania. Si William Dey, nga manugtatap anay sa Northern European Office nga nahamtang sa Denmark, nag-upod kay Albert West sa Tallinn, ang kapital sang Estonia. Sang makakita sila sang dalayunan ni Albert, ginpikpik sia ni Utod Dey sa abaga kag nagsiling: “Ti, malakat na ’ko Albert. Indi ka magkasubo. Sa indi madugay maabot na ang Lalantawan!”
Nag-abot ang mga colporteur, ang pagtawag anay sa mga payunir, gikan sa England, Germany, kag iban pa nga pungsod para magbulig. Pero, indi sila makapadugay bangod mabudlay magpalawig sang ila mga visa. Madasig nga nakapahisuno ang Finnish nga mga colporteur, sanglit halos magkapareho ang Estonian kag Finnish nga lenguahe. Dinosena ka dumuluong nga bug-os tion nga mga manugbantala ang maid-id kag mapisan nga nagtanom sang binhi sang Ginharian. Mahigugmaon nga gin-abiabi ang dumuluong nga mga bag-uhan, kag masami sila ginahayuan sing “Soome Miina” (Finnish Miina). Kon ang humalambal gikan sa Britanya, ginapakilala sia subong “Londonista.”
ANG UNA NGA SANGA
Talagsa lang makakita sing malapad nga opisina, kag bangod ginahunahuna nga manggaranon ang mga dumuluong, ginasukot sila sing mahal nga arkila. Apang, sang 1926 nabuksan ang sanga sa isa ka gamay nga apartment sa Tallinn sa 17 Kreutzwaldi Street, kag si Albert West amo ang alagad sang sanga. Ginpagua sa sina man nga tuig ang una nga mga bukleta nga Estonian, nga nagalakip sang Minilyon Sang Nagakabuhi Karon ang Indi Na Mapatay!
Nabatian sang pamatan-on nga Estonian nga si Hilda Ang ang kamatuoran sa iya mga abyan. Sang nagkadto sia sa sanga talatapan para magkuha sing mga literatura, ginpamangkot sang German nga utod nga lalaki si Hilda kon mapasugot sia nga badbaron ang iya pamulongpulong. Nagsugot sia, kag sang 1928 gin-agda sia nga mangin manugbadbad sa talatapan. Napamana niya sang ulihi ang British nga utod nga si Alexander Brydson, nga nagsaylo sa Estonia para mangin bug-os tion nga manugbantala. Nangin maayo kag mapisan nga manugbadbad si Hilda. Sang ulihi, sang gindumilian na ang hilikuton, napilitan sila sang iya bana nga magbiya sa pungsod, apang ginpadayon niya sing likom ang pagbadbad sa sulod sang pila ka dekada sa iban nga pungsod. Nakahinguyang ang mag-asawa nga Brydson sing kapin sa 100 ka tuig sa bug-os tion nga pag-alagad!
Sang 1928, ginbalhag sang mga Estudyante sang Biblia ang unang Estonian nga libro nga The Harp of God. Dugang pa, ginbalhag man sa Estonian ang Lalantawan, pito ka libro, kag mga bukleta antes sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II.
UNA NGA MGA EBANGHELISADOR
Gintuptupan sang mga colporteur ang malapad nga mga teritoryo sakay sa bisikleta kag nagatulog sila bisan diin—ayhan sa mga balay sa kaumhan ukon sa mga kamalig nga ginatipunan sang mga uhot. Imol ang mga tawo, apang luyag gid nila mamati sa mensahe sang Ginharian. Gani, malipayon nga nagahinguyang sing mga 150 asta 200 ka oras kada bulan sa pagbantala ining mga colporteur. Ang isa nagreport sing 239 ka oras sa isa ka bulan! Mapisan, masidla, kag mapinadayunon gid sila sa ila pag-alagad. Amo ini ang nabatyagan sang isa ka utod nga babayi sa iya una nga paggua sa latagon:
“Kabalo ka bala magbisikleta?” pamangkot sa iya sang makugi nga utod nga babayi nga taga-Finland.
“Huo,” sabat ko.
“Ti, makadto kita sa Sarema,” mapagsik nga ginsiling sang utod, nga nagapatuhoy sa pinakadaku nga isla sang Estonia, nga mga 200 kilometros ang kalayuon.
Sang nag-abot sila sa una nga minuro sa Sarema, nagsiling ang Finnish nga utod: “Diri ka maumpisa, kag didto naman ako sa punta. Makit-anay lang ta karon sa sentro sa gab-i.” Wala pa anay nakabantala ang bag-o nga utod. Pero sa iya una nga balay, nabatyagan niya ang bulig ni Jehova kag gilayon nga nakatigayon sing kompiansa sa iya pagbantala.
Nasugilanon ni Hellin Aaltonen (sang ulihi Grönlund) ang mga tawo sa isla sang Vormsi kag nasapwan niya nga tuhay ang ila lenguahe.
“Kabalo kamo mag-Estonian?” pamangkot niya sa mga tagaisla.
“Indi, Swedish kami,” sabat nila.
“Ti, may mga libro kamo dira nga Swedish?” pamangkot ni Hellin.
“Ginatos na ka tuig nga wala kami sing mga libro nga Swedish,” sabat nila.
Narealisar ni Hellin nga kinahanglan gid sang mga pumuluyo sa Vormsi ang mga literatura nga Swedish, gani nagbalik sia sa isla upod kay Fanny Hietala, nga kabalo mag-Swedish.
“Gindala namon ang tanan nga libro nga Swedish sang sanga talatapan kag nagbalik sa isla sakay sa sakayan,” hinumdom ni Hellin. “Natuptupan namon ang bug-os nga isla sa sulod sang tatlo ka adlaw kag napahamtang ang halos tanan namon nga literatura. Pagligad sang mga dekada, nabalitaan ko nga may isa ka utod sa Sweden nga nakatuon sang kamatuoran gikan sa mga libro nga iya natigayon sa Vormsi!” Masami nga napamatud-an sang mga manugbantala ang kamatuoran sang Manugwali 11:6: “Sa kaagahon isab-ug ang imo binhi, kag sa kahaponon dili pagpunggi ang imo kamut; kay wala ka makahibalo kon diin ang magauswag, kon ini ukon ina, ukon kon sila nga duha mangin-alangay nga maayo.”
MGA KABUDLAYAN SANG MGA COLPORTEUR
Indi mahapos ang hilikuton sang mga colporteur. Sa tigtulugnaw, nagagamit sila sang ski, ukon nagalakat sing 20 tubtob 40 kilometros sa isa ka adlaw. Grabe ang katugnaw, kag talagsa lang makakita sing komportable nga dalayunan. Pagkaon kag panguna nga mga kinahanglanon lang ang ila madala, kay may dala pa sila nga kinarton nga mga literatura. Halos indi maagyan ang mga dalan bangod sang mabunok nga ulan. Madamo nga gab-i nga napilitan ang mga colporteur nga magtulog sa wayang. Ini nga sahi sang pag-alagad nagakinahanglan sang kusog kag resistensia para makapadayon. Pero, ano ang ginbatyag sining debotado nga mga manugbantala sa ila pag-alagad?
“Wala gid ako nakulangan,” saysay ni Vilho Eloranta, isa ka makugi nga utod nga lalaki nga taga-Finland nga bug-os tion nga nagbantala sa isa ka naligwin nga duog sa madamo nga bulan. “Pirme ako makatigayon sing pagkaon kag dalayunan kabaylo sa mga literatura. Indi tanto kinahanglan ang kuarta. Sirom na kon mangita ako sang akon matulugan. Pila lang ka tagbalay ang wala nagapadayon sa akon, ilabi na kon hapon na katama ukon malayo ang ila kaingod nga uma.”
“Ang pagsugid sa mga tawo sang mensahe sang Ginharian,” padayon ni Vilho, “amo ang akon ginakabalak-an, gani nahuptan ko ang pagkakontento kag kalipay sa pagbantala bisan pa pigado.”
Ginsugdan sining mapisan nga mga utod ang palaabuton nga pag-uswag paagi sa pagpahamtang sing madamo gid nga literatura. Sang 1929, may kabug-usan nga 53,704 ka libro kag bukleta ang napanagtag sang pila lang ka manugbantala.
“May mga 30 ka colporteur sa Estonia,” hinumdom ni Adolf Kose, “kag nagbantala sila sa bug-os nga pungsod antes sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II.”
Mabatyagan gihapon ang epekto sang ginhimo sadtong mapisan nga mga manugbantala. Halimbawa, sa maaga nga bahin sang katuigan 1990, nasugilanon sang mga Saksi ni Jehova ang tigulang nga si Ruth. Pamilyar sa iya ang ila mensahe. Nadumduman niya nga sang nagligad nga kapin sa 60 ka tuig, nakapamati sia sa isa ka German nga Estudyante sang Biblia nga makaduha ka beses nga nagbisita sa ila kaingod. Karon, bisan pa bungulbungulon kag tigulang na, narealisar ni Ruth nga amo ini ang kamatuoran, gani nagtuon sia sa Biblia, kag nabawtismuhan—pagligad sang halos 70 ka tuig nga una niya nabatian ang kamatuoran!
HILIKUTON SA SANGA SANG UNA
Sadto nga mga tion, ginahiwat ang kombension sa gamay nga sanga talatapan. Ang una nga kombension sang Hunyo 1928 gintambungan sang 25, kag 4 ang nabawtismuhan. Pagkadason nga tuig, nag-abot ang 80 ka kauturan gikan sa Finland para magbulig sa kombension kag sa pagbantala.
Si Albert West, ang alagad sang sanga sa Estonia, gin-asayn sa pagbulig, kag sang ulihi nagbulos kay William Dey subong alagad sang sanga sa Denmark. Sin-o ang magabulos sa iya sa Estonia? Si Wallace Baxter, nga taga-Scotland, isa ka mahigugmaon nga utod kag palalahog. Antes sia nakatuon sa kamatuoran, nagpakig-away sia subong soldado sang Britanya sa Pransia sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I. Ang iya nakita kag naeksperiensiahan sa inaway wala gid nahisuno sa mga panudlo ni Jesucristo.
“Nagpalibog ako,” saysay ni Utod Baxter, “kag narealisar ko nga sayop ang tanan nga pagpakig-away sang tawo, bisan sin-o pa ang kaaway. Nagapati gid ako nga mag-ulutod ang tanan nga tawo kag ang bisan sin-o nga luyag mangita sa Dios makasapo sa Iya sa ulihi. Sang ginapanumdom ko ini nga mga butang, nagluhod ako sa buho nga akon ginapalipdan kag serioso nga nanumpa sa Dios nga kon makapauli ako nga buhi, alagdon ko sia sa bug-os ko nga kabuhi.”
Kag amo gid sina ang iya ginhimo. Sang natun-an niya ang kamatuoran, nangin makugi sia nga bug-os tion nga alagad sang 1926. Pagligad sang duha ka tuig, ginbaton niya ang pangagda nga mag-alagad sa Estonia, kag ginpakita niya ang amo gihapon nga kakugi. Sang 1930, ginbuslan niya si Utod West subong alagad sang sanga. Sang 1932, ginsaylo ang sanga sa 72 Suur Tartu Road, Tallinn, kag pagkadason nga tuig, ang Watch Tower Bible and Tract Society opisyal nga narehistro sa Estonia.
PAGWARAGWAG SA NANUHAYTUHAY NGA LENGUAHE
Sang 1927 pa nakakuha sing permiso si Utod West nga magwaragwag sa isa ka komersial nga estasyon sang radyo sa Tallinn. Ang iya pamulongpulong nga “Mga Pagpakamaayo sa Milenyo,” [Blessings of the Millennium] ginbadbad sa Estonian. Indi lamang madamo ang nangin interesado sa sini nga programa kundi nangin kontrobersial man ini. Gani wala na sila gintugutan sa pagwaragwag tubtob sang 1929. Nian ginsugdan ang regular nga pagwaragwag kada Domingo. Ang mga pamulongpulong mabatian sa lenguahe nga Estonian, Finnish, Ingles, Ruso, kag kon kaisa sa Swedish kag German, kag isa ka bes sa Danish. Madamo man ang nangin interesado bangod sa sini nga mga pamulongpulong kag mabatian ini bisan sa Norway, Denmark, Sweden, Finland, kag Leningrad (St. Petersburg karon), Rusya. Sang 1932 nga tuig sang pag-alagad, ang 200 ka pamulongpulong nga nawaragwag nangin epektibo sa pagpakilala sa ngalan ni Jehova. Indi katingalahan nga ginpamatukan ini sang mga lider sang simbahan!
Bangod nahibaluan sang lider sang simbahan nga nahadlok ang mga opisyal sang Estonia sa Komunismo, ginsumbong nila nga may kahilabtanan ang mga Saksi sa Komunista. Bangod sensitibo ang mga opisyales sang Estonia sa bisan ano nga mahimo magbutang sa katalagman sang ila pungsod, gindumilian nila ang mga pamulongpulong sang 1934. Pero, indi tanan pabor sa pagdumili. Ang isa ka nagaeskwela nga bata nga lalaki nagsulat sa Ingles (ginbadbad sa Hiligaynon sa ubos):
Dear Watch Tower kag Hukom Rutherford:
Nasubuan gid ako nga gindumilian sang amon gobierno sa Estonia ang pagwaragwag sang imo mga pamulongpulong. Isa ako ka bata nga nagaeskwela. Pigado lang ang akon mga ginikanan: nagapangabudlay gid sila para maaman ang amon mga kinahanglanon. Pero ang gugma sa Dios kag ang paglaum nga ginhatag Niya daw kaangay sang silak sang adlaw sa ila mga guya. Nagmasakit ako sing grabe sang tigtulugnaw, kag ang imo mga pamulongpulong sa radyo amo lamang ang naglugpay sa akon. Ang akon mga luha nangin mga luha sang kalipay. . . . Diin na ang imo mga pamulongpulong karon? . . . Nagatuon ako sing Ingles, kag amo ini ang akon una nga sulat sa sini nga lenguahe, nga wala nagagamit sing diksionaryo. . . . Upod ang mainit nga pangamusta kay Hukom Rutherford.
Personal nga nagbalos si Utod Rutherford kag ginpadal-an niya ang bata sing pila ka rekording sang iya mga pamulongpulong.
“KANGGA SANG LANGITNON NGA GINHARIAN”
Si John North isa ka makugi nga colporteur nga taga-England. Nag-istar sila sang iya pamilya sa treyler samtang nagabantala sa Estonia. Bangod sini, nangin mausisaon sa ila ang bug-os nga bagatnan nga Estonia. Amo sini ang paglaragway sang isa ka lokal nga pamantalaan sa sini nga treyler: “Ang [Watch Tower] Society naghimo sa Tartu sing isa ka daw balay nga salakyan, sa tuyo nga magbiyahe sa bug-os nga pungsod kag maghiwat sang relihioso nga mga serbisyo. Nagabantala sila sa mga tawo gamit ang ‘kangga sang langitnon nga Ginharian’ kag nagapanagtag sang mga libro nga nagapaathag sa Biblia. Lima ang sakay sa sini nga ‘kangga’—ang lider nga misyonero, ang iya asawa, ang ila bata, kag duha ka mapagsik nga pamatan-on nga lalaki. Ang mga pamatan-on madasig nga nagapadalagan sang ila mga bisikleta (kaangay ni Jehu) sa tanan nga direksion gikan sa ‘kangga’ sa pagpanagtag sang mga literatura.”
Sa tion sang kinagamo sa pulitika sang tungatunga nga bahin sang katuigan 1930, ang anay soldado nga piloto nga si Nikolai Tuiman, napriso bangod katapo sia sang hublag sang Estonian Fascist. Sa librarya sang prisuhan, nakakita si Nikolai sing pila ka libro ni J. F. Rutherford kag narealisar niya nga sayop ang ila hublag. Sang nahilway sia, nagbiyahe sia pa Tallinn para pangitaon ang adres sa libro nga natigayon sang iya asawa, nga ginbalhag sang mga Saksi. Sa bulig ni Utod Baxter, nagbag-o ang kabuhi ni Nikolai, gintalikdan niya ang iya pulitikal nga mga aktibidades, kag nangin mahidaiton kag makugi nga Saksi ni Jehova. Sang gindumilian ang hilikuton, nangin haligi sia sang kongregasyon, kag nagbulig sa likom nga pagpang-imprinta. Nagpabilin sia nga matutom sa tion sang mga 15 ka tuig nga pagkatapok sa Siberia.
Ang isa pa ka tawo nga nadalahig kag nalugaw-an sa pulitika amo ang doktor nga si Artur Indus. Una niya nga natun-an ang kamatuoran sang nagkadto sia sa balay ni Martin Kose para bulngon ini. Ginpalig-on ni Utod Kose si Artur nga magtuon sa Biblia, kag bangod makahibalo si Artur mag-German, gin-orderan sia ni Utod Kose sing tanan nga literatura nga matigayon sa German. Sa bulig ni Martin, ginbaton ni Artur ang kamatuoran, nagdedikar kay Jehova kag nabawtismuhan. Kilala sia kag respetado nga doktor, kag nangin makugi man sia kag respetado nga utod.
MADULOM NGA PALAABUTON
Magamo gid sang tungatunga nga bahin sang katuigan 1930. Bangod sang pag-ipit sang Nazi Germany kag sang Iglesia Katolika, ang bukleta nga Righteous Ruler (Matarong nga Manuggahom) ginkumpiskar sang Enero 1935.
Sa amo man nga tuig, ginpasira sang Minister of the Interior ang Watch Tower Society sa Estonia, ginkumpiskar ang mga literatura kag ang ila propedad. Bisan pa madamo nga literatura ang natago, mga 76,000 ka literatura ang nakumpiskar. Pero, wala ini nakapauntat sa hilikuton. Nakibot kag nalipay ang mga kauturan, kay ang kaundan sang duha ka brosyur nga ginkumpiskar ginbalhag sa duha ka nagapanguna nga pamantalaan nga may kabug-usan nga sirkulasyon nga 100,000. Bisan pa nakumpiskar ang mga literatura, mas nakilala ang ngalan ni Jehova, butang nga indi mahimo kon mga utod lang ang magpanagtag sang mga brosyur.
Nagpadayon gihapon ang pagbantala kag ang mga hilikuton sa talatapan. Medyo madamo pa gid nga libro ang nakumpiskar pagkadason nga mga tuig. Nagatrabaho sa sanga si Hellin Aaltonen sang gin-raid ini.
“Tatlo ka pamatan-on nga pulis ang nag-abot para kumpiskaron ang bukleta nga “Minilyon sang Nagakabuhi Karon ang Indi Na Mapatay!” saysay ni Utod Aaltonen, “pero wala kami sini nga bukleta. Ginpanguha nila ang mga libro sa bulutangan sini kag ginlapta sa salog. Wala sing mahimo si Utod Baxter, kay ginabantayan sia sing maayo. Pero ginahimos ko ang agi sang mga pulis kag amat-amat nga nagkadto sa lamesa ni Utod Baxter para usisaon kon may mga papeles nga indi dapat makita sang mga pulis. Natalupangdan ko ang isa ka sulat nga nasulatan sang tanan nga ngalan sang manugbantala kag sang ila adres. Ginbutang ko ini sa basurahan nga yara sa pamusod. Sang ginsulod sang mga pulis sa karton ang mga libro, ang ila opisyal nagapamurugso nga naghakwat sang isa ka karton kag ginhaboy ini, amo nga nabalian ang iya butkon! Gindala nila sia gilayon sa ospital, amo nga nakahigayon kami sa pag-usisa sa mga karton antes sila makabalik.”
“Nagbalik ang mga pulis,” padayon ni Utod Baxter, “kag samtang ginapanghakot nila ini, nakita ko ang isa sa ila nga nagsulod sang libro nga Deliverance sa iya dyaket. Masami ko ginahunahuna kon pila ayhan ka libro ang ila nakuha kag nabasa.”
Sang 1939 natabo ang di-kalig-unan kag kinagamo. Gintugutan ang pila ka tropa sang Sobyet nga magsulod sa Estonia. “Kada adlaw pirme mabatian sa radyo ang propaganda sang Komunista,” sulat ni Utod Baxter. “May madamo nga espikulasyon, grabe nga kakunyag, kakulba, kag kahadlok. Nagahinagong lang ang mga eroplano sa inaway sang Sobyet nga ginasakyan sang mga naga-parachute.” Mapauntat bala sini ang pagbantala?
Bisan pa sa sini nga kagamo, sang 1940, ang mainunungon nga mga alagad ni Jehova nakapahamtang sing 59,776 ka libro kag bukleta—daku ini nga nahimuan sang 27 lamang ka manugbantala kag 15 ka payunir! Ginhimo nila ang ila bug-os nga masarangan sa tion sang kahilwayan.
KATAPUSAN NGA ASEMBLEYA SA TION SANG KAHILWAYAN
Nakahiwat pa ang mga kauturan sing asembleya sa Tallinn antes maggahom ang Sobyet—amo ini ang katapusan nga asembleya sa tion sang kahilwayan. Ginbinagbinag diri ang mga artikulo sa Ang Lalantawan nga “Ang Teokrasya,” “Neutralidad,” “Mga Siod,” kag “Kalaglagan sang Relihion”—suno ini sa tion nga espirituwal nga pagkaon nga nakabulig para mahanda ang katawhan sang Dios.
Manugsugod na ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II sa Estonia, kag pat-od nga maapektuhan sa sini ang mga kauturan. Sang Hunyo 16, 1940, nagpagua ang Union of Soviet Socialist Republics sing ultimatum sa gobierno sang Estonia nga magporma sang bag-o nga gobierno kag tugutan ang mas madamo nga tropa sang Sobyet sa pagsulod sa Estonia. Nangin legal ang Partido Komunista sa Estonia nga may mga 150 ka miembro, kag nasakop kag nalakip ang Estonia sa Unyon Sobyet. Sa sulod sang pila ka bulan, linibo ka Estonian ang gintapok sa Siberia, kag ang ila mga kaumhan kag balay nabiyaan, ginsunog ukon ginhatag sa nagasalakay nga mga Ruso. Linibo ang nagtinguha nga malagyo sakay sa baruto, kalabanan pakadto sa Sweden. Madamo ang nakapalagyo, apang ang iban naalimunaw sa kadagatan.
ANG KATAPUSAN NGA MGA DUMULUONG NGA NAGBIYA
Sang nagsugod ang paggahom sang Komunista, ginpasira liwat ang sanga talatapan. Bisan pa determinado sanday Utod Baxter kag Alexander kag Hilda Brydson nga indi maghalin sa ila asaynment, labi nga nangin makatalagam nga magpabilin ang mga dumuluong. Gani, ginlaygayan sila ni Utod Rutherford nga magbiya sa pungsod. Nagsakay sa tren si Utod Baxter kag ang mag-asawa nga Dunham pa Latvia kag nag-agi sa Siberia kag nagpanakayon pa Australia. Pagligad sang mga isa ka tuig, nagkadto man sa Sweden ang mag-asawa nga Brydson. Matutom nga nagpangalagad si Utod Baxter subong katapo sang Komite sang Sanga sa Australia tubtob natapos niya ang iya dutan-on nga kabuhi sang Hunyo 21, 1994. a
Ano ang matabo sa gamay nga grupo sang mga utod karon nga wala na ang dumuluong nga mga kauturan? Bag-o pa lang sila sa kamatuoran, kag may inaway pa. Naluyahan sila bangod sa inaway, kag naghinay ang hilikuton. Luwas sa ila katapusan nga report sang 1941, wala na sing nabalitaan sa aton mga kauturan sa sulod sang mga 20 ka tuig.
MAPINTAS NGA MGA PAGTILAW SA PAGTUO
Samtang nagapadayon ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, gintabog sang mga tropa sang German ang mga Sobyet kag ginsakop ang Estonia sang 1941 asta 1944. Pero, wala nagbag-o ang kahimtangan sang aton mga kauturan. Si Jaan Pärrat, isa ka apa nga utod, nagabantala sa Tartu sang 1942 sang gin-aresto sia sang mga German. Ginsumbong sia sing rebelyon kag ginpriso. Suno sa mga rekord sang prisuhan, nagmando ang ila warden nga ipapatay si Jaan Pärrat. Nakita sang grupo sang mga lalaki nga gindala sia paggua kag nakabati sila sing mga lupok. Wala na sia nakabalik ukon nakita pa liwat.
Mabudlay gid ini nga mga tion para sa mga kauturan. Ginarekrut sang Sobyet kag nian sang German ang mga pamatan-on nga magsoldado. “Nagapanago kami para indi kami malista nga magsoldado,” saysay ni Adolf Kose. “Kon madakpan kami, duha lang ang amon pililian, masunod ukon mapatiro. Siempre pa, naapektuhan gid ang hilikuton sang Ginharian bangod sini.”
Nagsugod liwat ang inaway. Sang katapusan nga bahin sang 1944, gintabog sang mga soldado sang Sobyet ang mga German sa Estonia, gani napaidalom na naman ang Estonia sa mapintas nga paggahom sang Sobyet. Indi gid maayo ang epekto sang inaway kag pagpamigos sa mga Estonian. Mga 25 porsiento sang pumuluyo ang napatay ukon gintapok sa malayo nga mga lugar sang Unyon Sobyet, ukon nakahalin sa pungsod. Ginatos ka libo nga Ruso ang nagsaylo sa Estonia sa sulod sang pila ka tuig, kag daku ang pagbag-o sa mga pumuluyo sang pungsod. Ang paggahom sang Sobyet nagtilaw gid sa pagtuo sang aton mga kauturan, subong sang aton mabasa.
NANGIN SAKSI ANG ISA KA GERILYA
May isa ka grupo sang gerilya nga nagapakig-away sa Sobyet kag nagapanago sa kalasangan. Nagaupod sa ila ang madamo nga wala nagapakig-away kundi nagapanago lang bangod ginalagas sila sang Soviet State Security Committee, ang KGB. Ginabulubanta nga kon kaisa, mga 15,000 asta 20,000 ang nagapanago sa kalasangan, ang iban madugay na nga wala nadakpan sang mga awtoridad. Sa pagkamatuod, ang pinakaulihi sa ila nadakpan lamang sang 1978! May nagbaton ayhan sa ila sang kamatuoran kag nangin espirituwal nga utod?
Bangod sang iya pagpangalagad sa gobierno sang Estonia, nahibaluan ni Erik Heinloo nga yara sia sa katalagman. Sang ginsakop sang Unyon Sobyet ang Estonia, madamong beses nga gintinguhaan niya kag sang iya asawa nga si Magda nga malagyo pa Sweden sakay sa sakayan. Sa ila ulihi nga pagpalagyo, naaberiya ang sakayan, gani kinahanglan nila magbalik. Sa sulod sang pito ka tuig, wala sia madakpan sang awtoridad bangod nanago sia sa kalasangan, pero sang ulihi naaresto sia. Nian, sia kag ang iya asawa gindala sa magkatuhay nga prisuhan sang Unyon Sobyet.
Sa prisuhan, napanaksihan si Magda sang duha ka Saksi parte sa paglaum sa Ginharian. Narealisar gilayon ni Magda nga nasapwan niya ang kamatuoran kag nakasaot pa gani sia sa kalipay! Nahilway si Magda sang 1956 kag nabawtismuhan sang 1960. Pagligad sang pito ka tuig, ginbaton man ni Erik ang kamatuoran. Sa katapusan, may Saksi na nga katapo anay sang gerilya.
GINPANGITA KAG GIN-ARESTO
Sang nakabiya na ang dumuluong nga mga kauturan sa Estonia, si Martin Kose, isa ka masidla kag makugi nga utod, amo ang gin-asayn nga magtatap sa hilikuton sa naaminhan nga Estonia. Ang nabagatnan nga Estonia gindumalahan naman ni Friedrich Altpere, isa ka mataas, matinahuron nga Estonian nga maestro anay sang Ingles sa hayskul. Sang katuigan 1930, ginpangabay sia nga i-interpret ang pamulongpulong sang isa ka dumuluong nga payunir nga nagkadto sa Võru. Pagkatapos sini, narealisar niya nga nasapwan niya ang kamatuoran. Maayo ang iya pag-uswag amo nga masarangan na niya dumalahan ang pagbantala sa nabagatnan nga Estonia.
Mabudlay gid ini nga mga asaynment para sa ila nga duha bangod wala sila sing kontak sa organisasyon kag pareho sila nga indi eksperiensiado. Bisan pa sa mga kabudlayan sa likom nga hilikuton, matutom sila nga nag-alagad sugod sang 1940 tubtob nga naaresto sila sang 1948.
Ginbuslan sanday Martin Kose kag Friedrich Altpere sang isa ka Komite sang Pag-alagad nga ginatapuan nanday Albert Kruus, Karl Talberg, kag Artur Indus, kag si Lembit Toom bilang assistant. Samtang nagapanago ang katapo sang komite, hilway naman nga makalakat si Utod Toom kag maduaw ang mga grupo. Ngaa? Opereytor sia sang windmill, kag sa tion nga wala sing mabaskog nga hangin, pagusto lang sia kon ano ang iya himuon.
Ginabutang sang mga utod sa Estonia sa katalagman ang ila kabuhi para mabuligan ang ila mga masigkasumilimba. Ginpatapik sa mga estasyunan sang tren ang mga piktyur sang ginakabig nga mga lider, kag daw wanted sila nga mga kriminal. Nagaasayn ang KGB sing tubtob apat ka sekreta sa pagbantay sa kada isa sang aton mapainubuson kag tulad-karnero nga mga kauturan. Bisan pa mabudlay ang mga tion sang 1948 tubtob 1951, ginpakamaayo ni Jehova ang pagbantala sang iya debotado nga mga alagad. Gani, nakalab-ot sa kapin sa 100 ang mga manugbantala.
‘MAINANDAMON SUBONG SANG MGA MAN-UG, INOSENTE SUBONG SANG MGA SALAMPATI’
Labi nga naeksperiensiahan sang mga disipulo ni Jesus sa Estonia ang paandam sang ila Agalon: “Mangin mainandamon kamo subong sang mga man-ug apang inosente subong sang mga salampati. Mag-andam kamo sa mga tawo; kay dalhon nila kamo sa mga hukmanan, kag lapdusan nila kamo sa ila mga sinagoga. Kag dalhon kamo sa atubangan sang mga gobernador kag mga hari bangod sa akon, subong panaksi sa ila kag sa mga pungsod.” (Mat. 10:16-18) Pero, ang pila ka matutom wala nakahangop nga indi pirme milagruso ang pag-amlig ni Jehova batok mga pagpamintas ni Satanas. (Job 1:9-12; 2:3-6) Ang pila ka Saksi indi pirme “mainandamon subong sang mga man-ug,” kay nabiktima sila gilayon sang mapintas nga mga manugpamatok.
“May isa anay ka interesado nga makugi kag masidla katama,” siling ni Adolf Kose. “Ginhatagan sia sing responsibilidad sa kongregasyon kag nanamian gid sa iya ang mga utod nga babayi. Pero, ginasuspetsahan sia sang mga utod nga lalaki kag ginpaandaman nila ang mga babayi nga indi sia pagdalhon sa tanan naton nga miting.” Makapasubo nga ang pila wala namati, kag ini nga tawo nakahatag sing madamo gid nga impormasyon sa KGB.
“Sang 1950,” saysay ni Lembit Toom, “nakabaton kami sing pila ka kopya sang Ang Lalantawan gikan sa Germany, kag luyag gid namon ini ipaambit sa tanan nga kauturan sa Estonia.”
Ginplano ang isa ka asembleya sa bodega sang mga uhot sa naligwin nga bahin sang pungsod. Apang, natukiban sang KGB ini nga plano kag naghanda sila para arestuhon ang tanan nga utod. Ginplastar nila ang duha ka trak nga soldado sa estasyunan sang tren nga panaugan sang mga utod. Tatlo ka Saksi ang nagahulat sa dalan para hatagan sing direksion ang mga delegado. Nabatian sang isa ka utod ang kinulas sa kakahuyan, gani gin-usisa niya ini. Hinali lang nga gintayaan sia sang pusil! Gindala sia sang mga soldado sa ginahamtangan sang duha pa ka utod kag gin-aresto sila nga tatlo.
Sang natukiban nanday Lembit Toom kag Ella Kikas (nangin Toom sang ulihi) nga naaresto ang tatlo ka utod, madasig sila nga naghulag. Ginsakyan nila ang motor ni Lembit kag ginpaburhot ini pakadto sa masunod nga estasyunan sang tren para paandaman ang mga kauturan nga nagasakay sa masunod nga tren. Nagdalidali sanday Lembit kag Ella sa estasyunan, nagsaka sa tren, kag ginpapanaug ang mga kauturan! Gani, sang nagdulog ang tren sa estasyunan nga nahamtangan sang KGB, nalugaw-an sila kay wala gid ini sing Saksi nga sakay.
Ang iban naman nga kauturan nangita gilayon sang uma nga mahimo mahiwatan sang asembleya. Nian gin-updan nila sa paglakat sing napulo ka kilometro ang mga delegado pakadto sa bag-o nga hiwatan sang asembleya. Sa sina man nga tion, nagapakadto-pakari ang mga soldado sa mayor nga mga dalan para pangitaon ang naalimunaw nga mga delegado. Mahim-ong nga natapos ang asembleya nga gintambungan sang 111. Serioso gid ang tanan bangod nakahibalo sila nga mahimo sila arestuhon sa bisan ano nga oras. Ang programa nagalakip sang mga report parte sa mga kauturan sa iban nga pungsod, lakip na ang makapabakod sing pagtuo nga mga eksperiensia sang mga Saksi ni Jehova sa mga kampo konsentrasyon sang Nazi. Bangod wala sila nadakpan sa sina nga tion, ina nga asembleya nag-aman sing importante nga panuytoy kag pagpabakod para sa matabo pa nga mga pagtilaw.
GIN-INTEROGAR KAG GINSENTENSIAHAN
Pagligad sang pila ka bulan, isaisa nga gin-aresto ang responsable nga mga kauturan, upod ang kapin sa 70 ka manugbantala kag iban pa nga may labot sa mga Saksi ni Jehova. Nagaatubang karon ang mahidaiton nga mga alagad ni Jehova sa daw wala katapusan nga interogasyon, samtang ang mga wala pa madakpan nakahibalo nga sila naman ang masunod.
Bangod masami nga gab-i ang pag-interogar kag kon kaisa nagalawig ini sing mga binulan, wala sing maayo nga tulog ang mga nadakpan. Bangod kulang sila sing tulog, indi sila makapamensar sing maayo. Ginsentensiahan ang mga utod bisan wala sila nabista sa korte; ginahambalan lang sila nga mapriso sila ukon mangabudlay sa mga kampo sing 5 asta 12 ka tuig. Kalabanan sa ila ginasentensiahan sing napulo ka tuig. Ang ila sala? “Batok sa Estado nga propaganda kag rebelyon,” suno sa opisyal nga mga rekord. Wala magdugay, nagbag-o ang kasuguan kag ginsentensiahan sing 25 ka tuig nga pagkapriso ang mga Saksi. Sang ginsentensiahan ang 63 anyos nga si August Pressraud, suno sa report naglahog sia: “Madamo nga salamat sa dungganon nga Korte sa pagsentensia sa akon sing malawig. Pamatyag ko 12 ka tuig na lang ang akon kabuhi. Pero ginpalawig pa ninyo ini sing 25 ka tuig!”
Gindala ang mga Saksi sa mabudlay katama nga mga prisuhan ukon kampo nga palangabudlayan sa bilog nga Unyon Sobyet, ilabi na sa Siberia kag sa Far East ukon Far North sang Rusya. Daw wala na sila sing paglaum nga makapauli, kag madamo nga priso ang nagabatyag nga mas maayo na lang nga mapatay sila.
Bisan ang nagapakunokuno nga mga kauturan nga nakig-angot sa awtoridad ginpintasan man sang mga manugpamatok. Halimbawa sini amo ang natabo sa duha ka tawo nga nangin espiya sang KGB. Pagkatapos sang ila misyon, ginhingabot man sila sang KGB. Gintapok sila nga duha sa mga kampo. Wala ginpaboran sang KGB ining mga impormante. b
HALIN SA ESTONIA PA SIBERIA
Karon nga naaresto na sang KGB ang ila ginakabig nga labing prominente nga mga Saksi, determinado sila nga papason ang nabilin nga mga Saksi ni Jehova. Ginhimo nila ini sang aga sang Abril 1, 1951. Bangod sang ila koordinasyon, dungan sila nga nanghikot sa bug-os nga pungsod (lakip sa Latvia, Lithuania, kag Western Ukraine).
Halos tanan nga Saksi ni Jehova, kadamuan sang ila mga suod nga paryente, kag bisan ang mga interesado ginkuha sa ila mga balay, gintipon sa pila ka estasyunan sang tren, kag ginpasakay sa mga bagon. Gintugutan sila nga magdala sing pila ka pagkaon kag personal nga mga kagamitan, pero ginkompiskar ang nabilin nila nga mga pagkabutang. Sa sina man nga adlaw—nga wala sing pagbista ukon bisan ano nga rason—halos 300 nga taga-Estonia ang ginpasakay sa tren pa Siberia, kalabanan pakadto sa rehiyon sang Tomsk, nga mga 5,000 kilometros ang kalayuon.
MAISUGON NGA MGA PAMATAN-ON
Ang 17 anyos nga si Corinna Ennika, kag ang iya 13 anyos nga manghod nga si Ene, nagbisita sa ila mga paryente. Handurawa ang ila kahuol sang nagpauli sila kag nakita nga nakandaduhan ang ila balay kag wala na ang ila iloy! Pero sang nahibaluan nila nga gin-aresto ang ila iloy, naumpawan sila. Ngaa?
“Bisan paano, buhi sia!” siling ni Corinna. “Nahibaluan namon nga naaresto man ang iban. Gani, bisan paano, upod si Nanay sa katawhan ni Jehova. Nabatyagan gid namon ang suporta kag paghidait gikan kay Jehova. Wala kami naghibi ni Ene, bisan pa bingit sia kag maluya. Pagka-Lunes, nag-eskwela kami kag wala namon ginsugid kay bisan sin-o nga naaresto si Nanay.”
Kalmado gihapon sanday Corinna kag Ene bisan pa gindakop sila sang mga pulis. “Sa amon bagon, kalmado ang tanan,” padayon ni Corinna. “Ginlugpayan ako sang isa ka utod nga babayi, nga nagasiling nga indi pagtugutan ni Jehova ang mga kapipit-an nga indi naton masarangan kag kinahanglan kita magsalig sa iya saad sa pagbulig sa aton.” Kapin sa anom ka tuig nga nabulag ini nga mga bata sa ila iloy.
Ang isa ka pamatuod sang di-makatarunganon nga kaakig sang mga manughingabot amo ang papeles sa pagtapok sa anom ka bulan nga lapsag. Ang sala sang lapsag amo, “kaaway sang Estado.”
Makalilisang gid ang pagpang-deport, kag ginapakahuy-an kag ginapakanubo ang mga tinapok. Kada aga kag gab-i, ginapapanaug sila sa tren para magkadto sa kasilyas, pero wala man sing mga kasilyas. “Tuman gid kabudlay sang amon kahimtangan,” saysay sang isa ka utod nga babayi. “Nagaupdanay lang ang mga babayi kag mga lalaki. Ginalabayan lang kami sang iban nga tawo, kag nagatindog ang tanan nga guardia sa pagbantay sa amon.”
KABUHI KAG KAMATAYON SA SIBERIA
Pagkatapos sang duha ka semana nga mabudlay nga biyahe sa tren, ang mga tinapok, dala ang ila pila lang ka pagkabutang, ginpapanaug sa mga bagon bisan pa may niebe sa gua. Gikan sa malapit nga mga uma, nag-abot ang mga kapatas para magpili sing pinakamaayo nga mga trabahador para sa ila uma, nga daw kaangay sang mga tag-iya sang duta nga nagabakal sing mga ulipon.
Madamo sa mga nagapuyo sa Siberia ang mga tinapok man, kag naluoy sila sa mga bag-uhan. Gani, sa bulig sang mga masigkatumuluo kag mainabyanon nga mga tagadiri, nakaplastar gid man ang mga kauturan. Nangin normal man ang pangabuhi sang pila. Nakabaton pa gid ang pila sing wala ginapaabot nga mga benepisyo sa ikaayong lawas, kaangay sang duha ka utod nga babayi nga Estonian nga may TB pero nag-ayo sang ginsaylo sila sa indi tanto katugnaw nga bahin sang Siberia.
Pero indi amo sina ang natabo sa tanan. Isa ka bata ang napatay sa tren, kag isa ka tigulang nga Saksi ang napatay bangod sang mabudlay nga kahimtangan ukon trauma. Ang pila ka utod nadis-ebol bangod sang kakulang sang nagakaigo nga pagbulong ukon bangod sa pataypatay nga trabaho. Ang iban naapektuhan sa mabudlay nga pangabuhi, malnutrisyon, balatian, aksidente, kag grabe nga katugnaw. Isa pa, madamo ang nasubuan katama bangod nahamulag sila sa ila pamilya sa sulod sang madamo nga tuig kag wala gid makabaton sing sulat gikan sa ila mga hinigugma.
“Bangod ang miembro sang amon pamilya mga kabataan kag mga bata pa nga mga babayi,” paathag ni Tiina Kruuse, “gindala kami sa isa ka pigado nga uma. Ang mga pumuluyo sa komunidad halos wala sing makaon, ano pa ayhan para sa amon. Ang bag-uhan nagausang sang panit sang pino kag mga kararuton kag sa masami may sabaw sang nettle.”
Malawig ang tigtulugnaw sa Siberia kag puerte gid ka tugnaw, klima nga wala naandan sang mga taga-Estonia. Mabudlay gani bisan ang labing normal nga mga hilikuton, subong sang pagtanom sang patatas. Para sa kalabanan nga tinapok, mabudlay gid ang una nga tuig kag pirme lang sila ginakulang sing pagkaon.
“Ang klima -50 degrees Celcius,” saysay ni Hiisi Lember. “Bangod sang katugnaw, ginabutang namon ang hawla sang amon munga sa idalom sang katre para indi ini magtiskog. Ginapasulod pa gani sang iban sa ila balay ang tinday nga baka kon mabun-ag ini sa tigtulugnaw.”
PAKADTO SA BAG-O NGA TERITORYO—SA GASTO SANG ESTADO!
Mga tuig antes sini, si William Dey nagsiling nga kon sakupon sang Unyon Sobyet ang mga pungsod sa Baltic, mangin malapad ang teritoryo sang mga utod. Matuod gid ang iya ginsiling! Ginbuligan sang gobierno sang Sobyet ang mga Saksi ni Jehova sa pagpasangkad sang ila pagbantala sa Siberia kag sa iban pa malayo nga mga duog paagi sa pagtapok sa ila. Bisan pa gintugutan ni Jehova nga tilawan ang iya mga Saksi, madamo sa wala pa gid anay nakabati sa ngalan sang Dios ang nakahigayon sa pagtuon sa kamatuoran.
Halimbawa, si Lembit Trell gin-aresto bangod sang iya mga aktibidades nga batok sa gobierno. Sang 1948, nabatian niya ang kamatuoran sa di-kinaandan nga paagi—sa prisuhan sa Tartu. May isa ka priso nga opisyal sang soldado sang Rusya. Ginhambalan sia sang soldado nga may mga Saksi sia nga nasugilanon sa iban nga selda kag ginsugid niya sa iya sing malip-ot ang ila mga panudlo. Ginpaathag niya nga ang gobierno sang Dios amo lamang ang solusyon kag sa indi madugay magagahom ang Dios sa duta. Gani, napukaw ang interes ni Lembit.
Sang ulihi, ginpadala si Lembit sa kampo nga prisuhan sa Vorkuta nga yara sa aminhan sang Siberia, malapit sa Arctic Ocean. Nabatian niya diri nga nagahinun-anon ang mga Saksi parte sa Biblia. Sang nagpalapit sia, narealisar niya nga ang ila ginahinun-anunan pareho sa ginsugid sang opisyal, gani nagbuylog sia sa ila.
“Ngaa napriso ka?” pamangkot sang mga utod kay Lembit.
“Nagapakigbato ako para sa hustisya,” sabat niya.
“Ti, nagmadinalag-on ka?” pamangkot sang isa ka Saksi.
Indi na ini kuntani kinahanglan sabton, pero nagsabat gihapon si Lembit, “Wala.”
“Ano abi kay sa sayop ka nagdampig sa imo pagpakigbato,” siling sang isa ka utod kay Lembit. “Mas maayo kon sa husto ka magdampig.” Niyan ginpaathag nila kon ano ang ginsiling sang Biblia tuhoy sa espirituwal nga pagpakig-away. Samtang nagadamo ang iya nabatian, labi nga nakumbinsi si Lembit nga nasapwan niya ang kamatuoran, kag labi niya nga nahangpan nga kinahanglan niya magdampig kay Jehova sa espirituwal nga pagpakig-away.
Sang nakagua sia, nagbalik si Lembit sa Estonia kag nagsugod sa iya espirituwal nga pagpakig-away. Isa sia subong ka regular payunir. Ang iya asawa nga si Maimu, nakasapo sing kamatuoran sa sini man nga paagi; napukaw ang iya interes sa prisuhan paagi sa isa ka indi Saksi.
Mabudlay sa mga utod ang pagbantala sa mga indi makahangop sing Ruso. Pero bisan pa limitado ang ila bokabularyo, pirme mahapos sa ila nga makasugod sang pag-istoryahanay paagi sa pagsugid sing rason sang ila pagkatapok sa Siberia. Nakabulig ini sa mga utod para mangin hanas sa di-pormal nga pagpanaksi. Isa pa, may madamo sila nga kahigayunan sa pagpanaksi sa tinapok nga mga Estonian sa ila kaugalingon nga lenguahe. Ginabanta sang isa nga nakalampuwas nga mga 15 tubtob 20 ka Estonian ang nakatuon sang kamatuoran sa mga kampo, kag amo man sini ang kadamuon sang mga Ruso kag Lithuanian.
KON PAANO NATIGAYON ANG ESPIRITUWAL NGA PAGKAON
Madamo sing paagi para likom nga mapasulod ang mga Biblia kag espirituwal nga pagkaon sa mga prisuhan kag makapadala sa tinapok nga mga Saksi sa naligwin nga mga duog. “Makabaton kami sing mga pahina sang literatura nga ginasulod sa suludlan sang mantika sang baboy ukon sebo,” paathag sang isa ka utod. “Bangod nagatig-a ang mantika sa tion sang tigtulugnaw, indi dali makita ang papel. Bisan pa tuslukon sing kutsilyo sang mga pulis ang mga suludlan, indi nila makita ang manipis nga papel, nga naipit sa kilid.” Talagsa lang masapwan sang mga pulis ang hamili nga espirituwal nga pagkaon nga natago sa suludlan sang literal nga pagkaon.
Ang gamay nga literatura mahimo man matago sa gamay nga bag ukon panapton, karton sang habon, ukon idasok sa ginguhaban nga bareta sang habon. “Mapaigo ang apat ka Lalantawan sa isa ka habon nga nasulod sa karton,” siling ni Ella Toom.
Bisan pa ginausisa ang mga sulat, nakatuon ang mga Saksi kon paano taguon ang mga impormasyon sa Biblia kag teokratiko nga mga termino paagi sa paggamit sang ordinaryo nga mga tinaga. Halimbawa, nagsulat ang isa ka utod nga babayi: “Ginatatap gid kami sing maayo ni Tatay, may timba man kami para makakuha sing tubig sa bubon.” Gintumod niya nga ang “Tatay,” si Jehova, nagaaman sa ila sa espirituwal; nga may kontak sila sa “bubon,” sa organisasyon ni Jehova; nga nakatigayon sila sing nagahatag sing kabuhi nga tubig sang kamatuoran, ang mga literatura sa Biblia.
Bisan pa de-mano ang pagkopya sang kalabanan nga mga literatura, nahimo ang iban paagi sa simple nga pamaagi sang pag-imprinta. Sa tion sang ila pagkopya sang mga literatura, nagapasalamat ang mga Saksi kon ipain sila subong silot sa ila pagbantala. Ngaa? “Maayo gid kon ipain nila ako,” siling sang isa ka utod nga babayi. “Mas mabadbad ko sing maayo diri ang Lalantawan, bangod halos wala sing nagaisturbo sa akon.” Isa lamang ini sa mga pamatuod nga wala nagmadinalag-on ang taktika sang mga manughingabot, sa baylo, nagresulta ini sa kauswagan sang interes sang Ginharian!—Isa. 54:17.
ANG IMPORTANSIA SANG MGA MITING
Talagsa lang makaupdanay ang mga kauturan sa mga miting, gani ginapabaloran gid nila ini. Ginlaragway ni Corinna Ennika kon paano sia kag ang isa utod nga babayi nakatigayon sing kaisog kag wala naglisensia nga indi magtrabaho sing duha ka adlaw para makatambong sa mga miting. “Gab-i pa kami naghalin sa amon ginatrabahuan,” paathag ni Corinna, “kag naglakat sing 25 kilometros pakadto sa estasyunan sang tren. Malarga ang tren sa alas dos sa kaagahon, kag anom ka oras ang amon biyahe kag maglakat pa sing 10 kilometros pakadto sa duog tilipunan. Sang yara na kami sa gua sang duog tilipunan, ginaistoryahan namon kon sin-o ang mahambal sang password. May nagua nga utod kag nakilala niya kami, kag malipayon nga nagsiling: ‘Eksakto nga duog ang inyo nakadtuan. Dayon kamo!’ Nagtuon kami sang Ang Lalantawan kag nagkanta sing mga ambahanon sa Ginharian. Makapabakod kag makapalig-on gid sing pagtuo ang amon eksperiensia.” Pagligad sang tatlo ka adlaw, nagbalik sila sa ila trabaho, kag naumpawan sila kay wala natalupangdan sang nagadumala nga wala sila sa ila trabaho. Ang likom nga mga miting makapabakod gid sing pagtuo kag kaisog para sa matutom nga mga alagad ni Jehova.
Halimbawa, isa ka grupo sang mga kauturan ang naghiwat sing miting sa prisuhan sang hinali nga nag-abot ang mga guardia para mangusisa sing mga literatura. Ang isa ka utod nga nagauyat sing pila ka pahina sang literatura, gilayon nga nagkuha sing silhig kag nanilhig. Nangusisa ang mga guardia, wala sila sing nakita, kag naghalin. Ginputos sing maayo sang utod ang mga literatura sa uluyatan sang silhig kag mapisan nga nanilhig sa salog!
ANG GAHOM SANG MATUOD NGA CRISTIANONG GUGMA
“Lima ka tuig ako nga likom nga nagabantala sa mga minahan sang carbon,” saysay ni Adolf Kose. “Yara kami sa aminhan sang Arctic Circle, sa diin wala sing silak sang adlaw sa tion sang tigtulugnaw. Madulom na kon magsaka kami sa tapos sang amon trabaho. Gani binulan kami nga wala masilaki sang adlaw. Wala man kami sing bastante nga rasyon sang pagkaon. Naapektuhan sini ang akon memorya kag pag-isip sing oras. Bangod sang grabe nga trabaho, maiwat nga pagkaon, kag tuman nga kakapoy, masami nga pila lang ka minuto ang amon pag-istoryahanay parte sa kinaandan nga mga butang. Pero, kon bahin na gani sa Ginharian, daw wala lang kami ginakapoy. Nagadugay pa ini sing inoras.”
Bisan pa sa sina nga mga kabudlayan, nakatuon ang katawhan ni Jehova sa pagpakita sing masinakripisyuhon nga gugma sa isa kag isa. “Ang bisan ano nga yara sa amon,” paathag ni Utod Kose, “ukon bisan ano nga amon mabaton ginatululunga namon. Tanan kami may panginahanglan, gani ginapaambit namon sa isa kag isa ang bisan ano nga yara sa amon.”—1 Juan 4:21.
Bisan ang mga guardia nakahibalo nga nagabuligay ang mga Saksi. Sang ginsaylo sa iban nga kampo si Aino Ehtmaa, wala sia sing kutsara kag yahong—ang panguna nga gamit sa kampo.
“OK lang ina,” siling sang nagadumala sa kampo, “hatagan ka sang imo mga kauturan.” Kag amo gid sina ang natabo. Ang pagpakita sang Cristianong gugma pirme nagapadungog kay Jehova.
Pero, padayon gihapon ang mga pagtilaw. Halimbawa, bisan madugay na nga napriso si Utod Ehtmaa, pirme sia ginapamangkot sang mga guardia, “Indi ka pa bala gihapon magkooperar sa amon?” Siempre pa, ang kooperasyon nga ila ginasiling amo ang pagsugid sang kompidensiyal nga mga impormasyon tuhoy sa mga Saksi ni Jehova.
“Ginpriso ninyo ako sa mga kampo, kag napatay sanday Nanay kag Tatay bangod sa inyo,” ang sabat pirme ni Utod Ehtmaa. “Ngaa man nga makooperar ako sa inyo?”
Bisan pa sa “mga gapos sang pagkabilanggo,” ang mga tinapok nga mga Saksi nagpadayon sa pagpakita sang tulad-Cristo nga gugma paagi sa pagpaambit sang maayong balita sang Ginharian tubtob sa ila masarangan. Pero, sin-o ang ila bantalaan? Ang mga prominente kag indi Komunista nga mga banwahanon nga ginsaylo bangod sa pagsulundan sang Sobyet. Nasugilanon sang madamo nga kauturan ining edukado nga mga tinapok, nga wala kuntani makabati ukon magbaton sang mensahe sang Ginharian.—Col. 4:2-4.
“Sang ulihi, gindala kami sa lainlain nga kampo,” paathag ni Utod Kose. “Napanaksihan gid namon ang kada selda. Sa sini nga tion, mas madamo ako sing panahon sa pagpanaksi kon ikumparar sang una kag bisan sa tion nga nahilway ako.”
Sa bug-os nga tion sang pagkatapok, padayon gihapon ang paghingabot sa mga Saksi ni Jehova. Ginkawat ang ila mga pagkabutang kag ang ila kahilwayan kag pirme sila ginapakahuy-an. Pero sa moral kag espirituwal, wala gid sila nalutos sang mga manughingabot.
BALIK SA ESTONIA
Napatay si Joseph Stalin sang 1953, kag madamo sang iya mainunungon nga sumalakdag ang nasubuan gid. Sa sina nga tion, yara sa prisuhan si Ella Toom upod sa anom pa ka utod nga babayi. Nagkadto sa ila ang guardia nga nagahibi kag nagsugo nga magtindog sila kag magsaludo kay Stalin. Maisugon sila nga nangindi.
Bangod napatay si Stalin, nagbag-o ang kahimtangan sa pulitika. Sugod sang 1956 asta 1957, ginatos ka petisyon ang ginpadala sang mga Saksi ni Jehova gikan sa bug-os nga kalibutan sa gobierno sang Sobyet tungod sa mga kauturan nga gintapok. Isaisa nga ginhatagan sing amnestiya ang tinapok nga mga Saksi. Ginbuy-an ang mga napriso, kag ang mga tinapok gintugutan sa pagpauli. Ang pila ka Saksi ginbuy-an wala madugay pagkatapos sang kamatayon ni Stalin, pero ang iban naghulat pa sing pila ka tion. Halimbawa, ang pamilya Tuiman gintapok sang 1951 pero gintugutan lang nga makapauli sang 1965. Kag bisan pa makapauli ang aton mga utod sa Estonia, mangita gihapon sila sing mapuy-an, kay ginkuha ang tanan nila nga pagkabutang sang gintapok sila.
PAGHINUMDOM
Ano ang epekto sa mga Saksi sang pagpamahog, kapintas, tuman nga pagpangabudlay, kag malain nga mga kahimtangan sa prisuhan? Ang kalabanan sa ila nagpabilin nga matutom kag mabakod sa espirituwal, bisan pa sa atubangan sang kamatayon. Mga 27 ka Saksi nga Estonian ang napatay sa prisuhan ukon sa gintapukan sa ila, lakip kay Artur Indus, nga katapo sang Komite sang Pag-alagad sa Estonia antes gintapok. Napatay si Friedrich Altpere wala madugay sa tapos sia ginbuy-an, resulta ini sang tuman nga pagpangabudlay. Grabe ang pagtilaw sa pagtuo sa mga alagad ni Jehova sa Siberia; pero madamo sila sing natun-an, kag wala gid nabungkag ang ila integridad. Sa pagkamatuod, nakalampuwas sila sa grabe nga kabudlayan nga may mas mabakod nga pagtuo kag pagbatas.—Sant. 1:2-4.
“Napriso ang tanan nga nagadumala nga kauturan,” paathag ni Viljard Kaarna, “kag padayon kami nga nagapakig-angot sa ila. Gani, pirme kami makabaton sang literatura sa Siberia kag nangin maayo ang amon espirituwalidad. Sa Estonia, mas mabudlay makakuha sing regular nga suplay sang espirituwal nga pagkaon. Ambot lang kon ano ang natabo sa amon espirituwalidad kon nagpabilin kami sa Estonia.”
Madamo nga indi Saksi nga gintapok ang naghinakit bangod sang ila pag-antos. Sa pihak nga bahin, ang mga Saksi ni Jehova nagkabig sang ila pagkatapok subong makapabakod sa espirituwal nga eksperiensia.
“Nakatuon kami sang pagkamatinumanon sa mga butang nga amon gin-antos,” siling ni Corinna Ennika. “Naglaum gid kami kay Jehova kag wala kami maghinulsol sini. Nakita namon nga diutay lang ang amon kinahanglan para mabuhi. Ako kag ang akon manghod nga si Ene may isa ka gamay nga maleta kag karton sa idalom sang amon katre. Karon, kon magbatyag kami nga nagakinahanglan kami sing dugang pa, ginadumdom namon yadto nga eksperiensia. Ang pinakamaayo nga tuig sang amon pagkapamatan-on—sa edad nga 17 asta 23—ginhinguyang namon sa Siberia. Ginahunahuna namon kon magbakod ayhan kami sa espirituwal kon wala kami gintapok. Nagapati ako nga ang Siberia amo ang pinakamaayo nga duog para sa amon sa sina nga tion.”
“Wala magdugay, nalimtan na namon ang amon lima ka tuig sa Siberia,” paathag sang isa ka utod nga babayi. “Daw nagatan-aw lang ako sang duha nga oras nga pelikula.”
Naghinumdom si Aino Ehtmaa: “Indi ko gid malimtan ang matahom kag maduagon nga mga kasanag sa aminhan, ang matugnaw nga mga adlaw sa tion nga ang maduagon nga mga panganod nagaporma bangod sa alisngaw nga naggikan sa dagat ukon suba, ang mga tion nga wala nagatunod ang adlaw sing duha ka semana, kag mga tion nga wala nagabutlak ang adlaw sa sulod sang duha ka semana. Nadumduman ko pa ang hilaw nga mga strawberry nga nagakaluto sa tion sang malip-ot nga tingadlaw kag ilahas nga mga pispis nga nagatusik sa magagmay nga mga sanga sang matag-as nga mga kahoy. Bisan pa sa tanan nga kabudlayan, pamatyag ko, daw naglagaw lang ako sa Siberia. Narealisar ko nga bisan didto ako, mangin malipayon gihapon ako kon upod ko si Jehova.”
BAG-O NGA PANAG-ON, AMO LANG GIHAPON NGA MGA TAKTIKA
Apang, pagbalik sang mga utod sa Estonia gikan sa Siberia, wala gihapon nag-untat ang paghingabot. Nagapanikasog ang mga sekreta nga makakuha sing impormasyon tuhoy sa organisasyon sa direkta kag di-direkta nga paagi para mapasipalahan ini.
Si Jüri Schönberg, nga naaresto bangod nagdumili sa pagsoldado, gindala sa kampo palangabudlayan kag gin-interogar sing maayo. Ang special agent sang KGB nagbiyahe halin pa sa Kiev, Ukraine, pa Estonia para hayluhon sia nga magkooperar. Ginpakita sang opisyal kay Jüri nga ang mga literatura sang mga Saksi ni Jehova batok sa gobierno kag madamo sing sayop. Ginhatagan niya si Jüri sing pila ka kopya sang Ang Lalantawan para basahon, pero bisan pa daw tunay ang mga magasin, wala ini ginbaton ni Jüri. Nahadlok sia basi peke ini nga mga Lalantawan nga gintuyo sang KGB para tiplangon ang mga Saksi. Sa bug-os nga semana, ginpilit sang agent si Jüri sugod sa aga asta sa gab-i nga magkooperar sa KGB, pero nagpabilin sia nga malig-on kag wala magkompromiso.
PAGPAKIG-ANGOT LIWAT SA “ILOY”
Bisan pa grabe kaestrikto sa tion sang Iron Curtain, wala ini makapugong sa kasanag sang kamatuoran sa Biblia. Sa sulod sang mga tuig, ginagamit sang mga utod ang daan nga mga literatura. Apang, sa tion sang pagkatapok sa Siberia, nakilala sang Estonian nga mga Saksi ang mga kauturan sa iban nga bahin sang Unyon Sobyet. Gani sang nagbalik sila sa Estonia, maisugon sila nga nakig-angot sa mga kauturan sa Unyon Sobyet kag nakakuha sing bag-o nga espirituwal nga pagkaon sa nagakaigo nga tion. Halimbawa, sugod sang 1956, nakontak nila si Ivan Dziabko kag ang iban pa nga taga-Ukraine kag nakatigayon sang mga literatura gikan sa ila. Pero talagsa lang ini matabo, kag limitado lang ang kadamuon sang mga literatura. Madamo pa sing dapat himuon, kag sang ulihi, ginpakamaayo ni Jehova ang masidla nga panikasog sang mga kauturan.
Sa panuytoy sang Nagadumala nga Hubon, nagplano ang sanga sa Finland nga buligan sa sistematiko nga paagi ang mga kauturan sa Estonia. Si Vilho Eloranta, nga isa ka payunir sa Estonia sang katuigan 1930, amo ang gin-asayn sa pagpakig-angot sa ila. Sang maaga nga bahin sang katuigan 1960, sa iya una nga pagbiyahe sa Estonia, nakontak niya si Fanny Hietala. Pagkatapos sina, madamo nga utod nga taga-Finland, nga nagapakunokuno nga mga turista, ang nangin mga mensahero kag nagbulig para mapadayon ang komunikasyon. Sa katapusan, nakapakig-angot gid man ang mga kauturan sa Estonia sa “Iloy,” nga amo ang pagtawag sang mga kauturan sa organisasyon ni Jehova. Makapadala na sila sang ila report sa pag-alagad kag mga sulat kag makabaton sila sing mga sulat kag literatura sa microfilm. Pero, bangod kinahanglan nga ilikom gid ini nga kahimusan kag kinahanglan ang grabe nga paghalong, ginlimitehan ang pagpakig-angot sing duha ukon tatlo ka beses kada tuig.
Ang pakaisa ni Adolf Kose nga si Hugo Kose, Jr., nga nagaistar sa Estados Unidos, nagbiyahe pa Estonia sing 15 ka beses subong mensahero. Sa isa sang iya biyahe, ginrekisa sia sang mga guardia sa dulunan, pero wala sing may nakita sa iya. Pero, nangin mabudlay pa gid ang sitwasyon sang ginpamangkot sia sang mga guardia kon ano ang iya relihion. Namutikan niya nga indi maayo maghambal sing Ingles ang mga guardia, gani gilayon nga nagpurutikol sing Iningles si Hugo. Indi luyag sang mga guardia nga mahibaluan nga indi sila makahibalo mag-Ingles paagi sa pagpangabay nga hinayon lang niya ang paghambal, gani sang nagtunog ang telepono, ginsilingan nila sia nga magdali kay malarga na ang barko. Bangod sini, napaalinton niya ang instruksion sa nagakaigo nga tion!
Ang mga mensahero nakahibalo nga importante gid ang ila asaynment, kag gintungdan nila ini sing serioso. Pirme sila nagahalong kag wala gid nagakompiansa. Ang mga report sa pag-alagad sa latagon nasulat paagi sa mga code kay basi matupa ini sa iban nga kamot. Nahibaluan gid sang mga mensahero nga mahimo mabutang sa katalagman ang ila kabuhi kag ang kabuhi sang iban kon indi sila maghalong. Kon kaisa, makita nila nga ginasundan sila sang mga KGB. Samtang nagahulat sa duha ka utod nga may ihatag sa iya, nakita ni Viljard Kaarna nga ginakodakan sila sang isa ka sekreta kag niyan ginsundan sila. Pat-od gid nga nagatipon sia sing ebidensia batok sa mga Saksi. Pero, sa sadto nga mga tinuig, wala gid nawasi sang mga utod ang ginpadala nga mga literatura ukon sulat ukon report.
NAGAUSWAG NGA ORGANISASYON
Sa pila ka tion, ang pagbantala sa Unyon Sobyet gindumalahan sang isa ka Komite sang Pungsod nga nahamtang sa Ukraine. Isa pa, nagapangalagad ang pila ka utod subong manugtatap sang distrito sa sining malapad nga kadutaan. Apang karon, ang nagauswag nga organisasyon sa Estonia nagakinahanglan sing manugtatap sa hilikuton sa sini nga pungsod. Si Adolf Kose amo ang gin-asayn sa pagbulig sa pag-organisar sang hilikuton sang 1967. Hipuson sia kag may mabakod nga pagtuo bangod sang lainlain nga pagtilaw. Sang ulihi, nagdugang ang mga hilikuton, nga nagalakip sa pagtatap sang mga sulat kag report gikan sa Latvia, Lithuania, Karelia, Leningrad (karon St. Petersburg), kag Murmansk. Nagbulig man si Utod Kose sa pag-organisar sa pag-imprinta sa lainlain nga lugar.
Paano natatap ni Utod Kose ini nga mga hilikuton kag sa amo man nga tion, magtrabaho sing bug-os tion upod sa iya asawa nga si Koidula, sa ila babuyan malapit sa banwa sang Tapa? Nakaimbento si Utod Kose sing pila ka makinaryas para mangin mas mahapos ang pagsagod sang ila mga baboy. Gani, mas madamo sia sing tion para matatap ang iya teokratikong mga asaynment.
Sang ulihi, nagbulig man sanday Viljard Kaarna, Lembit Toom, kag Silver Silliksaar sa pagduaw sa mga kongregasyon sa Estonia kag sa kaingod nga mga pungsod sang Unyon Sobyet. Samtang nagauswag ang teritoryo nga Ruso sa Estonia, amo man sini nga sahi sang pag-alagad ang ginhimo ni Alexandr Yevdokimov. Sang ulihi, natunga ang pag-imprinta, kag ang mga kauturan sa Estonia nga nagahambal sing Ruso amo na ang nagaimprinta sang ila mga literatura. Kon mag-abot na ang ila publikasyon nga yara sa microfilm, nasulat na ini sa Ruso nga lenguahe kag mahimo na imprintahon sa photographic paper. Pero sang ulihi, samtang nagauswag ang kongregasyon, gin-islan ini nga pamaagi sang pag-imprinta bangod indi na ini makaarapal sa pag-aman sang kinahanglanon nga mga publikasyon, kag nagakinahanglan na sang madamo nga utod sa pag-imprinta sa lainlain nga lugar. Bisan pa sa ila limitado nga kagamitan kag kuarta, ginatos ka kopya sang kapin sa 20 ka nagakalainlain nga libro ang likom nga naimprinta sang mga utod. Kapin sa lima ka milyon ka pahina sang literatura sa Estonian kag Ruso ang nabalhag sing de-mano sugod sang 1966 asta 1989.
IMPORTANTE ANG PAGHALONG
Isa ka bes, gin-usisa sang mga pulis ang balay sang isa ka utod kay ginapangita kuno nila ang isa ka motorsiklo nga ginkawat. Pero, nagdiretso sila sa bulutangan sang mga libro, siempre pa, imposible nga matago diri ang motor! Maathag nga ginapangita nila ang ginadumilian nga mga literatura. Nalugaw-an gid sila kay wala sila sing nakita!
Paano natago sang mga utod ang mga literatura? Kon makopya na gani nila ang literatura, masami nila ini ginakoberan sang daan nga sekular nga mga libro ukon mga dyurnal. Gani, kon hinali lang nga may mangusisa sa mga balay, ining “daan” nga mga publikasyon masami nga indi matalupangdan.
Ginakalitan sang mga Saksi ang pinasahi nga mga okasyon, subong sang mga kasal, para makahiwat sang mga miting kag mga asembleya. Halimbawa, ang kasal nanday Heimar kag Elvi Tuiman naglawig sing duha ka adlaw. Kon kaisa, ini nga pagtilipon nagalawig sing tatlo ukon apat ka adlaw. Ginpalig-on sang mga gulang nga Estonian ang naganobyahanay nga indi paghimuon nga engrande ang ila kasal. Indi madali matalupangdan ang gamay nga mga grupo, kag indi ini mahimo tunaan sing problema.
NAG-ABOT ANG RUSO NGA MGA KAUTURAN
Sang 1970, ang madugay na nga mga Saksi nga taga-Ukraine, Belarus, kag iban nga bahin sang Unyon Sobyet nagsaylo sa Estonia. Madamo sa sini nga utod ang may mas matawhay nga pangabuhi sa Estonia sangsa ila pungsod, bangod nagaantos sila didto sing mapintas nga paghingabot.
Sa bulig sang mga utod, subong ni Nikolai Dubovinski, isa ka madugay na nga gulang nga taga-Ukraine, natukod ang una nga kongregasyon nga Ruso sa Tartu sang 1972 nga may mga 50 ka manugbantala. Madamo sing interesado nga Ruso sa teritoryo, kag sang 2010, may 27 ka kongregasyon nga Ruso kag 4 ka grupo—nga nagahuman sang kapin sa katunga nga manugbantala sa Estonia.
NANUHAYTUHAY NGA PAGPANAKSI SING DI-PORMAL
Ang mga utod nga Ruso masidla kag makugi nga mga manugbantala kag wala sila nagapangalag-ag sa pagpakigsugilanon sa mga tawo sing di-pormal. Halimbawa, ginaistorya nila ang mga turista nga nagalagaw sa mga simbahan sa Tallinn kag ginapanaksihan sila. Pirme masal-an sang mga turista nga mga giya ang nagaistorya sa ila parte sa Biblia, gani nagapamati gid sila sing maayo sa ginasiling sang mga kauturan.
Nagabantala ang pila ka utod nga babayi sa tren. Masami sila nagakuha sing round-trip nga tiket sa Tartu pa Tallinn. Ang walo ka oras nga biyahe nagahatag sa ila sing bastante nga oras sa pagpakigsugilanon kag pagpaambit sang maayong balita sa mga pasahero.
“Nangamuyo ako para makasugod sing pagtuon sa Biblia,” saysay ni Maria Pasechnick, nga nagsaylo sa Estonia gikan sa Kazakhstan. Pagkatapos makapamensar, ginbantalaan niya ang kaupod niya nga nagapila sing inoras sa malaba nga linya sa pagbakal sing pagkaon.
“Isa ka adlaw, samtang nagapila,” padayon ni Maria, “nag-istoryahanay kami sang isa ka babayi kag amat-amat ko nga ginliton sa Biblia ang amon topiko. Indi gid interesado ang babayi, pero gindala niya ako sa iya mga amiga, ginpakilala niya ako, kag ginbiyaan para makaistoryahanay kami. Subong resulta, nakasugod ako sing apat ka pagtuon sa Biblia. Ang isa sa ila nangin bawtismado nga Saksi kag padayon nga nagaalagad sing matutom.”
Subong sang nagakatabo sa bisan diin, nangin huwaran sa ila mga ginatrabahuan ang madamong alagad ni Jehova. Halimbawa, ang organisador sang Partido Komunista sa isa ka power station nagpanugda nga pahalinon na sa kompanya si Leonhard Nilsk bangod relihioso sia. Pero, ang head sang mga elektrisyan nagsiling, “Kinahanglan bala naton ang isa ka komunista nga palainom kag wala nagahimo sang iya obligasyon sangsa isa ka relihioso nga tawo nga masaligan?” Ginpangapinan man si Leonhard sang iban niya nga kaupod bangod sang iya maayo nga reputasyon, gani gin-untat na ini nga isyu. Maathag nga ining organisador nagapangayo sing pabor sa mga opisyales sang partido, kag sang nauntat na ang paggahom sang Komunista sa Estonia, nadulaan sia sing trabaho.
PAGPANAKSI BISAN MAY PAGDUMILI
“Sang nanindugan ako sa eskwelahan,” saysay ni Lembit Reile, nga katapo subong sang Komite sang Sanga sa Estonia, “mataktikanhon nga ginaistorya ko ang madamo sa akon mga klasmeyt. Ginhangad ko pa gani ang isa ka bata nga lalaki sa amon balay, kag mataktikanhon nga ginbantalaan. Sang nakatapos ako sa pag-eskwela, wala ko na sia makita sa sulod sang mga 20 ka tuig. Sining karon lang, nagbisita ako sa amon lugar kag samtang nagapamulongpulong ako sa isa ka kongregasyon, may natalupangdan ako sa mga tumalambong. Ang akon klasmeyt sang una! Nagtuon sia sa mga Saksi ni Jehova kag wala magdugay sa tapos sang akon pagbisita, nabawtismuhan sia! Daku gid ang akon kalipay!”
Bangod ginadumilian ang amon hilikuton, kinahanglan nga maghalong ang mga kauturan kon nagapanaksi. Ginpaathag sang isa ka gulang kon paano nila ini ginhimo: “Ginapanilagan anay namon sing madugaydugay ang mga tawo sa amon palibot kag ginatan-aw kon sin-o ang mahapos istoryahon. Dapat kami mangin mahalungon kon nagapakig-istorya sa mga estranghero. Sang ulihi, makilala na namon kon sin-o ang impormante sang KGB. Subong man, nagahalong kami kon ang isa palaistorya ukon mabaskog ang tingog. Sa pihak nga bahin, mas maayo pa nga makigsugilanon sa isa ka hipuson. Masami namon nga ginaistorya ang mga wala nagasakdag ukon may reklamo sa gobierno sang Komunista, bangod mas bukas ang ila hunahuna.”
MAKAPALIG-ON NGA PAGDUAW SA ISA KA PARKE
Naghimo sing kahimusan ang Nagadumala nga Hubon para masugilanon sang katapo sini nga si Lloyd Barry, upod si Viv Mouritz, nga gikan sa sanga sa Finland, ang nagaorganisar sa hilikuton sa Estonia nga si Adolf Kose. Nagkitaay sila sa parke sa Leningrad (karon St. Petersburg).
“Sang primero, nagapangalag-ag si Utod Kose sa paghambal,” siling ni Utod Mouritz tuhoy sa ila likom nga miting, “kag nagapanabon sia sing pamantalaan nga kuno abi nagabasa sini. Pero samtang nagadugay ang ila pag-istoryahanay, ginpapanaug na niya ang pamantalaan, kag nakighambal na sa amon si Adolf.”
“Wala niya ginbaton ang pangagda nga makaon upod sa amon,” saysay ni Utod Barry. “Nagsiling sia nga mas maayo kon dalion ang pag-istoryahanay sa mga butang nga kinahanglan atipanon.”
Sang ginpabutyag ni Utod Kose ang grabe nga paghingabot kag pagdumili sa mga Saksi sa Unyon Sobyet, ginpalig-on sia nanday Utod Mouritz kag Barry. “Sa iban nga pungsod may mga pagtilaw man,” siling nila. “Daw mahapos ini nga mga pagtilaw, pero mas makatalagam! Madamo sing pagtilaw sa amon nga wala sa inyo, kag madamo nga kauturan ang nagbiya sa kamatuoran sa Katundan sangsa diri.”
Suno gid sa tion kag makapalig-on sa espirituwal ini nga pagduaw para kay Utod Kose. Ulihi na lang niya nahibaluan nga isa gali ka katapo sang Nagadumala nga Hubon ang iya naistorya, kag malipayon nga ginpaalinton niya ang pagpalig-on gikan sa organisasyon ni Jehova sa tanan nga nagahupot sing integridad bisan pa sa mapintas nga pagpamigos.
“Nasubuan gid kami tungod sa aton mga kauturan sa Unyon Sobyet,” sulat ni Utod Barry sang ulihi. “Makalilipay gid nga nasugilanon namon si Utod Kose, kag ang amon pagkamustahanay kag paghaksanay sa tion sang pagbulagay nagakaigo gid nga konklusion sang amon malipayon nga pag-istoryahanay.”
MAISUGON NGA NANINDUGAN SA ESKWELAHAN ANG MGA PAMATAN-ON
Bisan ang mga pamatan-on nga alagad ni Jehova ginapilit man sa pagsuporta sa pulitikal nga mga organisasyon. Ginsugo sila nga makigbahin sa iban nga mga buluhaton nga supak sa ila nahanas sa Biblia nga konsiensia.
“Isa ka adlaw, sang bata pa ako,” hinumdom ni Ester Tamm, “ginsilingan kami tanan sa klase nga matindog, mapaprante, kag mapirma sa isa ka sulat sang panamyaw sa kaadlawan sang diktador nga si Joseph Stalin.”
Nagtindog si Ester pero wala nagpaprante. Sa baylo, matinahuron sia nga nangindi sa pagpirma. Naakig ang maestra, pero makapakibot kay ang pila sa mga estudyante nagsuporta kay Ester kag maisugon nga nagsiling nga indi man sila mapirma sa sulat. Gani, wala na napadayon ini nga isyu.
Ang isa pa ka isyu amo ang paggamit sing pula nga panyo bilang suporta sa Komunismo. Ang mga indi maghimo sini ginapahog nga hatagan sing manubo nga grado ukon pinahan. Wala nagkompromiso ang aton pamatan-on nga mga kauturan, kaangay sang ginhimo ni Daniel kag sang iya tatlo ka Hebreong abyan sa dumaan nga Babilonia.—Dan. 1:8.
BAG-ONG PANAG-ON
Bangod 7 porsiento lamang ang sumalakdag sang Partido Komunista, nagapakita ini nga ang kalabanan sang mga tawo sa Estonia wala nagasuporta sa sistema sang Sobyet. Masami nga wala ginapatuman sang mga opisyales sang Estonia ang mga sugo halin sa Moscow, kag ang pila sa ila nagbulig pa gani sa mga Saksi. Halimbawa, sang 1985 ang isa ka lokal nga opisyal nagkadto kay Lembit Toom kag nanugda: “Nakahibalo ako nga isa ka sa mga lider sang mga Saksi. Kon magtilipon gani kamo para sa inyo mga miting, indi ninyo pag-ituon sa mga kapiestahan sang Estado.”
“Bay-i lang kay sugiran ko ang iban,” siling ni Lembit. Maathag nga akig gid ang KGB bangod ginatuon sang mga Saksi ang ila mga miting sa mga kapiestahan. Ginapakita sini nga dayag na gid ang pagtilipon sang mga kauturan, gani naghimo sing mga pagbag-o para masunod ining mainabyanon nga panugda.
Ang bag-o nga panag-on nagsugod sang 1986 sang ginpatuman sang Unyon Sobyet ang pagsulundan nga perestroika, ukon pagpabakod liwat. Ginpalig-on sang Nagadumala nga Hubon ang mga utod nga kalitan ang bag-o nga kahilwayan sa paghiwat sing mga kombension sa Nasidlangan nga Europa. Ang mga kauturan sa Unyon Sobyet daw indi makapati nga makatigayon sila sing kahilwayan antes mag-Armagedon. Wala pa nila malimtan ang ila pag-antos, kag ginakulbaan pa sila basi usisaon ang ila balay.
GIN-AGDA NGA MAMULONGPULONG SA PUBLIKO
Bangod sang kahilwayan, madamo ang nangin interesado sa relihion kag Biblia. Ang mga tawo nagapangusisa sa panindugan sang mga Saksi ni Jehova, kag ginaagda sang nanuhaytuhay nga institusyon ang mga kauturan sa paghatag sing diskurso parte sa aton mga pagpati.
Makapakibot gid ang isa sa sini nga pamulongpulong. Nagsugot si Lembit Reile nga mamulongpulong sa isa ka grupo. Sang nag-abot na ina nga adlaw, si Ainar Ojarand, nga amo ang nag-organisar sa sini, nagapamati sing radyo samtang nagapamarbas sang ginpahibalo: “Subong nga adlaw sa Sakala Center may pamulongpulong nga natig-uluhan ‘Ano ang Ginatudlo sang Biblia?’” Amo ini ang pinakadaku nga tilipunan sa Tallinn, nga pirme ginamitingan sang Partido Komunista! Halos mabuy-an ni Ainar ang iya inugpamarbas! Pero wala na sia sing tion pa para pahibaluon si Lembit nga isa gali ini ka daku nga pagtilipon—nasugid lang niya ini sang nagkitaay sila sa dululugan sang bus.
“Puno ang tilipunan,” saysay ni Lembit. “Wala pa ako nakapamulongpulong sa amo sini kadamo nga tumalambong. Wala pa ako nakagamit sing mikropono, ukon nakapamulongpulong sa plataporma. Pagkatapos sang malip-ot nga pangamuyo, nadumduman ko ang ginhimo ni Pablo sa Areopago kag namensar sang introduksion. Bangod kalabanan sa ila palakaon sing utan, ginsugdan ko ang akon pamulongpulong paagi sa pagpaathag nga prutas kag utan lang ang gintugot sang Dios nga kaunon sang unang mag-asawa. Gintugutan lang ang pagkaon sing karne pagkatapos sang Anaw.”
Daw maayo ang epekto sina nga introduksion, kag madamo ang naglinya para ihatag ang ila ngalan kag adres agod madul-ungan sing literatura kon matigayon na ini. Sa sulod sang mga tuig madamo nga utod nga lalaki ang nagahatag sing pamulongpulong sa madamo nga tumalambong sa mga librarya, eskwelahan, kag mga cultural center. Gani, madamo nga interesado ang nakahangop kag nagbaton sang kamatuoran.
PAGPABILIN NGA NAGAMATA SA ESPIRITUWAL
Sang 1989, ang mga alagad ni Jehova sa Unyon Sobyet nakatigayon sing kahilwayan sa ila pagsimba, nga nagatugot sa mga kauturan sa pagbiyahe para makatambong sa kombension sa Poland. Ano ang ila nabatyagan sa ila hilway nga pagtilipon pagligad sang tinuig nga mapintas nga pagdumili?
“Malipayon gid kami!” saysay ni Ella Toom. “Nagahilibion kami! Para sa amon, ini nga kombension isa gid ka espirituwal nga paraiso.”
“Temprano pa kami nag-abot sa Poland, gani ginpatambong kami sa isa ka miting sa Kingdom Hall,” hinumdom sang isa ka utod nga babayi. “Sang nakita ko ang mga kauturan nga nagapasulod sa tilipunan, naghibi ako. Amo ini ang akon una nga pagsulod sa Kingdom Hall.”
Sa sina nga tuig, sanday Theodore Jaracz kag Milton Henschel sang Nagadumala nga Hubon, upod kay Willi Pohl gikan sa sanga sa Germany, naglakbay sa bug-os nga Unyon Sobyet. Luyag gid nila makigkita sa mga kauturan para palig-unon sila kag para mahibaluan ang mga nagakatabo. Madasig nga nagbag-o ang danyag sang kalibutan, kag kinahanglan gid kalitan ang kahilwayan nga ginpatuman sang Unyon Sobyet. Tion man ini sa pag-organisar liwat sang hilikuton, kag una nga ginhatagan sing atension ang pagbadbad.
Sugod pa sang 1983, si Toomas (Tom) Edur, isa ka mapagsik nga humalampang anay sa liga sang hockey nga may kaliwat nga Estonian, nagbadbad sing Estonian sa sanga sa Canada. c Sa sina nga tion, ang mga Estonian lamang sa iban nga pungsod ang makatigayon sini nga publikasyon. Pero sang 1990, sang nabuksan ang hilikuton sa Estonia, si Toomas kag ang iya asawa nga si Elizabeth, gin-asayn sang primero sa sanga sa Finland para magbulig sa pagbadbad sang aton literatura sa Estonian. Sang ulihi, ginsaylo sila sa Estonia.
Antes sini, ang mga katapo sang grupo sang manugbadbad nagatrabaho sa lainlain nga lugar. Apang mas maayo kon magtrabaho sila sa isa lang ka lugar. Gani, madamo nga manugbadbad ang nagtrabaho sa balay ni Lembit Toom sa Tartu. Pero, bangod imposible nga makakuha sing kompyuter sa Unyon Sobyet, kulang sing kagamitan ang mga manugbadbad para mangin maayo ang ila trabaho. Apang nangin maayoayo ang kahimtangan sang nagkadto sa sanga sa Estados Unidos ang isa ka utod kag nagdala pauli sing duha ka kompyuter—daku gid ini nga bulig sa mga manugbadbad. Gamay lang sa mga manugbadbad ang makahibalo magkompyuter kag wala man sila sing hinalung-ong sa Multilanguage Electronic Phototypesetting System (MEPS), gani medyo mabudlay ang buluhaton. Pero luyag gid nila makatuon kag wala magdugay nangin hanas sila sa hilikuton.
ISA PA KA MALIPAYON NGA KOMBENSION SA IBAN NGA PUNGSOD
Samtang nagahuyang ang kontrol sang Sobyet sa Nasidlangan nga Europa, nakatigayon ang mga tawo sing daku nga kahilwayan. Sa pagkamatuod, mga 200 ka Estonian nga kauturan ang ginhatagan sing visa para makatambong sa “Putli nga Hambal” Distrito nga Kombension sa Helsinki, Finland, sang Hunyo 1990.
Pag-abot sang barko sa Finland nga ginsakyan sang mga delegado gikan sa Estonia, nanaug ang mga utod kag mabaskog gid ang pamalakpak sang mga kauturan nga Finnish, nga nagdugay sing mga tunga sa oras! Natingala gid ang mga indi Saksi kon ano ang natabo kag luyag nila tan-awon kon sin-o nga mga artista ang nag-abot. Pero nagsala sila! Ang aton mapainubuson nga kauturan nga ginmaltrato anay sang mga opisyales sang Sobyet sa sulod sang mga dekada, gin-abiabi kaangay sang mga kampeon sa Olimpiada!
Nalipay gid ang Estonian nga mga kauturan sa pagpamati sang programa sa Estonian kag sa pagbaton sang pila ka bag-o nga publikasyon nga ginpagua sa ila lenguahe! “Sang nauyatan namon ang isa ka Estonian nga brosyur sa una nga tion,” siling sang isa ka madugay na nga Saksi, “daw pareho lang nga nakauyat ako sing malahalon nga hiyas.”
Nalipay pa gid ang mga delegado gikan sa Estonia sang ginpahibalo sa katapusan nga pamulongpulong nga gin-aprobahan sang Nagadumala nga Hubon ang dungan nga pagbalhag sa Ingles sang apat sing kolor nga Ang Lalantawan sa Estonian sugod sa Enero 1991, kag balhagon ini sing duha ka beses kada bulan! Nagtindog ang malipayon nga tumalambong kag namalakpak sing madugay. Nian sang nag-untat na ang pamalakpak, may namangkot sa tumalambong: “Tag-isa bala ka magasin para sa isa ka grupo sang pagtinuon kaangay sang una? Ukon kada isa sa amon makabaton sing personal nga kopya?” Ginsilingan sila nga kada isa sa ila makabaton sing kopya kag namalakpak na naman sila sa pagpasalamat.
Nangin masako sa pag-imprinta sang literatura ang sanga sa Finland para sa Estonia kag nag-imprinta man sang daan nga mga gua sugod sang 1990. Luwas pa sa pagbaton sang espirituwal nga bulig, nakabaton man ang mga Saksi sa Estonia sing materyal nga bulig gikan sa mga kauturan sa iban nga pungsod kag ginpanagtag nila ini sa mga nagapamigado bangod sang krisis sa ekonomiya.
UNA NGA KOMBENSION NGA MAY KAHILWAYAN
Bangod sang daku nga kahilwayan sa pagsimba, gilayon nga naghimos ang organisasyon ni Jehova sing dalagku nga distrito nga kombension sa bug-os nga Unyon Sobyet. Nalangkag gid ang mga kauturan sa Estonia sa pag-host sa una nga “Mga Mahigugmaon sang [Diosnon nga] Kahilwayan” nga kombension sang Hulyo 13-14, 1991, sa Tallinn!
Ini nga kombension makalilipay gid para sa mga tigulang nga delegado. Ngaa? Bangod sang 1940 pa ang katapusan nila nga kombension sa Estonia nga nahiwat sing hilway. Grabe gid ang ila kalipay karon, kay pagligad sang kapin sa 50 ka tuig, hilway na sila liwat sa pagtipon!
Ang mga kauturan nga Ruso gikan sa aminhan-katundan sang Unyon Sobyet, mga pungsod sa Baltic, kag Kaliningrad nagtipon sa Tallinn Linnahall (City Concert Hall). Mga isa ka libo man ang yara sa kaingod sini nga Jäähall (Ice Hall) para sa programa sa Estonian, kag 4,808 ang kabug-usan nga tumalambong sa duha ka tilipunan. May 447 nga nabawtismuhan, kag isa gid ini ka tion sang daku nga kalipay!
Ang mga kombension kaangay sini nakabulig gid sa mga bag-uhan nga makatuon sang kamatuoran. Halimbawa, ang lola ni Leonhard Nilsk nga si Amalie nagasimba sa Adbentista apang nagaduhaduha sia sa ila mga panudlo. Ginpalig-on sia ni Leonhard nga usisaon ang kamatuoran sa Biblia. Nagbag-o ang pagtamod ni Amalie sang nakatambong sia sa kombension sa Tallinn sang 1991. Pagkatapos sang una nga adlaw, naghambal si Amalie nga indi na sia magsimba. Ang ginsiling ni Leonhard wala nakakumbinsi kay Amalie, apang nakumbinsi sia sang nakita niya ang katawhan ni Jehova. Ginbaton niya ang pagtuon sa Biblia kag nabawtismuhan sang ulihi.
NAGMATUOD NGA MGA DAMGO
Karon nga wala na sing mapintas nga paghingabot kag pagpamigos sa mga alagad ni Jehova, daw indi makapati ang iban nga hilway na sila sa pagsimba. Halimbawa, ang isa ka madugay na nga gulang nagahandum nga makatigayon sang libro nga Mahimu Ka Mabuhi sing Dayon sa Paraiso sa Duta sa Estonian. Sang 1991, amo ini ang una nga libro nga naimprinta sa Estonian sa tion sang kahilwayan.
“Bisan may libro na ako,” siling sang gulang, “daw nagadamgo gihapon ako. Sang ginpahibalo ko ini sa miting, indi ko gid mapunggan ang akon mga luha. Naghipos ang tanan sing makadali, kay indi sila makapati sa ila nabatian. Nian naghinibi sa kalipay ang tanan nga kauturan! Indi gid malimtan ini nga hitabo. Kon madumduman ko gani ini, nagatulo gihapon ang akon mga luha.”
Ang mga kauturan “kaangay sa mga nagdamgo.” (Sal. 126:1-6) Pagkatapos sang dinekada nga kabudlayan, madamo ang nalipay sa katumanan sang saad sa Pulong sang Dios: “Sa nagakaigo nga panahon magaani kita kon indi kita paglapyuon.”—Gal. 6:9.
ISA KA MALIPAYON NGA TEOKRATIKONG HITABO
Indi gid malipatan sang mga kauturan sa Estonia ang Oktubre 31, 1991. Amo ini ang petsa nga narehistro ang una nga kongregasyon sang mga Saksi ni Jehova sa Estonia.
Tion ini sang daku nga pag-organisar sa hilikuton. Madamo sing interesado, kag ang mga tawo nagapabutyag sang ila interes sa Biblia kag sa relihion. May mga ginadumalahan sing pagtuon sa Biblia, kag nagahiwat man sing mga miting sang kongregasyon, sirkito nga asembleya, kag mga kombension. Kinahanglan sang mga manugbadbad ang bastante nga pasilidad sa pag-atipan sang ila nagadamo nga buluhaton.
Sa amo man nga tion, nag-abot ang mga misyonero nga nahanas sa Gilead, kag dapat mangita na sing nagakaigo nga puluy-an misyonero. Kinahanglan sila buligan sa pagsolbar sang problema sa ila visa kag sa pagtigayon sing permiso subong residente. Kinahanglan pa ipaathag sa mga opisyales sang gobierno ang isyu parte sa neutralidad. Kinahanglan man sing mga permiso sa pagpatindog sing mga Kingdom Hall.
“Yadto nga mga tuig,” saysay ni Reino Kesk, nga isa ka manugtatap sang sirkito sa sina nga tion, “madasig nga naglabay nga daw pila lang ka malip-ot nga bulan bangod masako katama sa teokratikong mga buluhaton. Tion man ini sang daku nga kalipay. Nanamian gid ang mga tawo sa kamatuoran kag ginabaton nila ini gilayon. Madamo ang luyag magpabawtismo sa tagsa ka kongregasyon. Ang pila ka interesado nga nagtambong sa kombension, bisan pa gamay lang ang ila nahibaluan parte sa mga Saksi ni Jehova, nanamian sa mga pamulongpulong kag luyag na magpabawtismo. Kinahanglan gid sila buligan!”
Sang gingamhan sang Sobyet ang Estonia, ang pagbantala diri gintatap sang sanga talatapan sa Germany. Ang likom nga palaagyan sang komunikasyon sa tunga sang Germany kag Estonia amo ang sanga sa Finland. Apang, bangod hilway na karon nga makaagi sa mga dulunan kag wala na sing problema sa pagpakigkomunikar, ginliton ang pagtatap sa hilikuton sa Estonia sa sanga sa Finland sang 1992.
TUMAN NGA KAKUGI KAG KALANGKAG!
Bangod madamo ang madasig nga nagauswag, indi matatapan ang mga bag-uhan nga luyag mangin di-bawtismado nga manugbantala. Halimbawa, isa ka aga sa adlaw sang Memoryal, ginduaw ni Tom Edur ang isa ka bag-o kag gamay nga grupo kag nakibot sia bangod madamo ang nag-abot para magbantala.
“Kilala mo sila tanan?” pamangkot ni Tom sa lokal nga utod.
“Ang pila sa ila indi pa manugbantala,” sabat niya.
Gani gindumalahan ni Tom ang miting para sa pag-alagad sa latagon kag nagpahibalo: “Sa tapos sini, istoryahon ko ang mga indi pa manugbantala.”
Mga napulo ka estudyante sa Biblia ang nagpalapit sa iya nga nagapaathag nga gusto na nila magbantala. Ginbinagbinag ni Tom ang panguna nga mga kalipikasyon para mangin di-bawtismado nga manugbantala, nian tatlo sa pamatan-on nga babayi ang nagtu-ad nga wala pa sila nakaresayn sa ila simbahan. Ginpaathag ni Tom nga kon luyag nila makilala upod sa mga Saksi ni Jehova, kinahanglan sila maghalin sa ila relihion. Gani ginhimo nila ini! Gilayon sila nga nagkadto sa ila anay simbahan, ginpakuha ang ila ngalan sa listahan, kag nian nagbuylog sa pagbantala.
Ang isa ka lalaki nga presente sa miting sa pag-alagad sa latagon nagapanigarilyo pa. Medyo madugayan pa para mauntatan niya ini nga bisyo, gani nagpauli sia nga determinado nga mangin manugbantala sa ulihi.
Karon nga wala na sila ginadumilian sang gobierno sa pagbantala, nalangkag gid sila nga kalitan ang tanan nga tion sa pagbantala sa mas madamo nga tawo. Grabe gid ang kalangkag sang iban amo nga kinahanglan sila buligan para mangin balanse sa espirituwal. Halimbawa, sa tion nga ginarepaso ang pamatan-on nga luyag magpabawtismo, namangkot si Tom Edur sa iya kon nalaygayan na bala sia sang mga gulang.
“Huo,” siling sang pamatan-on, “ginlaygayan nila ako nga mangin balanse sa paggamit sang akon tion.”
“Ngaa man, ano ang problema?” pamangkot ni Tom.
“Ano abi kay 150 ka oras ang ginahinguyang ko kada bulan,” paathag niya, “amo nga napabay-an ko ang iban nga Makasulatanhon nga responsibilidad. Nanugda ang mga gulang nga kon 100 ka oras lang ang akon mahinguyang sa ministeryo, may tion pa ako para sa personal nga pagtuon kag paghanda sa mga miting.”
MALIPAYON NGA KOMBENSION SA RUSYA
Ang isa pa ka importante nga hitabo sa teokratikong kasaysayan amo ang internasyonal nga kombension nga ginhiwat sa St. Petersburg, Rusya, sang Hunyo 1992. Mga 1,000 ang nagtambong gikan sa Estonia. Para sa madamo sa ila, isa gid ini ka makalilipay nga pagkitaay sa ila mga kaupod sa prisuhan sang una kag sa iban pa nga Saksi nga ila nakilala sa tion nga gintapok sila sa Siberia.
“Tayming gid ang kombension para sa amon,” siling sang isa ka delegado. “Gin-arkilahan namon ang isa ka tren sing medyo barato kag ginbayaran sing kuarta nga ruble. Nian, isa ka semana antes sang kombension, gin-islan sang krooni ang kuarta sang Estonia nga ruble. Kon naghalin kami sa sina nga semana, wala kami sa Estonia para bayluhan ang amon kuarta. Apang, bisan pa wala kami makahalin, gamay lang nga kantidad ang ginatugot nga bayluhan. Ano ang himuon namon sa sobra nga ruble nga wala namon napabayluhan? Bangod ginagamit gihapon ang ruble sa Rusya, gindala sang mga utod ang ila kuarta sa kombension kag ginhulog ini sa mga kahon alamutan. Dugang pa, kon ang kombension hiwaton pa sa masunod nga semana, ang tion nga ginpatuman ang bag-o nga regulasyon sa dulunan, kinahanglan kami magkuha sing mahal nga visa para makatabok. Suno gid sa tion ang kombension para sa mga kauturan!”
Ang isa sa napalig-on sa sini nga kombension amo ang isa ka interesado nga babayi nga luyag mag-upod sa mga Saksi sa pagbiyahe gikan sa Estonia. “Wala ko natalupangdan ang oras sang pagbiya,” saysay niya. “Pag-abot ko sa estasyunan, nakalarga na ang tren. Pero may tiket na ako. Maano na lang ako karon? Nangamuyo ako kay Jehova nga tani buligan niya ako kag ginsilingan ko sia nga himuon ko ang tanan ko nga masarangan para makatambong.
“Nagsiling ang nagabantay sa estasyunan nga magawad na lang ako sang bag-o nga tiket, pero kulang ang akon kuarta! Nian, nakita ko ang isa ka grupo nga nagapadulong sa estasyunan. Malipayon gid sila tanan kag disente ang bayo! Mga Saksi sila gikan sa isla sang Sarema. Wala pa makaabot ang ila tren, kag puede ko magamit ang akon tiket sa ila tren. Nakaginhawa ako sing halog!
“Samtang nagabiyahe, nagakanta ang mga Saksi sing mga ambahanon sa Ginharian, kag natandog gid ako sa sini. Daw gin-adoptar lang ako nga miembro sang ila espirituwal nga pamilya. Nag-upod ako sa ila sa bug-os nga kombension kag nakita ko nga sinsero kag mahigugmaon gid sila. Nadula ang tanan ko nga pagpangduhaduha. Maathag na sa akon karon nga nasapwan ko ang organisasyon sang Dios sa duta.” Regular payunir na sia subong upod sa iya bana.
GIN-ABIABI ANG KINABUBUT-ON NGA MGA MANUGPANGABUDLAY
Madasig nga nag-uswag ang pagbantala kag ang organisasyon, kag kinahanglan ang madamo nga utod nga lalaki nga may eksperiensia sa pag-alagad. Paano ini maamanan? Kaangay ni Isaias, madamo ang nagsabat: “Yari ako! Ipadala ako.”—Isa. 6:8.
Nag-abot sang 1992 ang unang apat ka misyonero nga nahanas sa Gilead nga sanday Vesa kag Leena-Maria Edvik kag sanday Esa kag Jaael Nissinen. Sanday Reino kag Lesli Kesk, nga nag-alagad subong nagalakbay nga manugtatap sa sulod sang 17 ka tuig sa Canada, lakip man sa mga naasayn sa Estonia. Nian, 20 ka payunir nga taga-Finland ang gin-asayn sa Estonian kag Ruso nga teritoryo subong mga espesyal payunir sang tigpamulak sang 1993, kag may apat pa ka misyonero nga nag-abot.
Pagkatapos sini, nagpadala sing mga misyonero sa Estonia gikan sa sunodsunod nga klase sang Gilead, kag ginpakita nila ang kalipay kag kapagsik sa pag-alagad. Naasayn man diri ang mga misyonero nga wala nahanas sa Gilead. Ang mapagsik nga mga misyonero kag malangkagon nga mga espesyal payunir padayon nga nagpabakod sa pundasyon nga ginpasad sang matutom nga mga kauturan sa Estonia sa sulod sang madamo nga dekada.
Isa pa, mga duha ka gatos ka dumuluong nga kauturan ang nag-abot para mag-alagad sa mga lugar nga may daku nga panginahanglan. Ang ila kahamtong sa espirituwal nakabulig para magbakod kag maglig-on ang mga kongregasyon. Madamong bag-o nga kongregasyon ang natukod, kag ining mga kauturan nga lalaki gikan sa iban nga pungsod amo lang ang gulang sa pila ka kongregasyon tubtob nga nag-uswag ang mga utod nga lalaki diri para sa dugang nga responsibilidad.
Si Lembit Välja amo ang isa sa nag-abot para magbulig. Natawo sia sa Estonia, nakalampuwas sa Bug-os Kalibutan nga Inaway II, nagsaylo sa Australia, kag didto sia nangin Saksi. Sang manugretiro na sia, nagdesisyon sia nga mapauli sa Estonia sang 1990 para bulngon ang kauhaw sang madamo nga interesado sa espirituwal. Sa isa ka higayon, saysay niya, nagtuon sia upod sa 18 ka grupo nga nahamtang sa halos katunga bahin sang Estonia nga may mga 80 ka tumalambong. Ginkadtuan niya ini nga mga grupo sakay sa bus, masami nga nagatulog sa iya sleeping bag kon gab-i sa mga estasyunan sang bus. Kapin sa 50 sa iya estudyante sa Biblia ang nabawtismuhan, kag sa edad nga 84, may apat pa sia ka pagtuon sa Biblia. May maayo gid nga resulta ang iya kapisan kag pagsakripisyo—madamo na karon sing kongregasyon kag Kingdom Hall sa kalabanan sang mga banwa nga iya ginduaw sang una.
Bilang balos, nakabenepisyo man ining nagboluntaryo nga mga kauturan. Madamo ang nagpabutyag nga nag-uswag man sila sa pagpakig-upod sa mga kauturan diri kag paghibalo sang ila pangabuhi. “Nagapasangkad ini sang imo pagtamod,” paathag ni Reino Kesk, “kag mabuligan ka pa gid nga makita ang mga butang suno sa panan-aw ni Jehova sa bug-os nga kalibutan.”
UNA NGA PAGDUAW SANG MGA MANUGTATAP SANG SIRKITO
Sa sinang tion sang madasig nga pag-uswag, ang makapalig-on nga pagduaw sang manugtatap sang sirkito nagpabakod gid sa mga kongregasyon. Mahugod gid ang mga manugtatap sang sirkito sa ila mga asaynment, masami nga nagahinguyang sila sing 15 ka oras kada adlaw—sa pagbantala, pagtambong kag pagdumala sang mga miting, kag pagsabat sa madamo nga pamangkot sang mga kauturan.
Ang una nga sirkito nga naporma nagalakip sa Estonia, Latvia, Lithuania, kag Kaliningrad. Sa sina nga teritoryo, may 46 ka kongregasyon kag 12 ka grupo sa apat ka lenguahe! May dugang pa nga asaynment ang manugtatap sang sirkito, subong sang pag-asikaso sa pagparehistro sa Latvia kag Lithuania. May apat na karon ka sirkito sa Estonia.
“Ginpasalamatan gid sang mga manugbantala ang pagduaw sang manugtatap sang sirkito,” hinumdom ni Lauri Nordling, isa ka lokal nga utod nga manugtatap sang sirkito sang 1995. “Sa masami, kon magtipon kami para sa pag-alagad sa latagon, nagagutok kami sa hulot. Isa ka bes, nagagutok ang mga 70 ka kauturan sa isa ka gamay nga apartment. Kon mag-itsa ka sing mansanas paibabaw, indi ini makatupa sa salog.”
MGA KABUDLAYAN SA PAGTUON SING BAG-O NGA LENGUAHE
Mabudlay gid para sa madamo nga tawo ang pagtuon sing bag-o nga lenguahe, kag mabudlay tun-an ang Estonian. Halimbawa, si Markku Kettula, isa ka bag-o nga misyonero, nagapakig-istorya sa isa ka tawo parte kay Jesucristo. Imbes nga magsiling nga si Jesus amo ang Rahuvürst, ang Prinsipe sang Paghidait, ginpadaku niya sing pila ka beses nga si Jesus amo ang rahuvorst—ang soriso sang paghidait. Nahangpan lang sang nagapalibog nga tawo nga indi makaon ang matuod nga tuburan sang paghidait, sang ginbuksan ni Markku ang Biblia sa Isaias 9:6!
Sang nagsaylo sa Estonia ang isa ka payunir nga babayi, nagtuon sia sing Ruso. Samtang nagabantala, indi hungod nga nakadtuan niya ang balay sang isa ka lokal nga gulang, nga indi niya kilala. Ginauyatan niya ang diksionaryo, kag ginsugdan ang iya presentasyon. Luyag ipaathag sang utod nga isa sia ka gulang sa kongregasyon. Gilayon nga gintan-aw niya ang tinaga nga “gulang” kag nakita niya ang tinaga nga “tigulang.”
“A,” siling sang utod nga babayi, “indi ka pa man amo sina ka tigulang! Isa pa, sa Paraiso mangin lamharon ka liwat.” Nahangpan lang niya sang ulihi nga indi sia tigulang kundi isa ka gulang sang ginpakita sa iya sang utod ang mga publikasyon sa iya apartment.
ANG ATEISTA NGA HUKOM NAKATUON SANG KAMATUORAN
Sa tion sang paggahom sang Sobyet, si Viktor Sen ginsentensiahan sing duha ka tuig nga pagkapriso sa pagpangindi nga magsoldado. Pagligad sang isa ka tuig sa prisuhan, nagpetisyon sia nga itapok na lang sia sa Siberia subong isa ka hilway nga pumuluyo, bangod magahatag ini sa iya sing daku nga kahilwayan. Sa tion sang bista para sa paghatag sing parol, naakig ang mga hukom sa iya, nagsiling pa gani ang isa ka hukom nga dapat sia bitayon ukon tiruhon.
Pagligad sang pila tuig, sa isa ka kombension, ginpakilala si Viktor sa isa ka grupo sang mga interesado kag namangkot sa iya, “May kilala ka bala sa ila?”
“Wala,” sabat ni Viktor.
“Tuod ka?” pamangkot sang utod. Nian, gintudlo niya ang isa sa grupo, nga nahuy-an gid, kag namangkot, “Ti sia?”
Wala gihapon sia makilal-i ni Viktor. Nakibot gid si Viktor sang mahibaluan nga ang tawo amo si Yuri, isa sa mga hukom nga nagbista sa iya sang una. Nagatuon sia karon sa Biblia kag upod ni Viktor sa sini nga kombension. Ngaa nagbag-o ang pagtamod ni Yuri sa mga Saksi ni Jehova?
“Nagdaku ako sa pamilya sang debotado nga mga ateista,” paathag ni Yuri. “Sang nagaeskwela ako, masami ako nagapamulongpulong parte sa katalagman sang relihion. Nian, pagligad sang mga tuig, nag-upod ako sa pagtuon sang akon mga abyan sa Biblia upod sa mga Saksi ni Jehova. Narealisar ko nga bisan pa madamo ako sing nahibaluan nga kabutigan parte sa relihion, wala gid ako sing hinalung-ong sa Biblia. Gani, nangin interesado ako nga makatuon pa gid sa Biblia.”
Sang nabawtismuhan si Yuri, ginsilingan niya si Viktor: “Sang magkaupod kita sa korte, nagapungko kita sa magkatuhay nga bangko. Pero kon matabo liwat ina sa aton, pareho na nga bangko ang aton pungkuan! Indi na ako ang magasentensia sa imo.” Mga gulang na karon sanday Yuri kag Viktor sa Tallinn.
INDI MALIMTAN NGA MEMORYAL
Ang isa ka utod nga nagsaylo sa Estonia nagpalapit kay Pavel kag Margarita, kag sa iya hat-on nga Estonian nagsiling, “Kon luyag ninyo matigayon ang kabuhi nga walay katapusan, kinahanglan kamo magtambong sa Memoryal karon nga gab-i.” Bangod naintriga, nagtambong ang mag-asawa.
Malipayon nga gin-abiabi sanday Pavel kag Margarita sa Memoryal. Apang sa tion sang programa, kinulbaan sila sang nakita nila ang isa ka lalaki nga nagapakadto-pakari sa pasilyo nga nagatulok sa mga tawo kag nagasulat. Wala sila nakahibalo nga nagaisip lang sia sang tumalambong. Daw naghinulsol sanday Pavel kag Margarita sa ila pagtambong, pero nahadlok sila maghalin bangod panan-awan nila may duha ka daku nga tawo nga nagabantay sa puertahan. Wala sila makahibalo nga mga atendant ini, gani nagdesisyon na lang sila nga indi na lang maghalin.
Apang, pagkatapos sang pamulongpulong, napukaw ang interes nanday Pavel kag Margarita sang nagsiling ang humalambal parte sa libre nga pagtuon sa Biblia sa puluy-an sa mga interesado. Naumpawan sila sang mainabyanon sila nga ginpangilala sang mga kauturan, gani nangabay ang mag-asawa sing pagtuon sa Biblia. Bangod nagaplano sila nga masaylo pagligad sang duha ka semana, nangabay sila nga kon puede adlaw-adlaw sila magtuon. Sang nagsaylo na sila, gintawgan nila gilayon ang malapit nga mga kauturan, nagpakilala, kag ginpadayon ang pagtuon sa Biblia.
‘MGA SAKSI SA INYO MAAYONG MGA BUHAT’
Ginpakita sang mga Saksi ni Jehova sa Estonia ang ila gugma sa isa kag isa kaangay sang ila mga kauturan sa bilog nga kalibutan. (Juan 13:35) Natalupangdan ini sang iban kag nabuyok sila sa matuod nga pagsimba.—1 Ped. 2:12.
Si Toivo nakabaton sang libro nga Mankind’s Search for God gikan sa isa ka utod nga babayi nga naggunting sang iya buhok. Sang natapos niya ini basa, gusto niya magtambong sa mga miting sa Kingdom Hall, pero nangalag-ag sia kay ginpaandaman sia parte sa mga Saksi. Gani, gikan sa iya salakyan sa malayo, gin-obserbahan niya ang mga Saksi sa Kingdom Hall. Luyag niya makita kon ano nga sahi sang mga tawo ang nagatipon sa tilipunan antes sang miting kag kon ano ang ila itsura pagkatapos sang miting.
Nagdayaw gid sia sang nakita niya nga nagahaksanay ang mga utod nga babayi; nahantop niya nga nagapalanggaanay gid sila. Nagtambong sia gilayon sa mga miting kag nagtuon sa Biblia. Madasig sia nga nag-uswag kag wala madugay, nangin makugi sa pagbantala sa iban. Bawtismado na sia karon nga Saksi.
“GINSABAT NI JEHOVA ANG AKON PANGAMUYO!”
Sang 1997, ginhatagan sang Kingdom News Num. 35 si Maria nga nagapuyo sa isa ka gamay nga minuro sang Tootsi. Ginbasa niya ang tract kag nagsulat sa sanga talatapan nga nagapangabay sing pagtuon sa Biblia. Wala magdugay pagkatapos sini, gintun-an si Maria sa Biblia nanday Markku kag Sirpa Kettula, mga misyonero nga nagapuyo sa Pärnu. Gilayon nga ginpaambit ni Maria sa iban ang kamatuoran, kag sang ulihi, ang iya umagad nga babayi nga si Ingrid, kag ang kaingod ni Ingrid nga si Malle nagbuylog sa pagtuon. Sang gusto na ni Maria nga makigbahin sa pagministeryo, nanugda ang mga gulang nga dapat sia magtambong sing regular sa mga miting sa kongregasyon. Apang, ang pinakamalapit nga kongregasyon yara sa Pärnu, nga 40 kilometros ang kalayuon, kag wala sia sing kuarta nga iplete. Sa pagpalig-on sang mga misyonero, nangayo si Maria sing bulig kay Jehova.
“Ginsabat ni Jehova ang akon pangamuyo!” malipayon nga sugid ni Maria sang nagbalik ang mga misyonero.
“Paano?” pamangkot ni Markku kag Sirpa.
“Tipunon ko sa balay ang pila ka tawo,” malangkagon niya nga paathag, “kag makahiwat na kamo sing miting kag makatukod sing kongregasyon diri. Gani makatambong na ako sa mga miting kag makaupod sa pagbantala.”
Indi luyag sang mga misyonero nga maluyahan sia, gani mataktikanhon nga ginpaathag nila nga indi mahapos magporma sing bag-o nga kongregasyon. Ginpalig-on nila sia nga tinguhaan nga makatambong sa mga miting sa Pärnu, bisan kada Domingo lang anay.
Sa liwat, ginpangamuyo ini ni Maria. Isa pa, nagdesisyon sia nga magsupot sing kuarta paagi sa pag-untat sang iya suskripsion sang pamantalaan. Sang ulihi, may bastante na sia nga kuarta para makatambong sa mga miting sing apat ka beses sa isa ka bulan kag nalipay sia sa pagpakigbahin sa pagbantala. Apang, may daku pa nga mga pagpakamaayo kay Maria.
Bangod nagadamo ang mga interesado sa Tootsi, naghimo sing kahimusan ang mga gulang nga maghiwat diri sing pagtinuon sa libro, nga mahimo matambungan nanday Maria, Ingrid, Malle, kag sang iban nga interesado. Pagligad lang sang pila ka bulan, nabawtismuhan sanday Maria kag Malle, kag pagka-tingadlaw nabawtismuhan man si Ingrid. Wala magdugay, nabawtismuhan man ang bana ni Malle, kag pagka-tigtulugnaw nabawtismuhan man ang utod nga babayi ni Malle. Nagapasalamat gid ining mainuswagon nga grupo sa Tootsi nga ginpahibalo sang Kingdom News Num. 35 ang kamatuoran sa ila gamay nga minuro kag naeksperiensiahan nila ang pagpakamaayo ni Jehova sa ila madamo nga pangamuyo.
Sa katapusan nga duha ka dekada, masako gid ang hilikuton parte sa Ginharian kag daku gid nga kalipay nga makita nga nagadugok sa organisasyon ni Jehova ang madamo nga interesado. Apang, sa diin tipunon ini nga mga interesado agod magsimba kag magpatudlo sa matuod nga Dios?
KINAHANGLAN GID ANG MGA KINGDOM HALL!
Ang unang duog tilipunan gintukod sa Räpina, sa bagatnan nga Estonia, kag madugay ini nga gingamit sang mga utod. Pero maathag nga indi maamanan sang mga manunukod sang tilipunan sa sini nga lugar ang madasig nga pagdamo sang mga manugbantala. Ang Engineering Office sa sanga sa Finland nagbulig kag nagsugod sa pagdesinyo sing mga Kingdom Hall kag mga pasilidad sa talatapan para sa mga pungsod sa Baltic. Makalilipay gid makita ang una nga Kingdom Hall sang 1993 sa Maardu, kag ginsundan ini sa madamo pa nga lugar.
Sa karon, may 33 na ka Kingdom Hall sa Estonia, nga ginagamit sang 53 ka kongregasyon. Malipayon ang mga utod bangod may duha man sila ka Assembly Hall, isa sa Tallinn kag isa sa Tartu, nga natapos sang 1998.
Ang madugay na nga Saksi nga si Alexandra Olesyuk naghinumdom: “Luyag gid namon nga makatukod sing Kingdom Hall sa Tartu. Sang ginpangabay kami nga magkadto didto kag ihanda ang patindugan sang Kingdom Hall, ako ang una nga nagkadto para magbulig, bisan pa 79 anyos na ako! Naninlo ako kag nanghakwat. Sa kada paglabay ko sa ginapatindugan sang Kingdom Hall sakay sa bus, nagahibi ako sa kalipay. Naghibi man ako sang natapos ini.”
BAG-ONG OPISINA SANG MGA MANUGBADBAD
Samtang padayon nga nagadamo ang mga manugbantala, kinahanglan man ang dalagku nga mga pasilidad sa pag-aman sang mga kinahanglanon sa pungsod ilabi na para sa mga manugbadbad. Nakakita sila sang wala pa matapos nga apartment sa Tallinn, sa 77 Herzeni (karon Puhangu) Street, kag daw nagakaigo gid ini bisan pa kinahanglan bag-uhon.
Nag-aman ang sanga sa Finland sing mga plano para sa bilding, mga materyales, kuarta, kag mga manug-obra para obrahon ini. Kon wala ang ila bulig, ambot lang kon matapos ini. Halimbawa, indi de-kalidad ang mga materyales sa pagpanukod diri ukon wala sing mabakal sa sina nga tion. Isa pa, pila lang sa Estonian nga mga utod ang may nahibaluan sa konstruksion. Apang ginhanas ang mga utod kag dali lang sila nakatuon. Sang Pebrero 1994, natapos ang una nga bahin sang sanga talatapan. Sina nga tuig, nagtangdo sang Komite sang Pungsod (sanday Toomas Edur, Reino Kesk, kag Lembit Reile) para magtatap sa tatlo ka pungsod sa Baltic sa idalom sang pagdumala sang sanga sa Finland. Bangod kinahanglan sing dugang nga hulot, ginpasangkad ang pasilidad sang 1997 kag 1999.
Ang kompanya nga nagabaligya sing tubig, nga yara sa kaingod nga bilding sa sina nga tion, nanamian sa desinyo sang hardin sang Bethel. Ginbuligan sila sang mga utod sa pagdesinyo sang ila hardin, pader, kag mga suga, gani gindiskuentuhan ang ila balayran sa tubig. Subong resulta, daw Bethel man ang itsura sang ila bilding. Sang ulihi, ginbaligya nila ang ila bilding sa rasonable nga presyo. Ang ekstra nga hulot gingamit subong recording studio para sa mga drama sa kombension kag paghimo sang mga DVD, lakip ang mga DVD sa sign language. Ginahiwatan man sang klase sa Ministerial Training School ang ginbag-o nga bahin sang bilding.
INTERNASYONAL NGA MGA KOMBENSION SA TALLINN
Nalipay gid ang mga kauturan sa Estonia sang ginpahibalo nga hiwaton diri ang “Mga Mensahero sang Diosnon nga Paghidait” Internasyonal nga Kombension sang 1996. Duha ka kombension ang ginhiwat sa Tallinn, ang isa para sa nagahambal sing Estonian kag ang isa naman para sa Ruso kag sa mga kauturan nga naghalin sa Latvia kag Lithuania. Gin-agda man ang mga delegado gikan sa 15 ka pungsod. Ang duha ka tig-tatlo ka adlaw nga programa ginhiwat sang Agosto. Yara man lima ka miembro sang Nagadumala nga Hubon—sanday Utod Barber, Henschel, Jaracz, Schroeder, kag Sydlik—para pabakuron ang mga kauturan paagi sa ila makapalig-on nga mga pamulongpulong. May 11,311 ang kataason nga nagtambong sa kombension, kag 501 ang nabawtismuhan.
Nakahatag sing daku gid nga panaksi ini nga kombension kag nakakuha ini sing daku nga atension sang publiko. Ang mga report nagalakip sang napulo ka minuto nga interbyu sa isa ka programa sa TV. Ginpawaragwag sang tag-iya sang estasyunan sang radyo ang isa ka programa nga nagadayaw sa mga Saksi subong “mabuot nga mga tawo.”
Makita gid ang mainit nga utudnon nga gugma sang mga delegado sang natapos ang kada kombension kag sa tion sang ila pamaalam. Madamo ang nagababay kag nagawagayway sing panyo, kag mga luha sang kalipay nga ginpabutyag sang mga sumilimba ni Jehova. Ang madugay nga pagpamalakpak sang tumalambong pagkatapos sang nagatakop nga pangamuyo isa ka pagpabutyag sang ila tudok nga pasalamat kay Jehova, ang aton labing maalwan kag mahigugmaon nga langitnon nga Amay. Indi gid malimtan ini nga mga kombension sa kasaysayan sang mga Saksi ni Jehova sa Estonia.
NABUKSAN LIWAT ANG SANGA TALATAPAN
Sang 1926 tubtob 1940, nagpanghikot na ang talatapan sa Tallinn. Nian sugod sang 1994, nagpanghikot ang Talatapan sang Pungsod sa Estonia, nga ginadumalahan sang sanga sa Finland. Daku gid ang ila nahimo, kag ginahunahuna sang madamo nga mabuksan liwat ang sanga sa Estonia. Nasabat ini sang Marso 1, 1999, sang gintangdo sang Nagadumala nga Hubon sanday Toomas Edur, Reino Kesk (nagaalagad karon sa Democratic Republic of Congo), Lembit Reile, kag Tommi Kauko subong katapo sang Komite sang Sanga sa Estonia. Sa karon, may mga 50 na ka boluntaryo sa sanga, nga nagatatap sa kinahanglanon sang 4,300 ka mapisan kag mainunungon nga alagad ni Jehova sa Estonia.
NAGASALIG SA PADAYON NGA PAG-USWAG
Ano ang palaabuton sang katawhan ni Jehova sa Estonia? Wala gid napaslawan si Jehova sa pagtuytoy kag pagpabakod sa iya mainunungon nga mga alagad. Ang matuod, ang mga kauturan sa Estonia nga naghupot sang ila integridad sa tion sang pagpamintas sang Nazi kag Sobyet ginpabakod ni Jehova sa pinasahi kag indi malimtan nga mga paagi. Upod ang ila mga kauturan sa bug-os nga kalibutan, nagakalipay sila nga ang dungganon nga ngalan ni Jehova ginpakilala kag ginpakabalaan sa mga republika anay sang Unyon Sobyet.—Mal. 1:11.
Sa amo man nga tion, madamo pa sing mapainubuson kag sinsero sa Estonia ang luyag magtuon tuhoy sa matuod nga Dios. Ang kahilwayan sa relihion karon nagatugot sa mga Saksi ni Jehova sa pagpahayag sang maayong balita parte sa Ginharian ni Jehova.
[Mga Nota]
a Ang iya kabuhi ginsaysay sa Hunyo 15, 1963 nga gua sang Ang Lalantawan, pahina 373-376.
b Ang mga sentensia kag kahimtangan sa mga prisuhan kag mga kampo ginpaathag sa 2002 Tuigan nga Libro sang mga Saksi ni Jehova, pahina 157.
c Ginsaysay sa Pebrero 22, 1986, nga gua sang Magmata! kon paano kag ngaa ginbiyaan ni Utod Edur ang hockey.
[Blurb sa pahina 172]
“Wala gid ako nakulangan”
[Blurb sa pahina 204]
“Maayo gid kon ipain nila ako”
[Kahon sa pahina 168]
Impormasyon Tuhoy sa Estonia
Pungsod
Ang Estonia isa ka matahom nga pungsod nga may gamay lang nga pumuluyo. Madamo diri sing matag-as kag madabong nga kagulangan, kapin sa 1,400 ka linaw, mga 7,000 ka kasubaan, kag indi mapuy-an nga mga katunggan. Ang 10 porsiento nga bahin sang Estonia ginahuman sang kapin sa 1,500 ka isla. Matapan ang kalabanan nga bahin sang pungsod kag nahamtang ini sa kataason nga 50 metros gikan sa nibel sang dagat. Matahom man ang talan-awon sa bagatnan sidlangan sang pungsod.
Pumuluyo
Ang pumuluyo diri ginahuman sang 68 porsiento nga Estonian, 26 porsiento nga Ruso, kag ang nabilin nga porsiento kalabanan mga Ukrainian, Belarusan, kag Finnish. Ang ila relihion Lutherano, Ortodokso, kag iban pa nga nagapangangkon nga mga Cristiano, subong man mga Muslim kag Judiyo. Kalabanan sang mga tawo wala sing relihion ukon wala sing espesipiko nga relihion.
Lenguahe
Estonian ang opisyal nga lenguahe. Ini nga lenguahe magkaanggid sa Finnish kag Hungarian. Kapin sa 25 porsiento sang pumuluyo ang nagahambal sing Ruso.
Pagkaon
Leib (black bread) kag patatas amo ang lapnag nga pagkaon, subong man atsara nga kalabasa, ensalada nga beet, kag sauerkraut. Ang iban pa nga pagkaon amo ang sült (human sa mahumok nga karne sang baka), rosolje (isda kag beet), sabaw sang uhong, karne sang baboy, isda, kag tinap-an nga karne. Lakip sa pangyam-is amo ang kringel—matam-is nga tinapay nga linubid nga ginbudburan sang pasas kag nut—kag pancake.
Klima
Mabugnaw sa tingadlaw, kag kasarangan ang tigtulugnaw. Ang pinakamalawig nga adlaw sa tingadlaw kapin sa 19 oras, kag ang pinakamalip-ot nga adlaw sa tigtulugnaw 6 lang ka oras. Maayo ang temperatura sa bagatnan katundan nga baybay sa tion sang tingadlaw, ang temperatura naman sa tigtulugnaw naganubo sing -20 degrees Celsius.
[Kahon/Mga Retrato sa pahina 183, 184]
“Daw Isa Lang Kami ka Pamilya”
ADOLF KOSE
NATAWO 1920
NABAWTISMUHAN 1944
NAPATAY 2004 MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Napriso sa Siberia sugod sang 1951 asta 1956. Nagbulig sa pag-organisar sang pagbantala sa mga pungsod sa Baltic kag sa aminhan-katundan nga bahin sang Unyon Sobyet.
◼ “NAARESTO ako sang 1950,” saysay ni Adolf, “kag ginpadala sa isa ka kampo sa pagpangabudlay sa Inta, Siberia. Sa unang isa ka tuig kag tunga, wala ako sing balita sa akon asawa kag duha ka gamay nga bata nga babayi, nga gintapok sa iban nga bahin sang Siberia.
“May pinasahi nga paghiusa sa tunga sang mga kauturan. Daw isa lang kami ka pamilya. Ginasaluhan namon ang espirituwal kag pisikal nga pagkaon.
“Pagpauli sa Estonia, madamo kami sing naatubang nga kabudlayan. Paano namon makontak ang aton ‘Iloy’ nga organisasyon? Paano namon mahuptan ang paghiusa sa tunga sang kauturan? Paano namon mapadayon ang pagbantala?
“Para mangin mas maayo ang komunikasyon sa mga mensahero, nagtuon ako sing Finnish. Indi ini mahapos bangod wala sing ginabaligya nga libro para sa grammar ukon diksionaryo sa sini nga lenguahe.
“Kon parte sa pag-imprinta, isa ka paglapas sa kasuguan ang pagtigayon sang wala narehistro nga makinilya, ilabi na gid ang kagamitan sa pag-imprinta. Ang bisan sin-o nga mag-imprinta sang ginadilian nga mga literatura mahimo prisuhon sing pito ka tuig. Mabudlay man ini bangod maiwat ang mga kagamitan para sa pag-imprinta. Pagkatapos sang pag-eksperimento nga nagagamit sang matigayon nga mga materyales, sang ulihi nangin madinalag-on ang akon teknik sa pag-imprinta. Una, naghimo ako sing makina sa pag-imprinta (ubos). Nian gina-type ko ang i-imprinta sa tela nga nakapulan sang wax. Bangod sini, may buslot sa tela nga nakapulan sang wax. Gin-imprinta namon ang una nga publikasyon gamit ang tinta nga human sa ginmikskla nga biro kag alkitran. Samtang nagaimprinta, nagalapos ang tinta sa buslot kag nagamarka sa ginhamil nga papel. Komplikado ini nga trabaho, madugay, kag delikado sa panglawas bangod sang baho sang tinta kag iban pa nga kemikal. Imposible man ang nagakaigo nga bentilasyon sa kuarto, bangod ginasiraduhan sing maayo ang bintana para indi makita ang hilikuton.”
Sa sini nga mga kabudlayan, walay kahadlok nga ginsunod ni Adolf ang panuytoy sang organisasyon, pirme nagasalig nga magasabat si Jehova sa nagakaigo nga tion. Wala mag-ugdaw ini nga panimuot kag pagtuo tubtob sa iya kamatayon sang 2004.
[Kahon/Retrato sa pahina 186]
Sulat kay Stalin
Sang Hunyo 1949, maisugon nga nagpadala sing mga sulat sa mga opisyal sa Moscow ang responsable nga mga kauturan. Ang isa para kay Joseph Stalin, kag ang isa naman kay Nikolay Shvernik, ang Tsirman sang Presidium of the Supreme Soviet.
Sa mga sulat, ginpangabay sang mga utod nga buy-an gilayon ang mga Saksi ni Jehova nga gin-aresto kag untatan ang paghingabot sa mga Saksi. Nasulat man diri ang mabaskog nga paandam, nga nagapatuhoy sa Paraon sang Egipto sang una nga nagpugong sa mga Israelinhon sa pag-alagad kay Jehova. (Ex. 5:1-4) Maisugon nga nagsiling ang mga kauturan: “Ang organisasyon ni Jehova nga Dios . . . dapat tugutan sa pagbantala sang maayong balita sang Ginharian ni Jehova sa tanan nga pumuluyo sang Unyon Sobyet; kay kon indi, laglagon ni Jehova ang Unyon Sobyet kag ang Partido Komunista.”
“Nahibaluan namon nga daw nagapanghangkat ini nga mensahe,” saysay ni Adolf Kose. “Indi namon luyag nga mahibaluan nga sa Tallinn naghalin ang sulat, bangod mahimo nila kami makilal-an kag madakpan. Gani nagkadto kami sa Leningrad (St. Petersburg) para ipadala ini.”
Wala nahibaluan kon bala nabasa ini ni Stalin, pero pat-od nga nahatagan ini sang atension. Samtang ginainterogar ang mga utod, ginpakita sa ila ang isa ka kopya sang sulat, kag may nasulat sa sini: “Dapat mapapas ini nga organisasyon!” Sang ulihi, madamo pa nga utod ang gin-aresto kag nagbaskog ang paghingabot. Ang sulat nga ginpadala kay Shvernik nakita sa pungsudnon nga tilipigan kag may selyo pa ini sang gobierno.
[Kahon/Retrato sa pahina 189]
Ang KGB kag ang Aton Organisasyon
Sa katapusan sang katuigan 1940, nagkonsentrar ang mga sekreta sa pagtukib kon paano ginaorganisar sang mga Saksi ni Jehova ang ila hilikuton. Para makakuha sing impormasyon ang mga KGB, ang pila sa ila nagpakunokuno nga interesado. Ang kaupod nga tsart, nga nasapwan sa tilipigan sang gobierno sa Tallinn, nagapakita nga madamo sing impormasyon ang KGB. Lakip diri ang ngalan sang mga utod nga katapo sang Komite sang Pag-alagad, mga nagadumala sa hilikuton sa dalagku nga mga siudad sa Estonia, kag mga nadalahig sa pag-imprinta.
[Kahon/Retrato sa pahina 191]
Wala Sia Napahipos sang mga Manugpamatok
ELLA TOOM
NATAWO 1926
NABAWTISMUHAN 1946
MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Ginsentensiahan sing 13 ka tuig nga pagkapriso pero ginbuy-an pagligad sang 5 ka tuig kag 6 ka bulan.
◼ “GINBARTOLINA ako sang awtoridad sing tatlo ka adlaw para isikway ko ang akon pagtuo,” siling ni Ella, “agod indi na ako makasugid kay bisan sin-o parte sa gobierno sang Dios ukon patihan ko ini. Nagsinggit ang mga opisyal: ‘Ginhimo namon ini para indi na madumduman ang ngalan ni Jehova sa Estonia! Ipadala ka namon sa kampo nga prisuhan, kag ang iban sa Siberia!’ Mayagutaon pa gid sila nga nagsiling, ‘Ti, diin na si Jehova ninyo?’ Wala ako magkompromiso. Mas maayo na lang nga prisuhon ako nga may Dios sangsa mapauli nga wala sing Dios. Bisan pa sa prisuhan, wala ko ginbatyag nga wala ako sing mahimo. Nagpati ako nga gintugutan ni Jehova nga makaabot ako diri para magbantala sa bag-o nga teritoryo.
“Sa isa ka kampo nga prisuhan, nagalakatlakat ako kada adlaw upod sa isa ka interesado. Nian isa ka adlaw wala kami naglakat. Sang ulihi, natukiban ko nga sa sina nga adlaw ang pila ka panatiko sa relihion nagaplano nga lumsan ako sa suba bangod sang akon pagbantala.” Wala gid napahipos si Ella sang mga manugpamatok kag nagaalagad gihapon sia sing matutom kay Jehova subong regular payunir. d
[Nota]
d Ang kabuhi ni Ella Toom ginsaysay sa Abril 2006 nga Magmata! pahina 20-24.
[Kahon/Mga Retrato sa pahina 193, 194]
“Jehova, ang Imo Pagbuot Amo ang Matuman”
LEMBIT TOOM
NATAWO 1924
NABAWTISMUHAN 1944
MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Sa Estonia sa tion sang pagpanakop sang German kag gintapok sa kampo nga palangabudlayan sa Siberia sang 1951 asta 1956.
◼ SI Lembit isa sa madamo nga pamatan-on nga Saksi ni Jehova nga nangindi nga mangin soldado sang German kag kinahanglan nga manago. Isa ka gab-i, ginsalakay sang mga pulis ang balay nga gindayunan ni Lembit. Nakabaton sila sing report nga may ginasuspetsahan nga tawo nga nagapanago sa sina nga uma. Gilayon nga ginhimos ni Lembit ang iya ginahigdaan kag nagkamang sa idalom sang balay nga wala sing bayo. Mabatian niya ang lapaklapak sang botas sang pulis sa salog.
Gintayaan sang pulis sa ulo ang mangunguma kag nagsinggit: “May nagapanago sa sini nga balay. Paano kami makakadto sa idalom sang balay?” Wala nagsabat ang mangunguma.
“Kon indi magua ang nagapanago dira, habuyan namon sing granada ang idalom sang balay!” singgit sang pulis.
Nian nakita ni Lembit ang silak sang ila flashlight samtang nagalili sa idalom sang balay. Nangamuyo na lang si Lembit, “Jehova, ang imo pagbuot amo ang matuman.”
“Ang kakulba nga akon nabatyagan,” saysay ni Lembit, “daw indi ko masarangan, kag nagkamang ako sa iban nga bahin sa idalom sang balay, nga nagahanda sa paggua.”
Nian nagpahimunong sia, kag pagkatapos sang pila ka minuto sang grabe nga kakulba, naghalin ang mga pulis. Para masiguro nga indi na magbalik ang mga pulis, isa pa ka oras ang ginpaligad ni Lembit. Nian, antes magpamanagbanag, naghalin sia sa balay kag nangita sing iban nga mapanaguan.
Sang ginsakop sila sang Sobyet, lain na naman ang pagtilaw kay Lembit. “Ginsentensiahan ako sing napulo ka tuig sa kampo sa Noril’sk, Siberia nga 8,000 kilometros gikan sa Estonia. Nagapahangop ini sing grabe nga pagtrabaho sa isa ka bukas nga minahan sang nickel. Puerte ka budlay ang kahimtangan sa kampo, kag makakalapoy gid ang trabaho. Sa aminhan nga bahin sang Unyon Sobyet sa ibabaw sang Arctic Circle, puerte gid katugnaw. Ang temperatura mahimo magnubo tubtob sa -30 degrees Celsius kag kon kaisa mas manubo pa. Indi makita ang adlaw sa sulod sang duha ka bulan.”
Pagkatapos sang lima ka tuig nga pagpangabudlay, ginbuy-an si Lembit, kag sang 1957 ginpangasawa niya si Ella Kikas. Nagbulig si Lembit sa pagbadbad kag pagbalhag sang mga literatura sa sulod sang madamo nga tuig. Kilala sia subong maluluy-on kag mahigugmaon nga gulang, nga handa pirme sa pagpalig-on sa iya masigkaalagad nga ginagamit ang Kasulatan. e
[Nota]
e Ang kabuhi ni Lembit Toom ginsaysay sa Pebrero 22, 1999, nga Magmata! pahina 10-16.
[Retrato]
Sanday Lembit kag Ella Toom
[Kahon/Retrato sa pahina 199]
“Nanay Mo Sia”
KARIN REILE
NATAWO 1950
NABAWTISMUHAN 1965
MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Natawo sa prisuhan kag ginbulag sa iya iloy kag ginpadaku sang iya lola.
◼ “NATAWO ako sang ang akon iloy nga si Maimu napriso bangod sang iya pulitikal nga aktibidades,” siling ni Karin. “Maluya ako nga lapsag, kag bangod matugnaw sa prisuhan, may pulmonya ang akon duha ka baga. Pero nag-ayo ako bangod kay Laine Brööm nga isa man ka priso, nga sang ulihi nakatuon sang kamatuoran.
“Sa sina nga tion, madamo nga lapsag sang mga priso ang ginapadala sa mga balay alaypan sa bug-os nga Unyon Sobyet para malimtan nila ang ila mga ginikanan. Maayo na lang kay ginhatag ako kay Lola. Ginpadala si Nanay sa prisuhan sa Mordvinia, kag nakilala niya diri si Ella Toom, isa ka maisugon nga utod. Ginbaton ni Nanay ang kamatuoran kag nabawtismuhan.
“Sa masunod nga lima ka tuig, ginpadaku ako ni Lola. Isa ka adlaw, nakibot ako sang may babayi nga nag-abot sa amon balay. ‘Nanay mo sia,’ siling ni Lola. Indi ko mahibaluan ang akon himuon, kag nagligad pa ang pila ka tuig antes ko ini nabaton.” Maayo man kay ginbaton ni Karin kag sang iya lola ang kamatuoran.
Sang ulihi nagtuon si Karin sing Ingles kag nagbulig sa pagbadbad sang aton mga publikasyon. Napamana niya si Lembit Reile, kag nagaalagad sila karon sa sanga sa Estonia.
[Kahon/Mga Retrato sa pahina 201]
Ang Ngalan sang Dios sa Estonian nga Biblia
Ang Griegong Kasulatan nabadbad na sa dialekto sang bagatnan nga Estonia sang maaga nga bahin sang 1686, kag sa dialekto sang aminhan sang 1715. Ang kompleto nga Biblia, ang Piibli Ramat, nga nabalhag sang 1739, matigayon sang ordinaryo nga mga tawo. Talalupangdon gid ini kay gingamit sini ang ngalan sang Dios nga Jehova sa mga teksto nga makita sa Hebreong Kasulatan, kag nagpadayon ang paggamit sini sa masunod nga mga siglo. Makita ang ngalan sang Dios sing 6,867 ka beses sa Hebreong Kasulatan sa 1988 nga edisyon sang Estonian nga Biblia. Gani, madamo nga Estonian ang nakahibalo nga Jehova ang ngalan sang Dios.
Ang distrito nga kombension sang mga Saksi ni Jehova sa Tartu, Estonia sang Hulyo 3, 2009 amo ang isa sa indi malimtan nga hitabo. Sa sini nga kombension, ginpagua ni Guy Pierce, miembro sang Nagadumala nga Hubon, ang Estonian nga edisyon sang Bag-ong Kalibutan nga Badbad Sang Cristianong Griegong Kasulatan.
[Kahon/Mga Retrato sa pahina 202]
Himo sa Kamot nga mga Libro
HELMI LEEK
NATAWO 1908
NABAWTISMUHAN 1945
NAPATAY 1998
MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Napriso kag gintapok sa Siberia.
◼ NAARESTO si Helmi bangod Saksi ni Jehova sia kag gintapok sa Siberia, sa diin naghimo sia sing gamay nga suludlan sang iya notbuk. Ginburdahan niya ini sang isa ka makapalugpay nga teksto—Roma 8:35: “Sin-o ang magapahamulag sa aton gikan sa gugma ni Cristo? Ang kapipit-an bala ukon kasisit-an ukon paghingabot ukon gutom ukon pagkahubo ukon katalagman ukon espada?”
Nakakita sing mga pinanid sang kaki nga papel si Helmi kag ginhimo niya ini nga libro. Ginsulatan niya ini sing makapalig-on nga mga impormasyon gikan sa Biblia. Madamo nga utod ang nagkopya sini, bangod halos indi matigayon ang naimprinta nga mga publikasyon.
Sang nakabalik gikan sa Siberia, ginsilingan ni Helmi ang mga opisyal: “Nagapasalamat gid ako sa inyo kay gintapok ninyo ako para makita ko ang matahom nga kabukiran sa Siberia—wala gid ako sang kuarta para makabiyahe sing amo sina ka layo!”
[Kahon/Mga Retrato sa pahina 209, 210]
Pagkamasinakripisyuhon
FANNY HIETALA
NATAWO 1900
NABAWTISMUHAN 1925
NAPATAY 1995
MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Nagsaylo sa Estonia sang 1930, nagpayunir, kag nag-adoptar sang isa ka ilo nga bata sang Saksi.
◼ SI Fanny nabawtismuhan sa Finland sang 1925 kag nangin bug-os tion nga alagad pagligad sang duha ka tuig. Sa kombension sa Helsinki, nakilala niya si William Dey, ang nagadumala sa Northern European Office. Bisan pa indi pareho ang ila lenguahe, ginsulitsulit ni Utod Dey ang tinaga nga “Estonia.” Bangod abi niya ginapalig-on sia nga magsaylo sa lugar nga may mas daku nga panginahanglan, nagsaylo si Fanny, kag ang pila ka payunir sa Estonia sang 1930. Pagkasunod nga mga tinuig, gingamit niya ang iya bisikleta sa pagbantala sa mga kaumhan sa bug-os nga Estonia, lakip sa isla sang Sarema.
Wala nakapamana si Fanny, pero gin-adoptar niya si Ester, nga ang iya iloy kag Saksi nga amay napatay sang otso anyos sia. Mahigugmaon nga gin-atipan ni Fanny si Ester, gani sang nagdaku na sia ginbaton niya ang kamatuoran.
Sang naggahom ang rehimen nga Komunista kag nagsugod ang paghingabot, mahimo kuntani makapauli si Fanny sa Finland. Pero ginpakita niya ang pagkamasinakripisyuhon paagi sa pagpabilin upod sa gamay nga grupo sang mga manugbantala diri. Bangod sang iya desisyon, madamo sia sing naagihan nga kabudlayan kag kapigaduhon, pero bangod banwahanon sia sang Finland, wala sia gintapok sa Siberia.
Nangin manugdala si Fanny sing mga microfilm kag mga sulat gikan sa Finland pa Estonia sang katuigan 1950. Nakilala sia bangod sang iya kaisog kag pagkamahalungon, kag bisan pa may makakululba nga mga sitwasyon kon kaisa, wala gid sia nadakpan. Halimbawa, nagkadto sia sa Leningrad (St. Petersburg) para kuhaon ang mga microfilm gikan sa utod nga Finnish sa isa ka parke. Dapat niya ini ihatag sa duha ka utod nga Estonian sa mas madali nga tion. Pero natalupangdan sang mga utod nga Estonian nga may nagasunod sa ila nga sekreta kag luyag nila magbiya nga indi matalupangdan ni Fanny. Ano ang natabo? Nasumalang ni Fanny kag sang utod nga Finnish ang mga utod nga Estonian. Kon tamyawon niya sila ukon ihatag ang mga microfilm, madakpan sila sang mga sekreta. Makapakibot kay nasumalang lang sila ni Fanny nga daw indi niya sila kilala. Sa pagkamatuod, wala gid niya sila nadiparahan, bisan pa kilala niya sila! Gani, wala gid natukiban sang mga sekreta kon sin-o ang ila kontak, kag sang ulihi nahatag sa mga utod ang mga microfilm. Sa bulig ni Fanny, padayon sila nga nakatigayon sing espirituwal nga pagkaon, kag wala man sing may nakuha bisan isa ka microfilm.
Ining mahigugmaon nga utod matutom nga nag-alagad kay Jehova sa Estonia sa sulod sang 70 ka tuig tubtob sa iya kamatayon sa edad nga 95.
[Retrato]
Subong mensahero sa Leningrad, 1966
[Kahon/Retrato sa pahina 213]
Sentro sang Pasipala
“Malipayon kamo,” siling ni Jesus sa iya mga disipulo, “kon ang mga tawo nagapakahuya kag nagahingabot sa inyo kag binutig nga nagahambal batok sa inyo sang tanan nga sahi sang kalautan tungod sa akon.” (Mat. 5:11) Bilang katumanan sa ginsiling sang ila Agalon, ang mga Saksi ni Jehova masami nga nangin sentro sang pasipala. Ginaakusahan ang mga Saksi nga isa ka pulitikal nga organisasyon sang mga rebelde kag espiya. Sang ulihi nga bahin sang katuigan 1950 kag sa maaga nga bahin sang katuigan 1960, pirme mabasa sa mga pamantalaan nga ang aton hilikuton ginadumalahan sang gobierno sang U.S. kag ginagamit kita sang mga manggaranon nga kapitalista nga Amerikano.
Sang nagdumili si Silver Silliksaar sa pagsoldado sang 1964, ginsumbong sia nga traidor sa iya dutang natawhan kag ginsentensiahan nga mapriso. Subong man, ginpakita sa tanan nga sinehan sa Estonia ang malip-ot nga pelikula parte sa pagbista sa iya, nga ginlakipan sang hinambog nga propaganda sang Komunista. Kalabanan sang mga utod nga nangindi sa pagsoldado ginapriso sing duha pa tatlo ka tuig. Sanday Jüri Schönberg, Taavi Kuusk, kag Artur Mikit makaduha ka beses nga napriso—si Utod Mikit napriso sing lima ka tuig kag tunga.
[Retrato]
Sang ginbista si Silver Silliksaar bangod sang iya pagtuo
[Kahon sa pahina 226]
Likom nga Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo
Sa idalom sang pagdumili, wala makasiguro ang mga utod kon tubtob san-o sila makatigayon sing mga literatura ukon Biblia. Gani, luwas sa pagtago sing mga literatura sa nanuhaytuhay nga duog, gintinguhaan gid nila nga masaulo ang madamo nga bersikulo sa Biblia.
Ginahinun-anunan kag ginasaulo nila sa ila kalabanan nga pagtipontipon ang mga bersikulo sa Biblia. Sa sini nga mga pagtinipon, nagahimo ang pila sing gamay nga kard nga ginagamit subong bulig sa pagsaulo. Sa isa ka bahin sang kard may teksto sa Biblia, subong sang Mateo 24:14, ukon pamangkot ukon ngalan nga masapwan sa Biblia. Sa pihak nga bahin naman, isulat nila ang kaundan sang teksto ukon sabat sa pamangkot.
Gingamit sang mga utod ang bisan anong espirituwal nga publikasyon nga matigayon sa paghiwat sing mga miting. Halimbawa, ang Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo nagalakip sang semanal nga mga klase, mga asaynment, mga oral test kag mga eksaminasyon. May repaso kada tatlo ka bulan kag may final exam sa tigpamulak.
“Ang isa sa semanal nga asaynment,” saysay sang isa ka estudyante, “amo ang pagsaulo sang lima ka teksto, nga kinahanglan namon ihambal sa masunod nga klase. Nadumduman ko pa ang final exam sang 1988. May isa ka kard nga nagasiling: ‘Ihambal ang 100 ka teksto nga inyo nasaulo.’ Daw indi mapatihan, kay ang tanan nagalaum nga makuha nila ina nga kard. Ini nga mga asaynment nakabulig gid sa amon pagbantala, sanglit talagsa namon magamit ang Biblia sing dayag.” Sang 1990, nalipay ang mga kongregasyon sa Estonia kay makahiwat na sila sing Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo pareho sa iban nga kauturan sa bilog nga kalibutan.
[Kahon/Mga Retrato sa pahina 236, 237]
“Makalilipay Gid ang Pagministeryo”
Ginsaysay sang pila ka misyonero ang ila naobserbahan sa ila asaynment sa Estonia:
Markku kag Sirpa Kettula: “Ang amon teritoryo halos wala pa nabantalaan. Makalilipay ang pag-alagad sa latagon bangod interesado gid ang mga tawo sa Biblia. Sang nag-abot kami sa Pärnu, mga 30 lang ang manugbantala. Karon may tatlo na ka kongregasyon!”
Vesa kag Leena-Maria Edvik: “Halos wala sing mabakal sa mga tiendahan. Gani imbes nga magpamalaklon, may tion ang mga tawo sa pagsugilanon parte sa Biblia. Kon magbantala kami sa kalye, masami nga nagalinya ang mga tawo sa pagkuha sang mga literatura!”
Esa kag Jaael Nissinen: “Madamo ka sing matun-an sa iban nga tawo. Isa gid ka pribilehiyo nga makilala sing maayo ang mga nagpabilin nga matutom sa idalom sang pinakamabudlay nga mga pagtilaw.”
Anne kag Ilkka Leinonen: “Kada adlaw, kada semana, kada teritoryo, makasugilanon kami sang mga tawo nga wala pa gid nakabati sang mensahe sa Biblia. Nagabantala kami sugod sa aga asta sa gab-i kag nalipay gid nga makita ang madasig nga pag-uswag. Daw indi mapatihan nga sa katapusan nga bahin sang ika-20 nga siglo, nakapribilehiyo kami nga makita ini nga pag-uswag. Indi gid namon malimtan yadto nga mga tinuig.”
Richard kag Rachel Irgens: “Maamumahon ang mga tawo, kag makalilipay gid ang pagministeryo. Nagabantala kami sa mga lugar nga yara sa pangpang sang Lake Peipus. Wala kami nagabalon, bangod ginaagda kami sang mga tagbalay nga makaon. Bisan sa aton tion, matuod gid ang ginsiling ni Jesus sa Mateo 10:9, 10. Diri sa Estonia, nakatuon kami nga magpokus sa mas importante nga mga butang kag indi magpatublag sa indi tanto ka importante nga mga butang.”
[Mga Retrato]
Markku kag Sirpa Kettula
Vesa kag Leena-Maria Edvik
Anne kag Ilkka Leinonen
Esa kag Jaael Nissinen
Richard kag Rachel Irgens
[Tsart/Mga Retrato sa pahina 244, 245]
IMPORTANTE NGA MGA HITABO—Estonia
1920
1923 Nagpauli si Martin Kose sa Estonia para magbantala.
1926 Nabuksan ang sanga talatapan sa Tallinn.
Nag-abot ang dumuluong nga mga colporteur para magbulig sa pagbantala.
1928 Ginhiwat ang una nga kombension sa sanga talatapan.
1930
1933 Narehistro ang Watch Tower Bible and Tract Society.
1940
1940 Naghiwat ang mga utod sa Estonia sang ila katapusan nga asembleya nga wala ginadumilian sa sulod sang lima ka dekada.
1948 Ginpriso kag ginpadala sa kampo nga mga prisuhan ang pila ka Saksi sa Unyon Sobyet.
1949 Nagsulat ang mga Saksi para magpetisyon kay Stalin.
1950
1951 Halos 300 ka Saksi upod sa ila madamo nga paryente ang gintapok sa Siberia.
1953 Napatay si Stalin; ginhilway ang mga Saksi.
1960
1970
1972 Naporma ang una nga Ruso nga kongregasyon.
1980
1990
1991 Nabuksan ang opisina sang mga manugbadbad sa Tartu.
Ginhatagan sing kahilwayan ang mga Saksi ni Jehova.
Ginhiwat sa Tallinn ang una nga kombension sa Unyon Sobyet.
1992 Nag-abot ang una nga mga misyonero nga nahanas sa Gilead.
1993 Natukod ang una nga Kingdom Hall sa Estonia.
1994 Nabuksan ang opisina sang mga manugbadbad sa Tallinn.
1998 Natukod ang Assembly Hall sa Tallinn kag Tartu.
1999 Nangin sanga liwat ang Estonia.
2000
2000 Ginhiwat ang una nga klase sang Ministerial Training School.
2009 Ginpagua ang Estonian nga Bag-ong Kalibutan nga Badbad Sang Cristianong Griegong Kasulatan.
2010
[Graph/Retrato sa pahina 246]
(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)
Kabug-usan nga Manugbantala
Kabug-usan nga Payunir
4,000
2,000
1990 2000 2010
[Mga Mapa sa pahina 169]
(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)
FINLAND
HELSINKI
Gulf of Finland
RUSSIA
St. Petersburg
LATVIA
RIGA
ESTONIA
TALLINN
Narva
Maardu
Tapa
Vormsi
Pärnu
Lake Võrtsjärv
Tartu
Räpina
Võru
Hiiumaa
Sarema
Gulf of Riga
Lake Peipus
Lake Pskov
[Bug-os pahina nga retrato sa pahina 162]
[Retrato sa pahina 165]
Sanday Hugo kag Martin Kose
[Retrato sa pahina 166]
Si Albert West
[Retrato sa pahina 167]
Sanday Alexander kag Hilda Brydson, sang katuigan 1930
[Retrato sa pahina 167]
Ang una nga sanga talatapan nahamtang sa sini nga apartment
[Retrato sa pahina 170]
Ang una nga mga payunir gikan sa Finland nga sanday Jenny Felt kag Irja Mäkelä
[Retrato sa pahina 174]
Sang 1932, ginsaylo ang sanga sa 72 Suur Tartu Road, Tallinn
[Retrato sa pahina 175]
Si Kaarlo Harteva nga nagapamulongpulong sa estasyon sang radyo
[Retrato sa pahina 177]
Si John North kag ang iya “kangga”
[Retrato sa pahina 178]
Si Nikolai Tuiman
[Retrato sa pahina 179]
Ginkumpiskar sang mga pulis ang madamo katama nga literatura
[Retrato sa pahina 181]
1940: Ang katapusan nga asembleya nga ginhiwat sa tion sang kahilwayan antes sang paggahom sang Sobyet
[Mga Retrato sa pahina 188]
Sanday Utod Kruus, Talberg, Indus, kag Toom amo ang katapo sang Komite sang Pag-alagad
[Retrato sa pahina 200]
Sanday Maimu kag Lembit Trell, 1957
[Retrato sa pahina 212]
Si Ene kag si Corinna
[Retrato sa pahina 218]
Ang kasal nanday Heimar kag Elvi Tuiman —nangin duha ka adlaw nga asembleya
[Retrato sa pahina 227]
Sanday Toomas kag Elizabeth Edur
[Mga Retrato sa pahina 228, 229]
Indi Malipatan nga mga Kombension
Pag-abiabi sa mga delegado sa “Putli nga Hambal” Distrito nga Kombension, Helsinki, Finland, 1990
Ang “Mga Mahigugmaon sang Kahilwayan” Distrito nga Kombension, Tallinn, Estonia, 1991
[Retrato sa pahina 238]
Internasyonal nga kombension sa St. Petersburg, Rusya, 1992
[Retrato sa pahina 241]
Sanday Lauri kag Jelena Nordling
[Retrato sa pahina 243]
Sanday Reino kag Lesli Kesk
[Retrato sa pahina 247]
Sanday Yuri kag Viktor
[Mga Retrato sa pahina 251]
Ang Kingdom Hall sa Maardu, kag Assembly Hall sa Tartu
[Mga Retrato sa pahina 254]
Sanga sa Estonia
Komite sang Sanga, halin sa wala pa tuo: Tommi Kauko, Toomas Edur, kag Lembit Reile