Rwanda

ANG Rwanda amo ang isa sa pinakagamay nga pungsod sa Aprika apang isa man ini sa pinakamatahom. Kilala subong ang Duog sang Isa ka Libo ka Bakulod, may mga kabukiran ini, kagulangan, sapa, kag busay, subong man nagkalainlain nga tanom kag sapat. Sa mga dulunan sang Democratic Republic of the Congo a sa katundan kag sang Uganda sa aminhan makita ang mataas nga Virunga Mountains. Ang nagakatulog nga bulkan nga Mount Karisimbi amo ang pinakamataas sa sini nga kabukiran. Nagataas ini sing mga 4,480 metros kag masami nga puti ang putukputukan bangod sa niebe. Ini nga kabukiran may madabong nga kawayanan kag kagulangan nga ginaistaran sang dali na lang mapapas nga mga golden monkey nga nagakinabitkabit sa mga sanga kag balagon. Kag sa sini man nga matahom nga lugar makita ang pinakahamili nga bahandi sang Rwanda—ang mountain gorilla.

 Ang ilahas nga mga tanom kag madabong nga mga katamnan makita asta sa mga pangpang sang Lake Kivu kag sa Nyungwe Forest. Sa sini nga kagulangan nagaistar ang mga chimpanzee, itom kag puti nga colobus monkey, kag sobra 70 ka mamalya. May ara diri mga 270 ka lainlain nga kahoy kag halos 300 ka espesyi sang pispis. Madamo man diri sing mga alibangbang kag orkidyas nga nagapatahom pa gid sa sining ginaamligan nga duog.

Sa tunga sang Nyungwe Forest, may isa ka gamay nga sapa nga nagailig pasidlangan. Ang iban nga suba amat-amat nga nagatabo sa sini kag nagailig ini pakadto sa Lake Victoria. Halin didto, ang tubig mabuslog kag mailig paaminhan nga nagaagi sa Etiopia, Sudan, kag sa ulihi sa Egipto. Dayon, mailig ini pakadto sa Mediterranean Sea. Halin sa isa ka gamay nga sapa sa mga bakulod sang sentral nga Aprika, ini nga suba, ang Nilo, nagalaba sing mga 6,825 kilometros, kag amo ang isa sa pinakamalaba nga suba sa bug-os nga kalibutan.

MAGAMO NGA MGA TION

Apang makapasubo nga ang gamay nga pungsod sang Rwanda nakaeksperiensia sing grabe nga kasingki. Ginatos ka libo ka lalaki, babayi, kag kabataan ang  ginpamatay sa isa sa pinakamakasiligni nga genocide sa moderno nga tion. Ginbalita sa bug-os nga kalibutan ining brutal nga pagpamatay, kag madamo ang hinadlukan sa kasingki nga mahimo sang tawo sa iya isigkatawo.—Man. 8:9.

Ano ang natabo sa matutom nga mga alagad ni Jehova sadtong mabudlay nga mga tinion kag sa masunod pa nga mga tinuig? Subong nga ang isa ka gamay nga sapa halin sa Nyungwe Forest nakalampuwas sa tanan nga balagbag, pati na sa grabe nga init sang adlaw sa Aprika kag nangin isa ka daku nga suba, ang mga katawhan ni Jehova sa Rwanda nagpadayon man sa pag-alagad sa Dios. Nagbatas sila sing grabe nga paghingabot kag mga kabudlayan kag nangin tuburan sang pagpalig-on kag kabakod sa ila mga kauturan sa bug-os nga kalibutan. Samtang ginabasa mo ang sugilanon sang Rwanda, matandog gid ang imo tagipusuon sa gugma, pagtuo, kag katutom nga ginpakita sang mga kauturan diri. Ginalauman namon nga magapalig-on ini sa imo nga pabaloran sing labi pa ang imo kaangtanan kay Jehova kag ang Cristianong paghiliutod.

UNA NGA PAGSILAK SANG KAPAWA

Ang una nga report parte sa pagbantala sang maayong balita sa Rwanda makita sa 1971 Yearbook of Jehovah’s Witnesses. Nagsiling ini: “Sang Marso sini nga tuig [1970] nakasulod sa Rwanda ang duha ka espesyal payunir kag nakasugod sa pagbantala sa kapital nga siudad, ang Kigali. Maabiabihon ang mga tawo kag mabinatunon sa mensahe sang Ginharian, kag ang isa ka interesado nagbantala dayon. Ang mga payunir nakasugod na sing napulo ka pagtuon sa pila lang ka tawo nga nagahambal sing Swahili. Nagapanikasog sila karon nga makatuon sang Kinyarwanda nga lenguahe agod madamo pa gid ang ila mapanaksihan.”

 Ang duha ka espesyal payunir nga ginsambit sa report amo sanday Oden Mwaisoba kag ang iya asawa nga si Enea, nga halin sa Tanzania. Bangod indi pa sila makahibalo sang lokal nga lenguahe nga Kinyarwanda, ginduaw anay nila ang mga tawo nga nagahambal sang Swahili, nga ang kalabanan naghalin sa Congo ukon Tanzania. Sang Pebrero 1971, apat na ka manugbantala ang nagareport, pero wala pa sing mga publikasyon sa Kinyarwanda amo nga mahinay ang pag-uswag.

Sang 1974, ang Rwanda ginduaw sa una nga tion sang maisog nga manugtatap sang sirkito sa Kenya nga si Stanley Makumba. Nagsiling sia: “Diutay lang ang mga bus nga nagabiyahe halin sa dulunan sang Uganda/Rwanda pakadto sa Ruhengeri, Rwanda. Nagatindog lang ako sa trak kag halos indi makahulag ang akon mga tiil. Ang akon asawa nagapungko sa tupad sang drayber. Sang makaabot na kami sa amon destinasyon, halos indi na niya ako makilal-an bangod puno sing yab-ok ang akon nawong kag buhok. Nagsakit ang akon likod bangod sa biyahe amo nga nagapungko na lang ako samtang nagapamulongpulong isa ka semana antes sang gamay nga sirkito nga asembleya kag sa tion mismo sang asembleya. Kon nagaduaw kami sa mga kauturan, indi ko mapahibalo sa ila kon san-o ako makaabot bangod indi namon mapat-od kon ano ang amon masakyan!”

 PAGBALIK SANG ISA KA TUMANDOK

Si Gaspard Rwakabubu nga tumandok sang Rwanda, nagatrabaho subong mekaniko sa minahan sang saway sa Congo. Nagsiling sia: “Sang 1974, nagtambong ako sa Kingdom Ministry School sa Kolwezi. Ang isa sa mga instruktor nga si Michael Pottage, nagsiling nga ang sanga talatapan sa Kinshasa nagapangita sang isa ka gulang nga taga-Rwanda nga handa magbalik sa iya natawhan nga pungsod agod magbulig sa pagbantala nga hilikuton. Ginpamangkot niya ako kon puede ako magbalik didto. Nagsiling ako nga istoryahan namon ini sang akon asawa nga si Melanie.

“Sadto nga tion, bag-o lang ako ginhatagan sang akon boss sa minahan sang imbitasyon nga magkadto sa Germany agod hanason. Maayo ang akon performance kag pirme ginapataasan ang akon sueldo. Pero nagdesisyon na kami pagligad sang pila lang ka adlaw. Ginsilingan ko si Utod Pottage nga batunon namon ang pangagda nga magbalik sa Rwanda. Indi mahangpan sang akon boss ang akon desisyon. ‘Indi ka puede mangin Saksi  ni Jehova diri haw?’ pamangkot niya. ‘Ngaa mabalik ka pa sa Rwanda?’ May pila pa gani ka kauturan nga nagpugong man sa akon. Nagsiling sila: ‘May apat ka ka kabataan. Basaha ang Lucas 14:28-30, pungkui anay kag pamensari sing maayo.’ Pero wala gid ini nakapugong sa amon.

“Ginbayaran sang akon boss ang amon tiket sa eroplano pabalik sa Rwanda. Sang nakaabot na kami sa Kigali sang Mayo 1975, nag-arkila kami sang balay nga human sa tisa kag duta lang ang salog. Tuhay gid ini sa matahom namon nga balay sang nagaobra pa ako sa minahan. Walay sapayan sini, ginhanda namon ang amon kaugalingon kag determinado nga magpadayon.”

Bangod ang mga espesyal payunir nga naghalin sa iban nga pungsod nagahambal sang Swahili, abi sang madamo nga tawo nag-abot sila agod magtudlo sina nga lenguahe. Nagbag-o ini sang nag-abot si Gaspard kag ang iya pamilya kay gingamit nila ang Kinyarwanda nga Biblia sa pagtudlo sa mga tawo sang kamatuoran tuhoy sa Ginharian.

Ginbadbad man ni Utod Rwakabubu ang 32-pahina nga bukleta nga “This Good News of the Kingdom” sa Kinyarwanda. Ginbalhag ini sang 1976 kag nakapainteres sa madamo nga tawo. Ginabasa ini sang mga tawo sa mga bus kag sa dalan. Ang paggamit sang ngalan nga Jehova nagresulta sa madamo nga paghambalanay.

GINBATON SANG MGA TAGA-RWANDA ANG KAMATUORAN

Sadto nga tion, mga 11 pa lang ang manugbantala sa pungsod, nga ang kalabanan indi mga taga-Rwanda. Ang  una nga taga-Rwanda nga nakatuon sang kamatuoran amo si Justin Rwagatore. Nagtuon sia upod sa mga espesyal payunir nga taga-Tanzania sa Swahili nga lenguahe kay indi sila makahambal sang French ukon Kinyarwanda. Masinadyahon sia kag mainabyanon kag nabawtismuhan sang 1976. Nag-istar sia sa Save, ang lugar diin ginpasugtan anay sang hari sang Rwanda ang Katoliko nga mga misyonero nga mag-organisar sang misyon sang 1900. Nadumduman ni Justin nga interesado ang mga tawo nga mahibaluan kon ano gid ang ginatudlo sang Biblia. Apang, ginpamatukan sang mga klero ang mga Saksi ni Jehova kag gindumilian ang ila mga panong nga magpamati ukon magbaton sang literatura.

Ang isa pa ka taga-Rwanda nga nagbaton sang kamatuoran amo ang malig-on nga utod nga si Ferdinand Mugarura. Sang 1969, nag-istar sia sa nasidlangan nga Congo kag nakatigayon sing libro nga Ang Kamatuoran nga Nagadul-ong sa Kabuhi nga Dayon sa Swahili. Sang ulihi, sang nahibaluan niya kon diin may pinakamalapit nga mga Saksi, nagalakat sia sing 80 kilometros kada Biernes upod sa duha pa agod magtambong sa miting kag magtuon sa Biblia, dayon malakat naman pauli kon Lunes. Nabawtismuhan si Ferdinand sang 1975, dungan sa isa niya ka estudyante sa Biblia. Gintangdo  sia subong espesyal payunir sa Rwanda sang 1977. Nadumduman niya nga isa ka tuig antes sini, ginhiwat ang sirkito nga asembleya sa salas nanday Utod Rwakabubu, 34 ang nagtambong kag 3 ang nabawtismuhan.

WALA GINPASULOD ANG MGA MISYONERO

Ang Nagadumala nga Hubon, nga alisto pirme kon diin may panginahanglan, nagpadala anay sang mga misyonero sa Rwanda. Sang 1969, apat ka gradweyt sang ika-47 nga klase sang Watchtower Bible School of Gilead ang gin-agda sa pag-alagad didto.

Si Nicholas Fone nagsiling: “Sang ulihi nga bahin sang Enero, ginhatag ni Utod Knorr ang asaynment sang mga estudyante. Nabatian namon nga ginahambalan niya sanday Paul kag Marilyn Evans nga maasayn sila sa Rwanda. Dayon ginsilingan man niya kami sang akon asawa: ‘Kag iasayn man kamo didto upod sa ila!’ Nalangkag gid kami amo nga pagkatapos sang miting nagdalidali kami sa librarya sang Gilead kag ginkuha ang daku nga atlas para pangitaon ang Rwanda. Apang sang ulihi nakabaton kami sang sulat nga wala ginpasugtan  ang mga utod nga makakuha sing permiso agod makasulod kami sa Rwanda. Nalugaw-an gid kami, apang ginbaton namon ang bag-o nga asaynment upod kanday Paul kag Marilyn sa Congo.”

Sang 1976, duha pa ka mag-asawa ang gin-asayn sa Rwanda pagkagradweyt sa ika-60 nga klase sang Gilead. Ining apat ka misyonero ginpasugtan nga magsulod sa pungsod. Nag-arkila sila sang isa ka balay, maisog nga nagbantala, kag nagtuon sang Kinyarwanda. Sang nag-expire na ang ila visa pagligad sing tatlo ka bulan, wala na ini gin-renew sang Immigration Department. Gani, gin-asayn sila sa Bukavu, nasidlangan nga Congo.

“MAPISAN SILA”

Sang tungatunga sang katuigan 1970, ang mga espesyal payunir halin sa Tanzania kag Congo nagbiya sa Rwanda bangod sa pila ka rason. Sina man nga tion, nagpayunir ang taga-Rwanda nga mga utod nga lalaki kag nagbantala sa bug-os nga pungsod. Dayon sang 1978, ginbadbad sa Kinyarwanda ang Kamatuoran nga libro kag ang duha ka tract. Ginbalhag man ang bulanan nga edisyon sang Lalantawan. Ini nga mga publikasyon nakabulig sa pagpasangkad sang pagbantala sang Ginharian. Parte sadto nga mga tion, ang misyonero nga si Manfred Tonak nagsiling tuhoy sa mga taga-Rwanda nga mga payunir: “Mapisan sila kag masako pirme sa ministeryo. Ginasunod sang mga bag-uhan ang ila halimbawa.”

 Ginsugid ni Gaspard Niyongira kon paano naglapnag ang maayong balita sadto nga tion. “Sang mabawtismuhan ako sang 1978, naalarma ang mga klero kay madamo ang nagasulod sa kamatuoran. Ginatos ang nagatambong sa aton mga asembleya. Kon magbantala kami, daw guban kami sang mga apan! Sa masami, mga 20 ka manugbantala ang nagahalin sa sentro sang Kigali kag nagabantala asta sa Kanombe, nga mga 9 kilometros ang kalayuon. Nagapundo lang sila kon tigpalanyaga, dayon malakat naman sing 7 kilometros pakadto sa Masaka. Pagkagab-i, nagasakay sila sa bus pabalik sa Kigali. Amo man sini ang ginahimo sang mga grupo sang manugbantala sa iban nga bahin sang pungsod. Bangod sining maid-id nga pagbantala, abi sang mga tawo may linibo na ka mga Saksi ni Jehova. Gani, nagdamo ang panumbungon batok sa amon. Ginaimpluwensiahan nila ang mga awtoridad nga indi kami pagkilalahon sing legal.”

Nalangkag gid ang mga kauturan sa Rwanda nga makapakig-upod sa ila mga kauturan sa iban nga pungsod. Gani sang Disiembre 1978, mga 37 halin sa Rwanda, pati na mga kabataan, ang naglakbay pakadto sa Nairobi, Kenya, nga nagaagi sa Uganda—sobra 1,200 kilometros ang kalayuon—agod magtambong sa “Victorious Faith” Internasyonal nga Kombension. Mabudlay ang paglakbay kay indi masiguro ang transportasyon, kag masami nga nagakaaberiya ang salakyan. Dugang pa, magamo ang pulitika sa Uganda. Sang makalab-ot na ang mga delegado sa dulunan sang Kenya, ginsumbong sila sang mga opisyal sang Uganda nga mga espiya, gin-aresto, kag gindala sa headquarters sang army sa Kampala, Uganda. Gin-interogar sila ni Idi Amin, ang presidente mismo sang Uganda. Bangod nakumbinsi sia sa sabat sang mga delegado, nagsugo sia nga buy-an sila. Bisan pa wala sila makatambong sa una nga adlaw sang kombension sa  Nairobi, nalipay gid sila nga makita ang linibo nila ka kauturan halin sa lainlain nga pungsod nga nahiusa sing mahidaiton.

MGA PANIKASOG NGA KILALAHON SING LEGAL

Indi tanan nanamian sa ginatudlo sang mga Saksi ni Jehova nga mga kamatuoran sa Biblia kag mataas nga talaksan sa moral. Naakig ang mga klero kay madamo nga tawo ang nagbaton. Si Utod Rwakabubu nagsiling: “Madamo anay nga debotado nga Katoliko, Protestante, kag Adbentista ang naghatag sang resignation letter sa ila mga simbahan. Ang isa pa ka utod nagsiling nga ang pagbantala nga hilikuton daw kaangay sang kalayo nga madasig nga nagtupok sa dalagku nga mga relihion. Ang mga nagatambong sa Kigali Congregation nagdamo sang ulihi sing kapin sa 200. Sang primero, wala kami ginsapak sang mga klero bangod diutay pa lang kami. Apang samtang nagadamo kami, ginsumbong kami nga makatalagam sa pungsod. Talalupangdon man nga sa sini nga tion, ang arsobispo sang Iglesia Katolika sa Rwanda nga si Vincent Nsengiyumva nangin miembro sang central committee sang nagagahom nga partido pulitika.

“Bangod madasig kami nga nagadamo, kinahanglan makilala kami sing legal agod makapasulod sang mga misyonero, makatukod sing mga Kingdom Hall, kag makahiwat sing dalagku nga mga asembleya. Naghimo sing kahimusan ang sanga sang Kenya nga pangabayon ni Ernest Heuse, nga halin sa Belgium, ang mga ministro sang gobierno agod makilala kami sing legal, apang wala ini nangin madinalag-on. Sang ulihi, sang 1982, ginpangabay kami sang sanga talatapan sang Kenya nga maghimo sing isa ka sulat nga naadres sa Minister of Justice kag Minister of the Interior, nga nagapangabay nga kilalahon kami sing legal. Ginpirmahan ko ini upod sa duha pa ka espesyal payunir. Apang, wala ini ginsabat.”

 Sini nga tion, nagdugang pa gid ang pagpamatok. Nadumduman ni Antoine Rugwiza, nga isa ka hipuson kag talahuron nga utod, nga ginpahibalo sang presidente sa isa ka anunsio sa radyo nga indi niya pagtolerahon ang mga nagapakadiutay sa “pagtuo sang mga taga-Rwanda.” Nahangpan sang tanan nga ang mga Saksi ni Jehova ang ginatumod niya. Wala madugay, gindumilian ang mga utod nga magtinipon. May mga huringhuring nga arestuhon sila. Duha ka beses nga ginpatawag si Utod Rwakabubu sang State security agency para interogahon.

Dayon sang Nobiembre 1982, si Kiala Mwango kag ang iya asawa nga si Elaine, ginpadala halin sa Nairobi agod magtatap sa sirkito nga asembleya sa Butare, Gisenyi, kag Kigali. Si Utod Rwakabubu amo ang tsirman sa sini nga mga asembleya. Pagkatapos niya matambungan ang asembleya sa Kigali, ginpatawag sia sang State security agency sa ikatlo nga tion. Apang, wala na sia makabalik! Sa sulod sang apat ka adlaw, gin-aresto man ang duha ka espesyal payunir nga nagpirma sang pangabay para kilalahon sila sing legal. Ginpriso sila nga tatlo nga wala sing kasaba ukon wala ginhatagan sing tsansa nga makapangapin. Dayon, may iban pa nga gin-aresto. Ginsira ang Kingdom Hall kag ginkandaduhan. Ang sulat halin sa Minister of Justice sa lokal nga tagdumalahan nagasugo nga dumilian ang mga Saksi ni Jehova.

Sang ulihi sang Oktubre 1983, ginkasaba ang tatlo ka utod nga nagpirma sang pangabay para makaparehistro sing legal. Ginsumbong sila sang korte nga nagapanguarta kag nagadaya sa mga tawo, apang ini tanan wala gid sing basihan. Sa tion sang kasaba, wala gani sing may ginpresentar nga saksi ukon dokumento nga magapamatuod sang panumbungon. Apang, ang tatlo ka utod ginsentensiahan sing duha ka tuig nga pagkapriso. Sang ginpagua ang mga kriminal sa idalom sang programa nga amnestiya, ining matutom nga mga utod wala ginpagua.  Sa Gisenyi, lima ka Saksi ang ginpriso sang halos duha ka tuig bisan wala sila masentensiahan kag wala sing nagakaigo nga court order.

KABUHI SA PRISUHAN

Mabudlay gid ang kabuhi sa prisuhan. Ang rasyon sang mga priso nga balinghoy kag beans ginahatag isa lang ka bes kada adlaw. Makakaon man sila sing karne isa lang ka bes sa isa ka bulan. Ang ila ginahigdaan may mga bagsat. Bangod nagaginutok ang mga priso, madamo sa ila ang nagatulog na lang sa salog. Diutay man ang tubig nga ila magamit. Ang mga kaupod sang mga utod sa prisuhan masingki nga mga kriminal. Ang mga guardia masami nga mapintas. Apang ang isa sa ila, nga si Jean Fataki, mainayuhon sa mga utod. Nagbaton sia sing pagtuon sa Biblia, nabawtismuhan, kag nag-alagad sing matutom subong payunir asta subong.

Si Utod Rwakabubu nagsiling: “Sang ara kami sa prisuhan, ang arsobispo naghiwat didto sing Misa. Ginsilingan niya ang iya mga tagpalamati nga mag-andam sa mga Saksi ni Jehova. Sang ulihi, ang pila ka Katoliko nga nagtambong namangkot sa amon kon ngaa amo sini ang ginsiling sang arsobispo, kay nakita man nila nga indi makatalagam ang mga Saksi ni Jehova.”

Sa sini nga tion, sanday Roger kag Noella Poels nag-abot sa Kigali halin sa Belgium bangod may kontrata sa trabaho si Roger. Ang tatlo ka utod ara gihapon sa prisuhan, gani nangabay si Roger nga maistorya ang Minister of Justice agod ipaathag ang aton mga pagpati kag mamangkot sing matinahuron kon ano gid bala ang nalapas sang mga Saksi ni Jehova sa gobierno. Samtang nagahambal pa sia, nagsal-ot ang ministro: “Mr. Poels,  tama na na! Pasakyon ka na sa masunod nga eroplano pakadto sa Brussels. Ginapahalin ka na sa sini pungsod!”

Bangod ang tatlo ka utod nagpabilin nga malig-on kag wala nagpadala sa pamahog, gintapos nila ang duha ka tuig nga sentensia. Apang sang ikaduha nga tuig, ginsaylo sila sa prisuhan nga mas maayo ang kahimtangan. Ginpagua sila sang Nobiembre 1984.

NAGBASKOG ANG PAGHINGABOT

Nagpadayon ang pagpamatok. Gin-anunsio sa radyo nga ang mga Saksi ni Jehova indi maayo nga mga tawo kundi mga extremist. Sang Marso 1986, madamo ang gin-aresto sa bug-os nga pungsod. Ang isa sa ila amo si Augustin Murayi, nga ginpahalin sa iya posisyon subong director general sa Ministry of Primary and Secondary Education bangod sa iya Cristianong neutralidad. Ginpakalain sia sa mga pamantalaan kag ilabi na sa radyo.

Sa bug-os nga pungsod, gin-aresto man ang iban nga kauturan, bisan ang mga nagabusong nga may magagmay nga kabataan. Sa hingapusan nga bahin sang 1986, ginsaylo sila sa sentral nga prisuhan sa Kigali agod hulaton ang pagbista. Bangod ang mga utod wala nagakanta sing ambahanon sang pungsod, wala nagasuksok sang badge sang presidente, kag wala nagabakal sang kard sang partido pulitika, abi sang mga tawo ginapamatukan sang mga Saksi ni Jehova ang gobierno kag ginatinguhaan ini nga pukanon.

Naghinumdom si Phocas Hakizumwami nga nagayuhum: “Ang mga utod sa kongregasyon  sang Nyabisindu amo ang pila sang una nga gin-aresto. Bangod ginapaabot namon nga kami na ang masunod, narealisar namon nga magabag-o na ang amon teritoryo, indi na sa gua kundi sa sulod na sang prisuhan. Gani, maid-id namon anay nga ginbantalaan ang amon teritoryo sa ‘gua.’ Nagkadto kami sa mga balaligyaan kag nakapahamtang sing madamo nga magasin kag libro. Nangamuyo kami kay Jehova nga buligan kami nga matuptupan ang amon teritoryo antes kami mapriso. Ginbuligan gid niya kami kay natuptupan namon ang bug-os nga teritoryo sang Oktubre 1, 1985. Pagligad sang pito ka adlaw, ginpriso kami.”

Pagkasunod nga tuig, si Palatin Nsanzurwimo kag ang iya asawa nga si Fatuma gin-aresto sang mga State security agent. Pagkatapos sila gin-interogar sing walo ka oras kag gin-usisa sing maayo ang ila balay, gindala sila sa prisuhan upod sa ila tatlo ka kabataan. Samtang nagapakadto sila sa prisuhan, ginsundan sila sang manghod nga lalaki ni Palatin, kag ginkuha niya kag gin-atipan ang ila lima ka tuig nga bata nga lalaki kag apat ka tuig  nga bata nga babayi. Ginpriso sanday Palatin kag Fatuma upod sa ila 14 ka bulan nga lapsag. Sang ulihi, ginsaylo si Fatuma sa lain nga prisuhan kag nagtener didto sang siam ka bulan.

Sina nga tion, ginpahalin sa eskwelahan ang apat ka bata ni Jean Tshiteya. Sang ulihi sang nagpauli sia, naabtan niya nga ginransak ang iya balay. Gin-aresto ang iya asawa amo nga ang mga kabataan na lang ang nabilin. Dayon, gin-aresto man si Utod Tshiteya kag ginpriso sa Butare upod sa iya asawa kag iban pa nga kauturan. Pagkatapos, ang tanan nga priso sa Butare ginsaylo sa sentral nga prisuhan sa Kigali. Ang mga kabataan ni Utod Tshiteya gin-atipan sang mga kauturan sa Kigali.

Si Utod Tshiteya nagsiling: “Sang ginsaylo sa sentral nga prisuhan sa Kigali ang mga kauturan halin sa mga prisuhan sa iban nga rehiyon, malipayon nila nga ginatamyaw ang isa kag isa nga nagasiling, ‘Komera!’ nga nagakahulugan ‘Magpakabakod!’ Sang nabatian ini sang isa ka guardia, nagsaligbat sia: ‘Mga buang! Ara na kamo sa prisuhan, magpakabakod pa?’”

Bisan pa sa mga pagpang-aresto, wala nalugaw-an ang bunayag sing tagipusuon nga mga tawo. Sa masami may maayo pa nga resulta ang mga paghingabot. Si Odette Mukandekezi, nga isa ka mapagsik kag masinadyahon nga utod nga babayi amo ang isa sa mga gin-aresto sadto. Nagsiling sia: “Sa  tion sang paghingabot, gin-aresto kag ginkastigo ang mga utod. Isa ka adlaw, naagyan namon ang isa ka bata nga babayi nga si Josephine nga nagapahalab sing baka. May Biblia sia kag nabasahan niya nga ang mga Cristiano sang una ginpakalain, ginhingabot, ginbunal, kag ginpriso. Bangod nahibal-an niya nga ginahingabot man ang mga Saksi ni Jehova, nahunahuna niya nga mahimo sila ang matuod nga relihion. Gani, nangabay sia nga magtuon sa Biblia. Bawtismado na sia subong.”

Sa tion sang pagdumili, si Gaspard Niyongira nga drayber sang isa ka trak, masami nga nagabiyahe pakadto sa Nairobi, Kenya. Ginasulod niya ang mga publikasyon sa isa ka pinasahi nga kahon nga matago sa iya trak kag ginadala ini sa Rwanda. Ang kahon puede masudlan sing anom ka karton sang literatura. Sina man nga tion, si Henry Ssenyonga, halin sa nakatundan nga Uganda, regular nga nagadala sing mga magasin sa tabok sang dulunan paagi sa iya motorsiklo.

Ang mga miting sang kongregasyon kinahanglan hiwaton sa magagmay nga mga grupo. Kon nagasuspetsa ang mga awtoridad nga nagahiwat sing miting ang mga Saksi ni Jehova, masulod sila kag mangusisa. Si Utod Niyongira nagsiling: “May palayas ako nga ginpahimo sa balay kag didto kami sekreto nga nagahiwat sing mga miting. Ginalubong namon sa duta ang mga literatura nga nasulod sa plastik kag ginatabunan sang uling.”

 Samtang nagadamo ang ginaaresto, si Jean-Marie Mutezintare, nga bag-o pa lang nabawtismuhan sadto, nagtambong sa pinasahi nga internasyonal nga “Integrity Keepers” nga Kombension sa Nairobi sang Disiembre 1985. Pagbalik niya sa Rwanda, nangolekta sila ni Isaie Sibomana sang mga magasin halin sa mga utod sa nakatundan nga Uganda. Sa dulunan, nasapwan sang mga opisyal ang mga magasin. Gani, gin-aresto sila, ginposasan, gindala para interogahon, kag ginpriso sing isa ka gab-i sa matugnaw nga selda. Wala madugay, ginsaylo sila sa sentral nga prisuhan sa Kigali. Didto, nakaupod nila ang mga 140 ka utod. Nalipay gid ang mga kauturan nga makabati sing report parte sa kombension sa Nairobi. Nagpalig-on kag nagpabakod gid ini sa ila!

Ang mga kauturan nga napriso nagahiwat sing mga miting kag nagahimo sing mga kahimusan sa pagbantala. Magluwas sa pagbantala, ginatudluan man nila ang pila ka priso sa pagbasa kag pagsulat. Nagadumala man sila sing mga pagtuon sa Biblia sa mga interesado kag nagabulig sa paghanda sa mga bag-o nga manugbantala para sa bawtismo. Ang pila sa ila nagatuon pa lang sang gin-aresto kag ang iban sa prisuhan na nakatuon sang kamatuoran.

“NAGDUAW” ANG MANUGTATAP SANG SIRKITO SA PRISUHAN

Ginsaysay sang isa ka utod ang mga natabo sa prisuhan sa Kigali sang 1986: “Madamo sing kauturan didto. Nagtipon kami agod hambalan kon paano mabuligan ang mga kauturan sa gua. Nagdesisyon kami nga sulatan sila agod palig-unon. Ginsulatan namon sila nga kon matapos na namon ang pagbantala sa prisuhan, mapauli na kami. Nagabantala kami sa kada katre kag nagadumala sing mga pagtuon sa Biblia. Sang ulihi, nabatian namon nga may manugtatap sang sirkito nga nagaduaw sa mga kongregasyon. Gusto man namon nga duawon  kami, gani ginpangamuyo namon ini kay Jehova. Wala madugay, ginpriso sa ikaduha nga tion si Utod Rwakabubu, ang manugtatap sang sirkito. Para sa amon, napriso sia agod maduaw kami.”

Sa tion sang paghingabot, isa lang ka utod ang nagkompromiso. Sang nagsuksok sia sing political badge, ginkastigo sia, ginsipa, gin-insulto, kag gintawag nga talawan sang indi Saksi nga mga priso. Ginpamangkot sia sang iya asawa nga nagatuon pa lang sa Biblia kon ngaa wala sia nagpabilin nga matutom. Sang ulihi, ginsulatan niya ang mga hukom nga nagsala sia sa iya desisyon kag isa man sia gihapon ka Saksi ni Jehova. Ginsulatan man niya ang sanga talatapan sang Kenya agod mangayo sang pasaylo. Nagaalagad na sia karon sing matutom kay Jehova.

NAGPADAYON ANG PAGBANTALA SA GUA

Ang mga kauturan nga wala naaresto nagpadayon sa pagbantala sing makugi, nga nagaaberids sing 20 ka oras kada bulan. Si Alfred Semali nga isa sa mga wala napriso naghinumdom: “Bisan pa wala ako napriso, ginapaabot ko na ini kag handa ako. Ang Kingdom Hall ginsira, gani nagatipon kami sa gamay nga grupo kag nagapadayon sa pagbantala. Ginasulod ko sa brown envelope ang akon mga magasin, kag nagakadto sa banwa nga kuno abi nagapangita sing obra. Dayon nagapangita ako sing kahigayunan nga makatanyag sang mga magasin kag makasugod sing paghambalanay parte sa Biblia.

“Sang 1986, madamo nga kauturan kag interesado ang ginpriso, bisan ang mga bag-o pa lang nagtuon sa Biblia. Ang mga kauturan kag bisan ang mga bag-uhan nagtindog gid sing malig-on. Ang mga Saksi sa madamo nga pungsod nagsulat sa presidente sang Rwanda kag nagprotesta sa indi makatarunganon nga pagtratar sa mga kauturan. Suno sa report sa radyo, ginatos ka sulat  ang iya nabaton adlaw-adlaw. Maayo ang nangin resulta kay pagkasunod nga tuig, ginpagua ang mga kauturan kag ang mga interesado sa mando sang presidente. Nalipay gid kami.” Sang mapagua na sila, ang mga gulang nag-organisar dayon sang pagbawtismo sa Kigali, diin 36 ang nabawtismuhan kag 34 sa ila ang nag-auxiliary payunir gilayon!

Bisan grabe gid ang paghingabot sang 1986, ang mga manugbantala nga nagareport nagaaberids sing 435. Mga 140 sa ila ang napriso. Ini nga mga Saksi amo ang nangin haligi sang organisasyon ni Jehova sa Rwanda. Ang ila pagtuo isa ka “natilawan nga kinaiya.”—Sant. 1:3.

Pagkatapos sang mabudlay nga mga tion sang katuigan 1980, naeksperiensiahan sang mga kongregasyon sa Rwanda ang kalinong kag pag-uswag. Apang ano ang matabo sa palaabuton? Madamo ang nagbaton sang kamatuoran. Mapamatud-an bala sang mga bag-uhan nga natukod sila sa materyales nga makabato sa kalayo? (1 Cor. 3:10-15) Ang ila bala pagtuo makatindog sa manug-abot nga mga pagtilaw? Tan-awon naton.

INAWAY KAG KAGAMO SA PULITIKA

Sang 1990, mga 1,000 ang aktibo nga manugbantala sa Rwanda. Apang naggamo ang pulitika, kag sang Oktubre, ginsalakay sang Rwandan Patriotic Front (RPF) halin sa Uganda ang naaminhan nga bahin sang Rwanda.

Si Ferdinand Mugarura, isa ka maisog nga utod nga ginpriso sing duha ka beses bangod sa iya pagtuo, nagaistar sa Ruhengeri sang matabo ini nga pagsalakay. Naghinumdom sia: “Nagalapnag ang dumot kag tribalismo. Apang ang mga Saksi ni Jehova nagpabilin nga neutral. Wala sila nagaentra sa pulitika ukon may pinilian nga rasa. Bangod sa pagpabilin nga neutral, may pila ka kauturan nga kinahanglan magbiya sa ila puluy-an kag ang iban nadulaan sing trabaho.”

 Ang isa ka utod nga balo, nga maestra kag may tatlo ka kabataan, wala maghatag sing kuarta sa army. Bangod sini, ginreport sia sang prinsipal sa mga opisyal sang militar, kag ginpriso sia sa ikaduha nga tion. Napriso na sia anay sang katuigan 1980. Sang ang mga nagapanalakay nga army nakalab-ot na sa banwa diin sia ginpriso, naguba ang prisuhan kag ang tanan nga priso nagpalagyo. Apang sa baylo nga malagyo, nagpabilin sia sa prisuhan. Sang nag-isol ang mga nagapanalakay nga army, gin-aresto sia liwat kag ginsaylo sa sentral nga prisuhan sa Kigali. Didto, nangamuyo sia nga kuntani mahibal-an niya ang petsa sang Memoryal kay indi gid niya luyag nga mawasi ini. Wala gid niya ginpaabot nga ginpagua sia sa petsa mismo sang Memoryal! Bangod nagpabilin sia nga neutral, nadulaan sia sing balay kag trabaho, apang nangin mapisan sia nga payunir.

Bangod sa pagpasilabot sang iban nga pungsod, nauntat sing makadali ang pagpanalakay halin sa Uganda. Sang 1991, gintinguhaan sang iban nga magtukod sing lainlain nga partido pulitika sa pungsod. May gintukod nga pila ka dalagku kag magagmay nga partido, nga nagresulta sa regionalismo kag tribalismo. Ang iban nga partido indi gid man tuman ka panatiko, apang may iban nga militante kag extremist. Sa una nga tion, nangin positibo ang pagtamod sa neutral nga panindugan sang mga Saksi ni Jehova. Bangod ang mga Saksi wala sing may ginadampigan nga partido kag tribo, wala na sila ginkabig nga kaaway sang gobierno kag sang mga tawo.

Sang Septiembre 1991, may mga utod nga lalaki nga ginpadala gikan sa iban nga pungsod nga gin-updan sang duha ka utod sa Rwanda nga sanday Gaspard Rwakabubu kag Tharcisse Seminega, para makig-istorya sa prominente nga mga opisyal sang gobierno sa Kigali. Gin-istorya nila ang bag-o nga Minister of Justice, nga nagpakita gid sing simpatiya sa ila. Ginpasalamatan sia sang mga  utod bangod sa positibo nga mga tikang nga iya nahimo kag ginpalig-on sia nga hatagan kita sing bug-os nga kahilwayan.

Sang Enero 1992, antes sila makilala sing legal, ang mga utod naghiwat sing distrito nga kombension sa Kigali. Sanday Godfrey kag Jennie Bint naghinumdom: “Nagaalagad kami sa Uganda sadto nga tion kag nakibot kami sang makabaton kami sing sulat halin sa sanga talatapan sa Kenya nga nagapangabay sa amon nga magkadto sa Rwanda sing tatlo ka semana agod magbulig sa mga kahimusan para sa kombension kag sa pagrekord sing drama. Maabiabihon gid ang mga utod didto, kag ginaagda kami nga magkaon upod sa lainlain nga pamilya kada adlaw. May naarkilahan na nga pribado nga soccer stadium, kag may nahimo na nga mga preparasyon pag-abot namon. Naplano na sang mga utod ang pagrekord sang drama kag nangin madinalag-on ini bisan pa limitado lang ang mga kagamitan. Bisan pa madamo sa mga kauturan sa aminhan sang pungsod ang wala nakakuha sing permiso nga makalakbay kag ginsiraduhan ang mga dulunan sang Burundi kag Uganda, 2,079 ang nagtambong sang Domingo kag 75 ang nabawtismuhan.”

GINKILALA NA SING LEGAL!

Pila ka bulan sang ulihi, sang Abril 13, 1992, ang hilikuton sang mga Saksi ni Jehova ginkilala na sing legal sa Rwanda sa una nga tion! Natapos na gid man ang madugay nga pagdumili, paghingabot, kag pagpamriso bangod sa pagbantala sang maayong  balita. Makapaabot na ang mga kauturan sing teokratiko nga pag-uswag kag pagsangkad.

Nag-asayn dayon ang Nagadumala nga Hubon sing mga misyonero sa Rwanda. Ang una nga mga misyonero nga nakakuha sing visa amo si Henk van Bussel, nga nag-alagad anay sa Central African Republic kag sa Chad, kag sanday Godfrey kag Jennie Bint, nga nag-alagad anay sa Zaire (ginatawag karon nga Democratic Republic of the Congo) kag sa Uganda. May gintangdo nga Komite sang Pungsod nga magatatap sa pagbantala nga hilikuton.

Ginsaysay ni Utod Bint ang natabo sang una nila nga pag-abot upod si Henk van Bussel: “May nakita kami nga balay para mangin missionary home nga malapit sa Kingdom Hall. Nagtuon kami dayon sing Kinyarwanda. Kaangay sang una nga mga espesyal payunir sang 1970, binudlayan man kami. Ang isa sa mga libro nagsiling: ‘Ang letra nga CW ginamitlang nga TCHKW!’ Nadumduman man namon ang ginsiling sang nagatudlo sa amon nga utod nga babayi, ‘Indi mo gid mamitlang sing maayo ang “shy” sa “isi nshya” [ang bag-o nga duta], kon indi ka magyuhum!’”

Sina nga tuig, nalab-ot ang bag-o nga kadamuon sang manugbantala nga 1,665 kag sang Enero 1993, may ginhiwat naman nga distrito nga kombension sa Kigali. Sa sini nga tion, 4,498 ang nagtambong kag 182 ang nabawtismuhan. Si Kiala Mwango amo ang ginpadala nga representante sang sanga sa Kenya. Wala gid sing may naglaum sadto nga ang lote sa tabok sang dalan halin sa istadyum nga ginhiwatan namon sang kombension, tukuran gali sang sanga talatapan sang 2006.

Bisan pa may pagpanalakay liwat sa aminhan, wala maghinay ang pagbantala. Sang 1993, ang nagapanalakay nga army mga pila na lang ka kilometro sa Kigali. Ang mga dulunan sa Uganda sirado gihapon, kag mabatian  halin sa kapital ang grabe nga pagbinumbahanay sa pihak lang nga mga bakulod. Mga isa ka milyon ang nagpalalagyo halin sa aminhan sang pungsod. Lakip sa ila ang 381 ka kauturan nga ginsapupo sang mga kauturan sa Kigali kag sa palibot sini. Apang sa Arusha, Tanzania, may ginkasugtan nga cease-fire, may ginhimo nga neutral nga lugar, kag nagpasugot ang gobierno nga ipaambit ang gahom sini sa nagapanalakay nga army kag sa pila ka dalagku kag magagmay nga partido pulitika.

ADLAW SANG PINASAHI GID NGA ASEMBLEYA!

Ang adlaw sang pinasahi nga asembleya gin-iskedyul sina nga tuig sa Kigali Regional Stadium. Apang ang mga opisyal sang istadyum nag-iskedyul man diri sang hampang sang soccer sa alas 3:00 sang hapon. Nagtambong ang mga kauturan sa sesyon sa aga, apang antes magsugod ang sesyon sa hapon, nag-alabot na ang mga tumalan-aw sang soccer kag indi na sila mapunggan sang mga pulis. Nagsiling ang manedyer sang istadyum nga matapos ang hampang sa alas 6:00 sang hapon. Gani, naghalin  ang mga kauturan kag nagbalik sang alas 6:00 agod tambungan ang nabilin nga bahin sang programa.

Apang mabudlay ini kay may ginapatuman nga curfew. Asta alas 6:00 lang sang hapon ang biyahe sang mga salakyan, kag indi man puede magpabilin sa gua sugod sa alas 9:00 sang gab-i. Apang sang mga alas 7:00 sang gab-i, gin-anunsio sa radyo nga ginsaylo ang curfew sa alas 11:00 sang gab-i. Isa pa, wala sing kasiguruhan ang elektrisidad. Bangod wala masunod ang ginkasugtan sang pag-arkila sang istadyum, ang mayor sang Kigali nagsugo nga suplayan ang mga utod sing elektrisidad. Nag-aman man sia sing libre nga transportasyon para masakyan sang mga kauturan pagkatapos sang programa. Gani, nahiwat sang mga utod ang bug-os nga programa sang asembleya. Nakibot gid sila kay sang paggua nila sa istadyum, madamo nga bus ang nagahulat sa ila!

Nadumduman ni Günter Reschke nga ginduaw niya ang Rwanda sa katapusan sang Septiembre 1993. Nagsiling sia: “Ginpadala ako sang sanga sang Kenya sa Kigali agod magtudlo sa Kingdom Ministry School upod kay Utod Rwakabubu. Sadto nga tion, 63 lamang ang gulang sa Rwanda bisan pa ang manugbantala nagdamo na sing 1,881. Grabe na ang kinagamo sa pungsod kag may huringhuring nga nagailinaway na sa aminhan. Siempre, wala sing may nakahibalo kon ano pa nga mga kabudlayan ang matabo sa ulihi, apang ini nga eskwelahan nag-aman gid sing pagkaon sa nagakaigo nga tion. Nagpalig-on ini sa pagtuo sang mga gulang, nagsangkap sa ila subong mga manugbantay, nga kinahanglanon gid samtang nagahilapit ang inaway.”

MGA PLANO SA PAGTUKOD SANG TALATAPAN

Sa katapusan sang Marso 1994, si Leonard Ellis kag ang iya asawa nga si Nancy nag-abot halin sa Nairobi agod magtambong sa adlaw sang pinasahi nga asembleya kag magbulig sa translation office. Ginrekomendar  sang sanga sang Nairobi nga upuron ang missionary home kag ang translation office sa Rwanda. Sang Lunes, Abril 4, ang Pagtinuon sa Lalantawan gintambungan sang ginpasangkad nga translation team, Komite sang Pungsod, mga misyonero, kag nanday Utod Leonard kag Nancy Ellis. Makakulunyag gid yadto nga tion kay nagaumpisa na ang dugang pa nga pagpasangkad.

Sang matapos ang ila hilikuton, nagpauli na sanday Utod Leonard kag Nancy Ellis. Isa sila sa mga pasahero sa katapusan nga biyahe sang eroplano pagua sa Kigali sa sulod sang binulan. Pagkasunod nga hapon, gintawgan ni Utod Rwakabubu ang missionary home agod pabal-on sila nga wala na gindayon sang Russian embassy ang pagbakal sang isa ka lote nga tukuran kuntani sang talatapan sang pungsod. Puede na ini ihatag sa mga Saksi ni Jehova, kag mitingan namon ini kuntani pagkaaga, Huebes, Abril 7. Apang, wala ini nadayon.

 NAGSUGOD ANG GENOCIDE!

Sang Mierkoles sang gab-i, Abril 6, ang eroplano nga ginasakyan sang presidente sang Rwanda kag Burundi gintiro sang missile kag na-crash malapit sa Kigali. Napatay ang tanan nga pasahero. Diutay lang ang nakahibalo sa natabo sina nga gab-i, kag wala ini ginbalita bisan sa opisyal nga estasyon sang radyo.

Indi gid malipatan sang tatlo ka misyonero, ang mag-asawa nga Bint kag si Henk, ang natabo pagkadason nga mga inadlaw. Si Utod Bint nagsiling: “Sang kaagahon sang Abril 7, nakabugtaw kami bangod sa linupok sang mga pusil kag granada. Indi na ini bag-o sa amon kay sang nagligad nga binulan grabe na ang kinagamo sa pulitika sa sini nga pungsod. Apang sang nagahanda kami sang pamahaw, nag-ring ang telepono. Gintawgan kami ni Emmanuel Ngirente, nga ara sa translation office, nga ginbalita sa radyo nga napatay ang duha ka presidente sa isa ka crash sang eroplano. Ginpaandaman sang Ministry of Defense ang tanan sa Kigali nga indi maggua sa ila balay.

 “Sang mga alas nuebe sang aga, nabatian namon nga may mga kawatan nga nagapangrungkab sa balay sang amon mga kaingod. Ginkuha nila ang salakyan kag ginpatay ang iloy.

“Sang ulihi ang mga militia kag kawatan nakalab-ot na sa amon balay. Ginpalpag nila ang geyt kag gintum-ok ang door bell. Naghipos lang kami kag wala gid naggua. Bangod sa pila ka rason, wala na sila nagpilit nga magsulod kundi nagsaylo sa iban nga balay. Ang mga linupok sang mga armas kag bomba mabatian sa palibot; kag wala na kami sing tsansa pa nga makapalagyo. Ang mga linupok nagatunog na gid kag nagalapit, gani nagkadto kami sa koridor sa tunga sang balay agod indi kami maigo sang nagatalang nga mga bala. Nabatyagan namon nga indi dayon mag-untat ini nga sitwasyon, gani ginkinikini namon ang amon pagkaon. Isa lang ka bes kami nagakaon kada adlaw. Pagkadason nga adlaw sa tapos kami makapanyaga kag samtang nagapamati sa internasyonal nga balita sa radyo, nagsinggit si Henk, ‘Nakataklas na sila sa aton kudal!’

“Wala na kami nakapamensar kon ano ang himuon. Nagsulod na lang kami sa banyo kag gin-lock ang puertahan. Dayon nangamuyo kami kay Jehova nga buligan kami nga makabatas sa kon ano man gid ang matabo. Antes pa kami makatapos pangamuyo, nabatian namon nga nagsinulod na ang mga militia kag kawatan sa bintana kag puertahan. Pila lang ka minuto, ara na sila sa sulod sang balay nga nagaginual kag nagapamaliskad sang mga kagamitan. Mga 40 tanan ang kawatan—mga lalaki, babayi, kag mga bata—upod sa mga militia. May nabatian man kami nga linupok samtang nagainagaway sila sang mga pagkabutang nga ila makit-an.

“Pagligad sang 40 minutos, nga sa pamatyag namon daw wala na sing katapusan, gintinguhaan nila nga buksan ang banyo. Bangod naka-lock, amat-amat nila ini nga ginwasak. Napensar namon nga kinahanglan na kami  maggua. Daw mga buang sila kag high sa droga. Gintayaan nila kami sang talibong kag kutsilyo. Si Jennie nangamuyo sing matunog kay Jehova. Ginhan-os sang isa ka tawo ang likod sang iya talibong sa liog ni Henk. Natumba si Henk sa bathtub. Maayo lang kay nakakita ako sing kuarta. Ginhatag ko ini sa ila kag gin-agawan nila.

“Natalupangdan namon ang isa ka pamatan-on nga lalaki nga nagatulok sa amon. Bisan pa indi namon sia kilala, nakilal-an niya kami mahimo sa amon pagbantala. Gindapit niya kami, gintikwang pabalik sa banyo, kag ginsilingan nga isira ang puertahan. Nagsiling sia nga luwason niya kami.

“Padayon nga mabatian ang mga pagpangawat sing 30 minutos ukon kapin pa, kag gulpi lang nga naglinong. Sang ulihi, ginbalikan kami sang pamatan-on kag ginsilingan nga puede na kami makagua. Ginpilit niya kami nga maghalin dayon, kag gingiyahan kami pagua. Wala na kami sing may ginbitbit. Nakita namon ang nagahinuray-ad nga mga bangkay sang amon mga kaingod nga ginpamatay. Gin-updan kami sang duha ka miembro sang Presidential Guard sa balay sang isa ka opisyal sang militar nga malapit lang. Dayon gin-updan kami sang opisyal sa Mille Collines Hotel, nga gindangpan sang madamo nga tawo. Sang ulihi, sang Abril 11, ginsaylo kami sa Kenya pagligad sang pila ka oras nga mabudlay nga pagbiyahe upod sa mga militar nga nagsaylo sa amon halin sa banwa paagi sa indi direkta nga ruta pakadto sa likod sang erport. Nag-abot kami sa reception area sang Nairobi Bethel nga indi magkalaamo ang itsura. Si Henk, nga naseparar sa amon sang nagbakwit kami, nag-abot man didto pagligad sang pila ka oras. Napalig-on gid kami sa mahigugmaon nga pagtatap kag suporta sang pamilya Bethel.”

NALUWAS SA PANGAMUYO SANG ISA KA BATA

Sa adlaw pagkatapos ma-crash ang eroplano nga nagpatay sa presidente sang Rwanda kag Burundi, anom  ka soldado sang gobierno ang nagkadto sa balay ni Utod Rwakabubu. Nagapula ang ila mata, nagapanimaho sing alkohol, kag makita sa ila paghulag nga nakadroga sila. Namilit sila nga hatagan sila sing armas. Ginsilingan sila ni Utod Rwakabubu nga sia kag ang iya pamilya mga Saksi ni Jehova kag wala sila sing armas.

Nahibaluan sang mga soldado nga neutral ang mga Saksi ni Jehova, gani wala sila nagasuporta sa gobierno kag wala nagaamot para sa army. Nagpaakig ini sa mga soldado. Sanday Gaspard kag Melanie Rwakabubu indi mga Tutsi. Apang indi lamang Tutsi ang ginapatay sang Hutu Interahamwe nga mga militia kundi pati na ang mga Hutu nga wala nagapasilabot, ilabi na kon ginasuspetsahan nila ini nga nagabulig sa mga Tutsi ukon sa nagapanalakay nga army.

Ginbunal sang mga soldado sanday Gaspard kag Melanie sang kahoy kag gindala sa kuarto upod sa ila lima ka kabataan. Ginkakas nila ang mga hapin sang katre kag gintabon ini sa pamilya. Ang iban may mga granada nga ginauyatan, gani maathag na kon ano ang ila ginaplano. Namangkot si Gaspard, “Puede kami anay ka pangamuyo?”

Indi magpasugot ang isa ka arogante nga soldado. Dayon, pagkatapos sang pila ka diskusyon, ginpasugtan sila sang mga soldado. “Sige,” siling nila, “hatagan namon kamo sing duha ka minuto.”

Nangamuyo sila sing hipos, apang ang anom ka tuig nga si Deborah Rwakabubu, matunog nga nangamuyo: “Jehova, kon patyon nila kami paano namon mabalikan ang mga tawo nga gin-preachingan namon ni Papa nga natanyagan ko sing lima ka magasin? Ginahulat nila kami nga magbalik kag kinahanglan nila mahibaluan ang kamatuoran. Kon indi kami pagpatyon, gina-promise ko nga mangin publisher ako, mapabaptize, kag mapayunir! Jehova, luwasa kami!”

 Pagkabati sini, nagdayaw gid ang mga soldado. Sang ulihi, ang isa sa ila nagsiling: “Bangod sa pangamuyo sini nga bata, indi namon kamo pagpatyon. Kon may iban pa nga magkadto diri, hambalon n’yo sila nga diri na kami halin.” b

NAGLALA ANG SITWASYON

Amat-amat nga nagbaskog ang inaway sang nakalab-ot na sa kapital, nga Kigali, ang nagapanalakay nga army (ang Rwandan Patriotic Front). Bangod sini, nagpamatay pa gid ang Interahamwe nga mga militia.

May ginbutang nga mga barikada sa bug-os nga banwa kag sa tanan nga interseksion nga ginabantayan sang mga soldado kag armado nga Interahamwe nga mga  militia upod sa lokal nga pumuluyo. Ginpuersa ang tanan nga mapagros pa nga lalaki nga magbantay sa mga barikada upod sa Interahamwe, gab-i kag adlaw. Ang katuyuan sang mga barikada amo nga dakpon kag patyon ang mga Tutsi.

Samtang nagapadayon ang pagpamatay sa bug-os nga pungsod, ginbiyaan sang ginatos ka libo ka pumuluyo sang Rwanda ang ila mga puluy-an. Madamo sa ila, lakip na ang mga Saksi ni Jehova, ang nagdangop sa Congo kag Tanzania.

PAG-ATUBANG SA INAWAY KAG KAMATAYON

Ang masunod amo ang mga kasaysayan sang aton mga kauturan sang natabo ining makasiligni nga pagpamatay. Dumduma nga ang mga Saksi ni Jehova sa Rwanda nakaatubang sing kalayuhon nga mga pagtilaw sang katuigan 1980. Ini nga mga pagtilaw nagpabakod kag nag-ulay sang ila pagtuo kag kaisog. Ang ila pagtuo nakabulig sa ila nga magpabilin nga “indi bahin sang kalibutan” paagi sa pagpangindi nga makigbahin sa eleksion, militar, kag pulitika. (Juan 15:19) Ang ila kaisog nakabulig sa ila nga atubangon ang mga pagyaguta, pagkapriso, paghingabot, kag kamatayon. Ining natilawan nga mga kinaiya, lakip na ang ila gugma sa Dios kag isigkatawo, wala lamang nagpahulag sa mga Saksi ni Jehova nga indi makigbahin sa genocide kundi nagpahulag man sa ila nga irisgo ang ila kabuhi agod proteksionan ang kada isa.

Madamo pa nga eksperiensia ang wala nalakip diri. Mas luyag sang kalabanan nga kauturan nga kalimtan na lang ang makasiligni nga hitabo bangod indi nila luyag magbalos. Ginalauman namon nga ang kasaysayan sang ila pagtuo magapalig-on sa aton tanan nga ipakita sing labi pa ang gugma nga nagapakilala sa matuod nga mga disipulo ni Jesucristo.—Juan 13:34, 35.

 ANG SUGILANON NANDAY JEAN KAG CHANTAL

Sang 1982, nagtuon sa mga Saksi ni Jehova si Jean de Dieu (John) Mugabo, isa ka masinadyahon kag mapinalanggaon nga utod. Antes sang iya bawtismo sang 1984, katatlo na sia napriso bangod sa iya panindugan subong isa sa mga Saksi ni Jehova. Ang iya asawa nga si Chantal nabawtismuhan man sang 1984, kag nagpakasal sila sang 1987. Tatlo na ang ila kabataan nga puro babayi sang magsugod ang genocide. Ang duha ka magulang nagaistar sa ila lolo kag lola sa gua sang banwa, kag ang anom ka bulan nga lapsag lang ang nabilin kay John kag Chantal.

Sa una nga adlaw sang genocide, Abril 7, 1994, ginsalakay sang mga soldado kag Interahamwe ang balay sang tanan nga Tutsi. Gin-aresto si John kag ginbakol sang batuta; apang nakapalagyo sia kag nagdalagan sa malapit nga Kingdom Hall upod sa isa ka utod nga lalaki. Si Chantal naman wala sing hinalung-ong kon ano na ang natabo sa iya bana. Nagsalasala sia pagua sa banwa bitbit ang iya lapsag agod kadtuan ang ila duha pa ka bata.

Ginsaysay ni John ang natabo sa iya: “Ang Kingdom Hall isa anay ka panaderya kag may ara pa ini daku nga simburyo. Nanago kami diri sang utod sa sulod sang isa ka semana. Kon indi delikado, ginadul-ungan kami sing pagkaon sang isa ka Hutu nga utod nga babayi. Sang ulihi, nanago na kami sa ibabaw sang kisame. Daw ginasugba kami didto kon adlaw gani nangita kami sang mas  maayo nga palanaguan. Ginbuhinan namon sang mga tisa ang simburyo para makasulod kami didto. Dayon didto kami nagpanago nga nagakatinkatin sing sobra isa ka bulan.

“Malapit lang ang barikada amo nga masami nga nagapasilong sa Kingdom Hall ang Interahamwe nga mga militia kon mag-ulan. Mabatian namon sila nga nagaistoryahanay sa idalom. Padayon kami nga ginadal-an sing pagkaon sang utod nga babayi kon posible. Kon kaisa, daw mangampo na ako apang padayon kami nga nagapangamuyo nga mabatas namon ini. Sang ulihi sang  Mayo 16, ginsugiran kami sang utod nga babayi nga ang Rwandan Patriotic Front na ang nagakontrol sa amon lugar kag puede na kami makagua.”

Apang ano ang natabo sa asawa ni John nga si Chantal? Nagsiling sia: “Nakagua ako sa balay bitbit ang amon lapsag sang Abril 8. Nakita ko ang duha ka utod nga babayi. Ang ila ID nagapakilala nga si Immaculée Hutu kag si Suzanne Tutsi. Makadto kami tani sa Bugesera, ang banwa nga mga 50 kilometros ang kalayuon nga ginaistaran sang akon mga ginikanan upod sa akon duha ka bata. Apang nabatian namon nga may mga barikada sa tanan nga dalan paggua sa banwa. Gani nagdiretso kami sa malapit nga minuro sa gua sang Kigali, diin nagaistar ang paryente ni Immaculée nga si Gahizi nga isa man ka Saksi ni Jehova nga Hutu. Gin-amuma niya kami kag bisan pa ginpahog sia sang iya mga kaingod ginhimo niya ang iya masarangan para buligan kami. Sang mabal-an sang mga soldado sang gobierno kag sang Interahamwe nga ginbuligan ni Gahizi ang mga Tutsi, gintiro nila sia.

“Sang mapatay si Gahizi, gindala kami sang mga soldado sa suba agod patyon man. Abi namon amo na ini ang amon katapusan. Apang hinali lang nga nagbinaisay ang mga soldado, dayon ang isa sa ila nagsiling: ‘Indi pagpatya ang mga babayi. Basi dimalason kita. Lalaki lang ang pamatyon naton.’ Dayon ang isa sa utod nga mga lalaki nga nagasunod sa amon nga si André Twahirwa nga nabawtismuhan sang nagligad lang nga semana, nagdala sa amon sa iya lugar bisan pa nagapamatok ang iya mga kaingod. Pagkadason nga adlaw, gin-updan niya kami balik sa Kigali, nga nagalaum nga makakita kami sing lugar nga hilway sa katalagman. Ginbuligan niya kami nga makalusot sa lainlain nga mga barikada. Si Immaculée ang nagabitbit sang akon lapsag agod nga kon papunduhon kami, maluwas niya ang bata. Gingisi  namon ni Suzanne ang amon ID agod indi kami makilala.

“Sa isa ka barikada, ginsumbag sang Interahamwe si Immaculée kag ginsilingan, ‘Ngaa nagalakbay ka upod sa sini nga mga Tutsi?’ Indi kami nila pagpaagihon ni Suzanne. Gani nagkadto sanday Immaculée kag André sa balay ni Utod Rwakabubu. Bisan pa delikado, ginbuligan kami ni André kag sang duha pa ka utod nga lalaki nga sanday Simon kag Mathias nga makalusot sa katapusan nga barikada. Gindala nila ako sa balay ni Utod Rwakabubu kag si Suzanne nagkadto sa balay sang iya paryente.

“Apang, delikado man para sa akon nga magpabilin sa balay ni Utod Rwakabubu. Gani bisan pa mabudlay, gindala ako sang mga utod sa Kingdom Hall nga ginpanaguan man sang iban nga Saksi. Sina nga tion napulo na ka Tutsi nga kauturan kag iban pa ang nagdangop didto. Gin-unungan gid ako ni Immaculée. Nagsiling sia, ‘Kon  patyon ka nila kag makaluwas ako, salbaron ko ang imo bata.’” c

Sa sini man nga tion, ang isa ka utod nga nagaistar sa malapit nga si Védaste Bimenyimana nga may Tutsi nga asawa nagdala sang iya pamilya sa isa ka lugar nga hilway sa katalagman. Pagkatapos sini, nagbalik sia agod buligan ang mga nabilin sa Kingdom Hall. Maayo lang kay nakalampuwas sila tanan.

Pagkatapos sang genocide, nabal-an nanday John kag Chantal nga napatay ang ila ginikanan upod sa ila kabataan nga babayi nga dos kag singko anyos, pati na ang mga 100 nila ka paryente. Ano ang ila ginbatyag sa sini? “Sang primero, daw indi namon ini mabaton,” siling ni Chantal. “Daw tinakluban kami. Indi namon mapaathag kon daw ano kasakit ang amon nabatyagan. Gintugyan na lang namon ini kay Jehova kag nagalaum kami nga makita liwat ang amon kabataan sa pagkabanhaw.”

GINTAGO SA SULOD SANG 75 KA ADLAW!

Si Tharcisse Seminega nabawtismuhan sa Congo sang 1983. Sa tion sang genocide, nagaistar sia sa Butare, Rwanda, nga mga 120 kilometros halin sa Kigali. “Sang ma-crash ang eroplano sang presidente sa Kigali, nabatian namon nga may mando nga pamatyon ang tanan nga Tutsi,” siling niya. “Duha ka utod ang nangita sing paagi nga makapalagyo kami pakadto  sa Burundi apang ginabantayan sang Interahamwe nga mga militia ang tanan nga dalan kag alagyan.

“Daw mga bilanggo kami sa amon kaugalingon nga balay kag indi kabalo kon diin makadto. Apat ka soldado ang nagabantay sa gua sang amon balay kag ang isa nagplastar sing machine gun nga mga 180 metros ang distansia. Hanuot ako nga nangamuyo: ‘Jehova, wala na kami sing mahimo. Ikaw gid lang ang makaluwas sa amon!’ Sang gab-i na, ginkadtuan kami sang isa ka utod kay abi niya nagkalamatay na kami. Ginpasugtan sia sang mga soldado nga magsulod sa balay kag magtener sing pila ka minuto. Nagpasalamat sia nga buhi kami kag gindala niya ang  duha namon ka bata sa iya balay. Dayon ginpahibalo niya ang duha pa ka utod nga sanday Justin Rwagatore kag Joseph Nduwayezu nga ang akon pamilya nagapanago kag nagakinahanglan sing bulig. Nag-abot sila dayon sang gab-i kag bisan pa delikado, gin-updan nila kami pakadto sa balay ni Justin.

“Wala kami nagdugay sa balay ni Justin kay pagkasunod nga adlaw may nakahibalo na nga nagapanago kami didto. Sina man nga adlaw, may nagpaandam sa amon nga nagahanda na ang Interahamwe nga kadtuan kami kag patyon. Sia si Vincent nga ginatun-an anay ni Justin sa Biblia apang wala nagdedikar. Nagsiling sia nga manago kami anay sa kasiutan malapit sa balay ni Justin. Dayon pagkagab-i, gindala niya kami sa iya balay. Gintago niya kami sa balay sang kanding nga may dingding kag salog nga human sa daga, kugon nga atop, kag wala sing bintana.

“Pila ka adlaw kag gab-i man kami nga nagtener sa balay sang kanding. Malapit ini sa interseksion nga mga pila lang ka metro halin sa pinakamasako nga merkado. Gani mabatian namon ang istoryahanay sang mga nagalinabay parte sa ila mga ginpanghimo sina nga adlaw, pati na ang ila mga pagpamatay kag ang mga ginaplano pa nila nga himuon. Bangod sini, hinadlukan na gid kami. Padayon kami nga nagapangamuyo nga kuntani maluwas kami.

“Gintinguhaan gid ni Vincent nga maamanan kami sang amon kinahanglanon. Nagtener kami didto sing mga isa ka bulan, apang sang katapusan sang Mayo delikado na didto kay may nag-alabot nga Interahamwe nga mga militia nga nalagyo halin sa Kigali. Ginsaylo kami sang mga utod sa balay sang isa ka utod nga may basement. May ginatago na sia didto nga tatlo ka utod. Bisan pa delikado, naglakat kami sing apat ka oras kag tunga agod makadangat sa ila balay. Maayo lang kay mabaskog  ang ulan sina nga gab-i amo nga indi kami makit-an sang mga manugpatay.

“Ang amon ginpanaguan may buho nga mga 1.5 metros ang kadalumon nga ginatakpan sang tapi. Nagapanaug kami diri paagi sa hagdan dayon makamang kami sa isa ka tanel asta malab-ot namon ang isa ka kuarto nga mga 2 metros kuadrados. May nagapanimaho nga agup-op kag may tuman kadiutay lang nga kapawa nga nagalusot didto. Ako, ang akon asawa nga si Chantal, kag ang amon lima ka bata, upod sa tatlo ka iban pa nagtener sa sining tuman kagamay nga palanaguan. Wala gid kami magsindi sing kandila kay basi mamutikan nga ato kami didto. Apang ginbuligan gid kami ni Jehova sadtong mabudlay nga mga tion. Bisan pa delikado, ginadal-an kami sang mga utod sing pagkaon, bulong, kag ginpalig-on. Kon kaisa, nagasindi kami sing isa ka kandila kon adlaw agod makabasa sing Biblia, Lalantawan, ukon adlaw-adlaw nga teksto.

“Ang kada sugilanon may katapusan gid,” siling ni Tharcisse. “Ini nga sugilanon natapos sang Hulyo 5, 1994. Ginsugiran kami ni Vincent nga ginsakop na sang nagapanalakay nga army ang Butare. Sang maggua kami, indi na kami makilal-an nga taga-Rwanda kay ang amon panit nagpalanglapsi bangod wala nasilakan sang adlaw. Daw nagahutikay kami gihapon bangod indi na kami makahambal sing matunog. Mga sinemana pa antes kami naulian.

“Ini nga hitabo may daku nga epekto sa akon asawa. Sang nagligad nga napulo ka tuig, nangindi sia nga magtuon sa Biblia sa mga Saksi ni Jehova. Apang karon, nagtuon na sia. Sang ginpamangkot sia sang mga tawo kon ngaa, nagsiling sia: ‘Natandog gid ako sa gugma nga ginpakita sang mga kauturan kag sa ila mga sakripisyo agod luwason kami. Nabatyagan ko man ang gahom ni Jehova nga nagluwas sa amon gikan sa mga talibong  sang mga manugpatay.’ Nagdedikar sia kay Jehova kag nabawtismuhan sa una nga asembleya pagkatapos sang inaway.

“Daku gid ang amon kabalaslan sa mga kauturan nga nagbulig kag nagpangamuyo para sa amon. Nabatyagan namon ang ila tudok kag sinsero nga gugma nga nagalabaw sa pagpasulabi sa rasa.”

BULIG PARA SA ISA NGA NAGBULIG

Si Justin Rwagatore, nga isa sa mga utod nga nagbulig sa pamilya ni Utod Seminega, nagkinahanglan man sang ulihi sing bulig. Sang 1986, ginpriso sia bangod sa pagpangindi nga makigbahin sa pulitika sang nagagahom nga gobierno. Mga pila ka tuig pagkatapos nga mabuligan ang pamilya ni Utod Seminega, gin-aresto liwat si Justin upod sa iban pa nga kauturan bangod sa ila pagpabilin nga neutral. Si Utod Seminega isa sa mga utod nga nagkadto sa lokal nga awtoridad agod ipaathag ang panindugan sang mga Saksi ni Jehova sa pulitika. Ginpaathag niya nga si Justin amo ang nagbulig sa iya pamilya nga makaluwas. Bangod sini, ang tanan nga kauturan ginpagua sa prisuhan.

Bangod sa maayo nga halimbawa sang mga kauturan sa tion sang genocide, madamo ang nagbaton sang kamatuoran. Si Suzanne Lizinde, nga sisentahon nga Katoliko, nakatalupangod sa pagsuporta sang ila simbahan sa genocide. Ang mga ginhimo sang mga Saksi ni Jehova sa ila lugar sa tion sang genocide kag ang gugma sa tunga nila nagpahulag sa iya nga mag-uswag. Nabawtismuhan si Suzanne sang Enero 1998 kag wala gid sia nagaabsent sa miting bisan pa 5 kilometros ang ginalakat niya nga nagataklad sa mga bakulod. Ginbuligan man niya ang iya pamilya nga makatuon sing kamatuoran. Sa karon, gulang na ang isa niya ka bata kag ministeryal nga alagad ang isa niya ka apo.

 GINATOS KA LIBO ANG NALAGYO

Ang misyonero nga si Henk van Bussel nga gin-asayn sa Rwanda sang 1992 kag ginbakwit sa Kenya sang Abril 1994, nagbalik sa Goma sa nasidlangan nga Congo agod magbulig sa relief program para sa mga refugee nga taga-Rwanda. Sa dulunan sang Congo, ang mga utod nagabantay nga nagauyat sing literatura sa Biblia, kag nagaamba ukon nagapanihol sing mga ambahanon sang Ginharian agod makilala sila sang mga Saksi nga nagatabok halin sa Rwanda.

Halos tanan nagasalasala. Samtang nagapadayon ang inaway sa tunga sang gobierno kag sang Rwandan Patriotic Front, ginatos ka libo ang nalagyo pakadto sa Congo kag Tanzania. Ang Kingdom Hall amo ang dalangpan sang mga kauturan nga nalagyo pakadto sa Goma. Sang ulihi may ginpatindog nga refugee camp nga makaakomodar sing sobra 2,000 ka tawo sa gua sang banwa para lang sa mga Saksi ni Jehova, ila kabataan, kag mga interesado. Nagpatindog man ang mga kauturan sing mga kampo sa iban nga bahin sang nasidlangan nga Congo.

Ang kalabanan nga nagpalalagyo mga Hutu nga nahadlok balusan, pero ang mga kauturan nga Hutu kag Tutsi ululupod nga nagpalagyo. Ang pagpatabok sa Tutsi sa dulunan pakadto sa Goma delikado katama kay padayon gihapon ang pagpamatay sa ila. May tion gani nga ang pagpalusot sang mga Tutsi nga kauturan pagua sa Rwanda nagabili sing $100 (U.S.) kada tawo.

Sang didto na sila sa Congo, luyag sang mga kauturan nga mag-ululupod sila. Ginalikawan nila nga magpasilabot sa Interahamwe nga aktibo gihapon sa mga kampo nga gintukod sang Nasyones Unidas. Isa pa, ang kalabanan nga indi Saksi nga refugee nagasuporta sa ginapahalin nga gobierno. Naakig sila sa mga Saksi ni  Jehova, ilabi na ang Interahamwe, bangod ang mga kauturan wala nagaupod sa ila. Ginahimo ini sang mga utod agod maproteksionan man nila ang ila Tutsi nga kauturan.

Bangod wala gid sing dala ang mga nagpalalagyo halin sa Rwanda, nagakinahanglan sila sing bulig. Gani ang mga Saksi ni Jehova sa Belgium, Congo, Kenya, Pransia, kag Switzerland, nagpadala sing kuarta, bulong, pagkaon, kag bayo pati na sing mga doktor kag nars. Sa una nga mga bulig nga nag-abot paagi sa eroplano, madamo sing magagmay nga tolda ang naghalin sa sanga sang Pransia. Sang ulihi, ang sanga sa Belgium nagpadala sing dalagku nga mga tolda nga makaakomodar sang bug-os nga mga pamilya. May ginpadala man nga portabol nga mga hiligdaan kag mga air bed. Ang sanga sang Kenya nagpadala sing sobra duha ka tonelada nga bayo kag sobra 2,000 ka habol.

ANG PAGLAPTA SANG KOLERA

Ang sobra 1,000 ka Saksi kag interesado nga nalagyo halin sa Rwanda nagtener sa Kingdom Hall sa Goma kag sa tupad nga bakante nga lote. Apang bangod tuman kadamo ang refugee, naglapta ang kolera sa Goma. Ang sanga sa Congo (Kinshasa) nagpadala dayon sing bulong agod matapna ang epidemia. Si Utod Van Bussel nagkadto sa Goma halin sa Nairobi nga may 60 ka karton sang bulong. Ang Kingdom Hall temporaryo nga gingamit subong ospital, kag ginpangitaan sing paagi nga mapain ang mga nagabalatian. Wala untat sa pag-atipan sa mga pasyente ang mga utod nga doktor nga sanday Loic Domalain kag ang isa pa, kag si Aimable Habimana, nga medical assistant halin sa Rwanda. Daku man ang nabulig ni Utod Hamel halin sa Pransia pati na ang iban pa nga kauturan nga may nahibaluan sa medisina nga nagboluntaryo sa pag-atipan sa mga pasyente.

 Bisan pa grabe ang panikasog agod matapna ini, sobra 150 ka kauturan kag interesado ang nahalitan kag mga 40 ang napatay. Sang ulihi, may gin-arkilahan nga malapad nga lote agod mangin refugee camp sang mga Saksi ni Jehova. Ginatos ka magagmay nga tolda ang ginpatindog, kag ang daku nga tolda halin sa Kenya ginhimo nga ospital. Ang nagduaw nga mga health worker nga Amerikano nagdayaw gid sa katinlo kag kahipid sang kampo.

Sang maaga nga bahin sang Agosto 1994, ang relief committee sang Goma nagaatipan sing 2,274 ka refugee nga Saksi, kabataan, kag interesado. Madamo man sing kauturan nga refugee sa Bukavu kag Uvira sa nasidlangan nga Congo, subong man sa Burundi. Sa Tanzania naman, 230 ang ara sa isa ka refugee camp.

Sang naobligar nga magsaylo sa Goma ang mga kauturan sa translation office sa Kigali, nag-arkila sila sing isa ka balay agod mapadayon ang ila pag-translate. Nangin posible ini bangod nasalbar sang mga kauturan ang isa ka kompyuter kag generator sa tion sang inaway kag gindala ini sa Goma.

Sa Goma, halos wala sing telepono kag koreo. Apang sa bulig sang mga Saksi nga nagaobra sa erport, napadala sang mga kauturan ang ila mga ginbadbad kag iban pa nga sulat paagi sa eroplano nga nagabiyahe kada semana halin sa Goma pakadto sa Nairobi. Ginapadala man sa sini nga paagi ang mga sulat halin sa mga kauturan sa sanga sang Kenya pakadto sa Goma.

Ginhimo ni Emmanuel Ngirente kag sang duha pa ka translator ang ila masarangan bisan pa may kabudlayan. Ang iban nga isyu sang Lalantawan wala nila nabadbad bangod sa inaway. Apang ginbadbad ini sang ulihi kag ginbalhag subong pinasahi nga mga brosyur nga gintun-an sang mga kauturan sa Pagtinuon sang Kongregasyon sa Libro.

 KABUHI SA MGA REFUGEE CAMP

Nagapinalagyo gihapon ang mga pumuluyo halin sa Kigali. Si Francine, nga nalagyo sa Goma sang ginpatay ang iya bana nga si Ananie, ginsaylo sa isa sa mga kampo nga gintukod sang mga Saksi. Ginsaysay niya ang ila kabuhi sa kampo: “Kada adlaw, may kauturan nga naasayn sa paghanda sang pagkaon. Nagapreparar kami sang simple nga pamahaw nga millet ukon linugaw nga mais. Nagahanda man kami sang panyaga. Pagkatapos sini, puede na kami makabantala. Ang kalabanan namon nga ginapanaksihan amo ang mga paryente nga indi pa Saksi nga ara sa amon kampo kag ang mga nagaistar sa gua sang kampo. Apang sang ulihi, ang Interahamwe nga mga militia nga ara sa iban nga kampo naakig sa mga Saksi bangod nagapain sila sa iban nga refugee, amo nga nangin delikado ang kahimtangan.”

Sang Nobiembre 1994, indi na delikado para sa mga kauturan nga magbalik sa Rwanda. Mas maayo na lang magbalik bangod makatalagam na magtener sa mga kampo sang indi mga Saksi sa Congo. Apang indi ini mahapos. Nagaplano ang Interahamwe nga maghugpong liwat kag salakayon ang Rwanda kag ginakabig nila nga traidor ang bisan sin-o nga magabiya sa Congo agod magbalik sa Rwanda.

Ginpahibalo sang mga kauturan ang gobierno sang Rwanda nga ang mga Saksi ni Jehova nga wala nagpasilabot sa inaway kag sa pagpamatay sang mga Tutsi, luyag na magpauli. Ginlaygayan sila sang gobierno nga makigsugilanon sa United Nations High Commission for Refugees (UNHCR) nga may mga salakyan nga puede nila gamiton sa ila pagbalik. Apang bangod mahimo sila punggan sang mga militia sa pagbalik sa Rwanda, naggamit ang mga kauturan sang isa ka estratehiya.

 Gin-anunsio sang mga kauturan nga may pagahiwaton nga adlaw sang pinasahi nga asembleya sa Goma kag may ginhanda sila nga mga banner. Dayon sekreto nila nga ginpahibalo ang mga Saksi parte sa pagbalik sa Rwanda. Agod indi sila pagsuspetsahan, ginsilingan nila ang mga kauturan nga ibilin ang tanan nila nga pagkabutang sa kampo kag Biblia kag libro sang ambahanon lang ang ila dal-on nga daw makadto lang sa asembleya.

Nadumduman ni Francine nga naglakat sila anay sang pila ka oras kag sang ulihi nakita nila ang mga trak nga nagahulat agod idul-ong sila sa dulunan. Sang ara na sila sa dulunan sang Rwanda, may kahimusan ang UNHCR nga idul-ong sila sa Kigali, dayon sa ila ginapuy-an. Gani ang kalabanan nga kauturan upod sa ila pamilya kag mga interesado nagbalik sa Rwanda sang Disiembre 1994. Ang Disiembre 3, 1994 nga pamantalaan sa Belgium nga Le Soir nagreport: “Ang 1,500 ka taga-Rwanda nga refugee nagbiya sa Zaire [Congo] bangod para sa ila wala sing kasiguruhan ang kahimtangan didto. Mga Saksi ni Jehova sila nga nagtukod sang ila kaugalingon nga kampo sa unhan sang kampo sang Katale. Ginhingabot ang mga Saksi ni Jehova sang nagligad nga gobierno bangod nangindi sila nga makigbahin sa inaway kag sa mga rally sa pulitika.”

Pagbalik ni Francine sa Rwanda, nakatambong sia sa distrito nga kombension sa Nairobi. Sang naumpawan na sia pagkatapos mapatay ang iya bana kag napalig-on sa pagpakig-upod sa mga kauturan, nagbalik si Francine sa translation office nga ginsaylo liwat sa Kigali. Sang ulihi, napamana niya si Emmanuel Ngirente kag padayon sila nga nag-alagad sa sanga talatapan.

Paano nalandas ni Francine ang iya mga ginbatyag sa tion sang inaway? Nagsiling sia: “Isa lang gid ang ginapensar  namon sadto—dapat kami magbatas tubtob sa katapusan. Namat-od kami nga indi na pagpamensaron ang malain nga nagakatabo. Nadumduman ko nga napalig-on gid ako sang Habacuc 3:17-19 nga nagasiling tuhoy sa paghupot sing kalipay sa mabudlay nga mga kahimtangan. Napalig-on gid ako sang mga kauturan. May pila nga nagsulat sa akon. Nakabulig ini nga mahuptan ko ang positibo kag espirituwal nga pagtamod. Nadumduman ko nga madamo sing pahito si Satanas. Kon magpaapekto kita sa isa ka problema, mabudlayan kita maglandas sa isa naman ka problema. Kon indi kita magbantay, mahimo kita magluya.”

PAGBALIK SA RWANDA

Ginbuligan gid ni Utod Van Bussel ang mga nagbalik nga kauturan. Nagsiling sia: “May programa nga ginhimo agod buligan ang mga kauturan nga makasugod liwat sa pagpangabuhi pagkatapos sang inaway, lakip na ang mga nagpabilin sa Rwanda kag nadulaan sing halos tanan nga pagkabutang. Ang gintangdo nga mga utod nagduaw sa tagsa ka kongregasyon agod mahibaluan ang kahimtangan sang mga pamilya kag mga indibiduwal. Dayon, ginhatagan sila sing mga suplay suno sa ila kinahanglanon. Nahibaluan sang mga utod nga ini nga bulig tatlo lang ka bulan, dayon sila na ang magasuporta sa ila kaugalingon.”

Siempre, ginhatagan man sing igtalupangod ang espirituwal nga kinahanglanon sang mga kauturan. Ang translation team nagbalik sa ila orihinal nga lokasyon sa Kigali. Nadumduman ni Utod Van Bussel nga ang balay nga ginhimo namon opisina may mga inagihan pa sing bala, apang ara pa gihapon ang kalabanan nga libro sa bodega. Mga pila ka bulan sang ulihi, may nakita pa sila nga mga bala sa karton sang mga literatura. Ang isa gani ka translator nakakita pa sang granada  sa hardin! Pagkasunod nga tuig, sang Oktubre 1995, nagsaylo ang translation team sa mas daku kag kombeniente nga bilding sa iban nga bahin sang banwa. Ining gin-arkilahan nga bilding gingamit subong opisina kag ilistaran asta matukod ang bag-o nga sanga talatapan sang 2006.

“DAW PAGKABANHAW NA!”

Sang Disiembre 1994, ang kalabanan nga kauturan nagbalik halin sa Congo nga insaktuhan lang sa petsa sang distrito nga kombension nga may nagakaigo nga tema nga “Diosnon nga Kahadlok.” Gin-iskedyul ini nga hiwaton sa ugsaran sang isa ka Kingdom Hall sa Kigali. May nag-abot nga mga kauturan halin sa Kenya, Pransia, kag Uganda. Sang Biernes sang aga, napuno ang ugsaran sang mga kauturan. Ang isa ka utod nga babayi naghinumdom: “Makatalandog gid nga makita ang mga kauturan nga nagahinaksanay kag nagahinibi. Amo ini ang una nga tion nga nagkit-anay sila sugod sang inaway. Nakita nila ang mga abyan nga abi nila patay na!” Ang isa nagsiling man, “Daw pagkabanhaw na!”

Si Günter Reschke amo ang isa sa mga nagduaw halin sa Kenya. Nagsiling sia: “Makalilipay gid nga magkilitaay ang tanan pagkatapos sang kinagamo kag mabal-an kon sin-o ang mga nakalampuwas! Apang may problema. Nabalaka ang mga awtoridad sa amon daku nga pagtinipon. Sang hapon, may nag-abot nga mga soldado nga nagsiling nga ginkanselar ang asembleya bangod sa kabalaka sa seguridad. Kinahanglan nga magbiya kami dayon. Nalugaw-an kami nga wala nadayon ang kombension gani ginpalig-on anay namon ang mga abyan apang sang ulihi, kinahanglan na nga magbalik kami sa Nairobi. Bisan pa amo sini ang natabo, nahimo namon ang tanan para palig-unon ang mga kauturan nga magpabilin nga matutom kag nagasalig kami nga  sa paghalin namon determinado gid sila nga himuon ini.”

Karon nga malinong na sa Rwanda, madamo nga taga-Rwanda nga nag-istar sa gua sang pungsod ang nagbalik. May mga nagbalik man nga natawo sa gua sang Rwanda sa tapos nga nalagyo ang ila mga ginikanan sa tion sang kinagamo sa pulitika sang ulihi nga bahin sang katuigan 1950 kag 1960. Lakip man sa mga nagbalik ang mga nakatuon sing kamatuoran sa iban nga pungsod. Halimbawa, si James Munyaburanga kag ang iya pamilya nagbaton sing kamatuoran sa Central African Republic. Bangod ang bag-o nga paggobierno sa Rwanda nagatanyag sing trabaho sa mga nagbalalik, si Utod Munyaburanga gintanyagan sing trabaho. Apang sang magbalik sia sa Rwanda, ginhingabot sia kag ginyaguta sang mga paryente kag kaupod sa trabaho bangod sa iya Cristiano nga mga prinsipio. Sang ulihi, nag-early retirement sia kag nangin regular payunir. Isa na sia karon ka legal representative sang organisasyon sa Rwanda.

Si Ngirabakunzi Mashariki nakatuon sing kamatuoran sa nasidlangan nga Congo. Nagsiling sia: “Bangod Tutsi ako, pila ka tuig ko nga ginlandas ang pag-ihig-ihig. Sang makig-upod ako sa mga Saksi ni Jehova, daw subong bala nga ara ako sa bag-o nga planeta! Daw isa ka milagro nga makig-upod sa mga tawo nga nagakabuhi suno sa ila ginatudlo. Ang ila gugma napakita pa gid sa tion sang pagpamatay sang mga Tutsi sang 1994. Gintago kag ginproteksionan sang mga kauturan ang akon pamilya. Gin-agda ako sa Bethel sang 1998, kag karon nagaalagad ako diri upod sa akon asawa nga si Emerance. Ginakalangkagan ko ang bag-o nga kalibutan, diin madula na ang tanan nga pag-ihig-ihig kag diskriminasyon kag mapuno ang duta sing mga tawo nga  nagatawag sa ngalan ni Jehova kag nagakabuhi sing nahiusa.”

NAGSUGOD LIWAT ANG HILIKUTON

Sang Marso 1994, antes sang inaway, may 2,500 ka manugbantala sa Rwanda. Sang Mayo 1995, bisan pa madamo ang ginpatay sa genocide, ang mga manugbantala nangin 2,807. Ang sinsero nga mga tawo nagdugok sa organisasyon ni Jehova. Halimbawa, ang isa ka payunir nga utod nga babayi nagadumala sing sobra 22 ka pagtuon sa Biblia kag may iban pa nga nagahulat! Ang manugtatap sang sirkito nagsiling, “Ang inaway nakaparealisar sa mga tawo nga wala pulos ang paghingamo sing materyal nga mga butang.”

Sang Enero 1996, ginhiwat sang mga kauturan ang “Malipayon nga mga Dumalayaw” Distrito nga Kombension. Makalilipay gid yadto nga kombension! Bangod  ginkanselar ang kombension sang nagligad nga tuig, amo ini ang una nga kombension pagkatapos sang inaway. Ang isa ka tumalan-aw nagsiling, “May mga nagakinup-anay nga nagahinibi, kag madayaw ka gid nga nagahinaksanay ang Hutu kag Tutsi nga kauturan.” Ang pinakataas nga tumalambong 4,424 kag 285 ang nabawtismuhan. Si Utod Reschke naghinumdom: “Makatalandog gid nga mabatian ang mga kandidato nga nagsabat ‘Yego!’ (huo) sa duha ka pamangkot sa bawtismo. Naglinya sila samtang nagahulat nga bawtismuhan. Bisan pa nagabundak ang ulan, wala nila ini ginsapak. Hambal nila, ‘Mabasa man kami gihapon!’”

Si Henk van Bussel nagbalik sa Rwanda. Si Günter Reschke naman nga nagbulig sa pagsugod liwat sang hilikuton, gin-asayn na diri sing permanente. Wala madugay, sanday Godfrey kag Jennie Bint nagbalik man sa Rwanda.

ANG ILA ANAK NADULA APANG NAKIT-AN!

Sa mga tinuig pagkatapos sang inaway, nagkit-anay liwat ang mga pamilya nga nagbinulagay. Halimbawa sang 1994, sang naggrabe ang inaway sa tunga sang duha ka army sa Kigali, madamo ang nagpinalagyo kag bangod sa pagkinarankaran, naseparar si Oreste Murinda sa iya asawa kag nalagyo sia sa Gitarama dala ang ila duha ka tuig kag tunga nga bata. Sang nangita si Oreste sing pagkaon, nagsugod liwat ang engkuentro kag bangod nagkinarankaran ang mga tawo, nadula ang ila bata.

Pagkatapos sang inaway, nagkitaay liwat si Oreste kag ang iya asawa apang wala nila gihapon makita ang ila bata. Abi nila napatay na ini. Apang sobra duha ka tuig sang ulihi, may isa ka lalaki nga indi Saksi halin sa uma nga nagkadto sa Kigali para mag-obra. Nakilala niya ang pila ka utod kag nakamuno sia nga ang iya  kaingod sa Gisenyi napatyan sing kabataan sa tion sang inaway apang may ginsapupo sia nga isa ka ilo. Nadumduman pa sang bata ang ngalan sang iya amay kag nagsiling nga mga Saksi ni Jehova ang iya mga ginikanan. Nakilal-an sang mga utod ang ngalan, dayon ginkontak nila ang mga ginikanan. Ginpakita sang mga ginikanan ang piktyur sang bata sa lalaki. Amo gid yadto ang ila bata! Ginkadtuan dayon ni Oreste ang iya bata kag nagkit-anay sila pagligad sang duha ka tuig kag tunga! Ining bata nga lalaki bawtismado na subong.

Talalupangdon gid nga gin-atipan sang mga kauturan ang tanan nga kabataan sang mga Saksi nga napatay. Wala gid sing may ginbutang sa balay-alaypan. Kon kaisa, ginsapupo man sang mga kauturan ang mga nailo sang ila mga kaingod kag mga paryente. Ang isa ka mag-asawa nga may napulo ka kabataan, nagsapupo sing napulo pa ka ilo.

NAGBALIK ANG KATALAGMAN SA AMINHAN

May sobra isa ka milyon ka refugee nga taga-Rwanda nga nagpabilin sa mga kampo sa Congo. Sa katapusan sang 1996, mabudlay na huptan ang seguridad didto bangod sa inaway sibil. Sang Nobiembre, napilitan ang mga refugee nga magbalik sa Rwanda ukon malagyo sa mga kagulangan sang Congo. Ang kalabanan nagbalik, lakip na ang mga kauturan nga nagpabilin  didto sang Disiembre 1994. Makaluluoy gid tulukon ang tuman kadamo nga tawo, bata kag tigulang, nga nagalakat sa mga dalan sang Kigali nga yab-ukon ang bayo kag may mga binagtong sa ulo. Ini nga mga refugee nagbalik sa ila duta nga natawhan ukon komunidad agod marehistro liwat. Tuman ka hugot ang seguridad sa pila ka tion.

Apang madamo nga malain nga tawo ang nagbalik upod sa mga refugee, lakip na ang Interahamwe nga mga militia, nga nagtinguha nga padayunon ang ila hilikuton sa aminhan-katundan sang pungsod. May ginpadala didto nga army agod ipasag-uli ang seguridad. Madamo nga kauturan ang nagaistar didto, kag mabudlay gid para sa ila nga huptan ang ila neutralidad. Sobra 100 ka manugbantala ang napatay sa tungatunga sang 1997 kag 1998, sa masami bangod sa paghupot sang Cristianong neutralidad. Kon kaisa, delikado para sa manugtatap sang sirkito nga magduaw didto sing regular.

MAISOG NGA MAG-ASAWA

Si Théobald Munyampundu, upod sa iya asawa nga si Berancille, amo ang isa sa pila lang ka manugtatap sang sirkito nga nagduaw sa mga kongregasyon sa delikado nga mga lugar. Naanad na sila sa katalagman. Nabawtismuhan si Théobald sang 1984 kag duha ka tuig sang ulihi isa sia sa mga kauturan nga ginpriso, diin naagyan niya ang grabe nga pagkastigo. Ginrisgo man nila sang iya asawa ang ila kabuhi agod taguon ang iban sa tion sang pagpamatay sang mga Tutsi. Ginluwas nila ang isa ka tin-edyer nga bata nga lalaki nga ang iloy ginpatay sa genocide, dayon nagtabok sila sa Tanzania. Didto, ginduaw ni Théobald ang duha ka refugee camp sa Benaco kag Karagwe agod palig-unon ang mga kauturan bisan pa tuman ka delikado magtabok sa mga kampo bangod sa mga bandido.

 Sang magbalik si Théobald kag ang iya asawa sa Rwanda, ginrisgo nila liwat ang ila kabuhi agod duawon ang mga Saksi sa magamo nga aminhan-katundan. “Kon kaisa, malayo ang mga kongregasyon nga ginaduaw namon,” siling ni Théobald. “Bangod delikado, indi kami puede magtener sa gab-i. Nadumduman ko nga sa isa namon ka pagduaw nagalakat kami sing apat ka oras pakadto kada adlaw bisan pa nagabundak ang ulan agod duawon ang mga kauturan, dayon nagabalik pa kami kon gab-i sa amon ginadayunan.”

Ginsaysay ni Théobald ang parte sa isa ka utod nga nakilala niya sa isa ka grupo sa naligwin nga lugar: “Si Jean-Pierre bulag, apang nagdayaw gid ako sa iya kay masaulo niya ang iya bahin sa pagbasa sa Biblia sa Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo nga wala gid nagasala, kag husto pa ang punctuation! Nagapabulig sia sa isa ka utod nga maayo magbasa nga basahon ini nga daan sa iya agod masaulo niya. Napalig-on gid ako sa iya determinasyon.”

Naghinumdom si Théobald sa iya mapuslanon nga kabuhi nga kon kaisa nabutang sa katalagman: “Sadtong mabudlay nga tinion, nagsalig gid kami kay Jehova kag ginadumdom namon pirme ang Hebreo 13:6: ‘Si Jehova ang akon manugbulig; indi ako magkahadlok. Ano ang mahimo sang tawo sa akon?’” Pagkatapos sang ila matutom nga pag-alagad sa sirkito kag distrito, padayon sila gihapon nga nagaalagad subong espesyal payunir bisan pa sang mga problema sa panglawas.

 PAGTUKOD SANG ASSEMBLY HALL

Samtang nagadamo ang mga Saksi, nangin mas mabudlay na gid ang pagpangita sang nagakaigo nga lugar para hiwatan sang mga kombension sa Kigali. Halimbawa sang Disiembre 1996, natublag ang “Mga Mensahero sang Diosnon nga Paghidait” Distrito nga Kombension nga ginhiwat sa isa ka istadyum bangod sa imburnal nga nagbulwak sa malapit nga prisuhan. Nagreklamo ang mga utod bangod sa grabe nga baho kag nabalaka ang mga ginikanan nga basi magbalatian ang ila kabataan. Bangod sini, nagdesisyon ang Komite sang Pungsod nga amo na ini ang katapusan nila nga kombension sa sini nga istadyum. Apang sa diin na hiwaton ang mga kombension?

May ginhatag nga duta ang Ministry of Lands sa isa ka kongregasyon sa Kigali para tukuran sang Kingdom Hall. Apang ang lote daku para sa isa ka Kingdom Hall, kag kon ang plano nga isumiter sang mga utod para  lamang sa Kingdom Hall, mahimo tungaon sang ministry ang lote kag ihatag ang katunga sa iban. Gani upod ang pagsalig kay Jehova, nagsumiter sila sing plano para sa isa ka Kingdom Hall kag isa ka Assembly Hall, nga puede patindugan sa ulihi sing isa pa ka Kingdom Hall. Gin-aprobahan sang lokal nga awtoridad ang plano.

Gintapan sang mga utod ang duta kag ginkudalan ini. Ginatos ka boluntaryo ang nagpanghawan sang masiot nga mga hilamon kag nagkutkot sing mga kasilyas. Karon, may ara na sila isa ka matahom nga lote nga bulubakulod nga maayo gid nga lokasyon para sa isa ka assembly hall.

Pagkasunod nga binulan, naghiwat diri ang mga utod sing duha ka asembleya kag pinasahi nga miting, apang bangod sa mabaskog nga hangin kag ulan nagpanabon sila sing mga trapal kag payong. Gani, may ginhimo nga rekomendasyon sa Nagadumala nga Hubon para sa pagtukod sing isa ka simple kag wala sing dingding nga Assembly Hall.

Sang Marso 1998, ang Nagadumala nga Hubon nagpasugot nga tukuron ang Assembly Hall. Gin-umpisahan  dayon ang paghanda sini. Sa tion sang pagtukod, ang mga pamilya nagbinuligay sa pagpangutkot para sa mga pundasyon. Ang tanan nag-ulubra sing nahiusa. Sang Marso 6, 1999 si Jean-Jules Guilloud halin sa sanga sang Switzerland amo ang naghatag sing pamulongpulong sa dedikasyon sa sining matahom nga pasilidad.

Sang 1999, nagbalik ang seguridad sa bug-os nga pungsod. Sang Pebrero sina nga tuig, gin-asayn ang mag-asawa nga misyonero nga sanday Ralph kag Jennifer Jones sa talatapan sang Rwanda, amo nga nangin 21 na ang pamilya Bethel.

May duha ka taga-Rwanda nga naggradweyt sa Ministerial Training School (ginatawag karon nga Bible School for Single Brothers) sa Kinshasa, Congo, nga mga 1,600 kilometros ang kalayuon. Apang bangod may inaway sa Congo, mabudlay para sa mga taga-Rwanda nga maglakbay pakadto sa Kinshasa. Bangod sini, gin-aprobahan sang Nagadumala nga Hubon nga hiwaton ang Ministerial Training School sa Kigali. Ang 28 ka  estudyante sang una nga klase nga naghalin sa Burundi, Congo, kag Rwanda naggradweyt sang Disiembre 2000.

Sang Mayo 2000, ang Rwanda nangin sanga. Sang ulihi, nakakita ang mga utod sing isa ka nagakaigo nga lote nga tukuran sang sanga talatapan para sa pag-atipan sang madasig nga nagauswag nga hilikuton. Ginbakal nila ang duha ka ektarya nga lote sang Abril 2001. Madumduman pa sang madamo nga utod sa Kigali nga binudlayan gid sila sa pagpanghawan sing mga hilamon didto bangod pila na ka tuig nga gin-abandona ina nga lote.

NAGLUPOK ANG BULKAN SA NASIDLANGAN NGA CONGO

Sang Enero 17, 2002, naglupok ang Nyiragongo volcano nga mga 16 kilometros halin sa Goma sa nasidlangan nga Congo. Ginbiyaan sang kalabanan nga pumuluyo sa sina nga lugar ang ila mga puluy-an. Madamo sa 1,600 ka manugbantala didto ang nagtabok upod sa ila kabataan kag mga interesado sa dulunan pakadto sa Gisenyi, Rwanda, diin gindala sila sa malapit nga mga Kingdom Hall.

Pagkadason nga adlaw, ginkargahan sang mga kauturan sa sanga talatapan sang Rwanda ang tatlo ka tonelada nga trak sang mga suplay subong sang pagkaon, habol, kag bulong. Ginpadala dayon ini sa anom ka Kingdom Hall sa lugar nga malapit sa dulunan sang Congo.

Bangod sa seguridad, nabalaka ang gobierno sang Rwanda nga pateneron ang madamo nga Congolese sa mga Kingdom Hall gani nag-insister sila nga sayluhon sila sa mga refugee camp. Nakigkita ang representante sang Komite sang Sanga sang Rwanda sa duha ka miembro sang Komite sang Sanga sang Congo kag sa mga gulang sang mga kongregasyon sa Goma agod desisyunan kon ano ang himuon. Ang mga representante sang Congo namilit nga indi nila luyag nga ang ila mga kauturan  ipadala sa mga refugee camp sa Rwanda. “Sang 1994, gin-atipan namon ang sobra 2,000 ka taga-Rwanda nga kauturan kag ang ila mga pamilya pati na ang mga interesado,” siling nila, “gani sa baylo nga ibutang ang amon mga kauturan sa mga kampo, pabalikon na lang sila sa Goma kag atipanon namon sila subong sang pag-atipan namon anay sa taga-Rwanda nga mga kauturan.”

Ang ginhimo sang Congolese nga mga utod nga pagpabalik sa ila mga kasimanwa kag paistaron sila sa mga kauturan sa baylo nga sa mga kampo sang mga indi Saksi, isa ka buhat sang pagkamaabiabihon. Gani ang mga kauturan kag ang ila pamilya nagbalik sa Goma, diin gin-atipan sila. Sang ulihi may dugang pa nga suplay, lakip na ang mga trapal, nga ginpadala halin sa Belgium, Pransia, kag Switzerland. Ang mga kauturan nagtener sa Goma asta matukuran sila sing bag-o nga balay.

TALALUPANGDON NGA MGA PAG-USWAG

Ang Regional Engineering Office sa South Africa amo ang naghimo sing mga plano sa pagtukod sang bag-o nga sanga, kag may ginkuha nga isa ka lokal nga kontraktor. Ang mga boluntaryo halin sa iban nga pungsod nagbulig kag madamo sa lokal nga Saksi ang nagboluntaryo sa landscaping kag iban pa nga pagpatahom. Bisan pa sa mga kabudlayan, ang pamilya Bethel nagsaylo sa isa ka matahom nga sanga sang Marso 2006. Sang Disiembre 2, 2006, nag-abot si Guy Pierce sang Nagadumala nga Hubon upod sa iya asawa para sa pinasahi nga programa sang dedikasyon. Mga 553 ka kauturan lakip na ang 112 ka delegado halin sa 15 ka pungsod ang nagtambong.

Sanday Jim kag Rachel Holmes, halin sa Canada, nagbulig sa pagtukod. Makahibalo sila sang American Sign Language kag nagtanyag nga magtudlo sini sa mga interesado nga Bethelite pagkatapos sang pagtinuon sa  Lalantawan sang pamilya Bethel kon Lunes. Anom ang nagtuon, kag nangin sagad sila sa sini amo nga wala magdugay may naumpisahan na nga sign-language group.

Dayon sang Hunyo 2007, si Kevin Rupp nga naggradweyt sa Ministerial Training School sa Switzerland, nagkadto sa Rwanda subong misyonero agod magbulig sa teritoryo sang sign-language. Sang ulihi, ang mag-asawa nga misyonero nga taga-Canada nga makahibalo sang sign language nag-abot man sa Rwanda. Sang Hulyo 2008, may gintukod nga sign-language congregation kag wala madugay may gintukod pa nga iban nga grupo.

Nalangkag gid ang mga kauturan sang ginpahibalo sa 2007 distrito nga kombension nga natapos na ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa Kinyarwanda! Sang 1956, ginbalhag sang United Bible Societies ang kompleto nga Biblia sa Kinyarwanda.  Bisan pa ginpanikasugan gid ang pag-translate sini sa lokal nga lenguahe, nga ginagamit pa ang ngalan nga YEHOVA (Jehova) sing pito ka beses sa Hebreo nga Kasulatan, ang New World Translation mas mahapos matigayon sang tanan, ilabi na sang mga kubos. Ining bag-o nga translation sibu kag mahapos hangpon. Ginapasalamatan gid ang panikasog sang lokal nga mga translator sa bulig sang Translation Services Department sa New York. Makalilipay gid nga makita ang kalabanan nga kabataan sa Kingdom Hall nga nagauyat sang ila kaugalingon nga kopya sang Griegong Kasulatan kag nalangkag nga magbayaw sang ila kamot agod basahon ang isa ka teksto kon ginapangabay ini sa mga miting!

BAG-O NGA MGA HANGKAT SA NEUTRALIDAD

Bisan pa nakatigayon na sila sing kahilwayan sa relihion sugod sang ginkilala sing legal sang 1992, nagaatubang gihapon ang mga utod nga lalaki sing mga problema bangod sa Cristianong neutralidad. Sang nagligad nga 15 ka tuig, ginatos ka kauturan nga lalaki ang gin-aresto bangod indi sila mag-upod sa mga militar sa pagronda. Pagkatapos makigkita ang isa ka grupo sang mga kauturan sa mga opisyal sang gobierno, nagpasugot sila nga maghimo na lang sing tal-us nga hilikuton ang mga utod.

Sang nagligad nga tinuig, 215 ka manunudlo ang nadulaan sing trabaho bangod indi sila magtambong sa isa ka seminar parte sa pulitika. Pagkatapos sini, 118 ka kabataan ang ginpahalin sa eskwelahan bangod indi  sila magkanta sing ambahanon sang pungsod. Ginkadtuan sang mga representante sang sanga ang mga awtoridad agod ipaathag ang aton neutral nga panindugan kag pagligad sang pila ka bulan, ginpabalik sa eskwelahan ang kalabanan nga kabataan. Ginsambit sang mga utod ang kasaysayan sang hilikuton sa Rwanda kag nagsiling nga sang 1986 ginpriso ang mga Saksi ni Jehova bangod sa ila neutralidad, apang sang 1994, ang ila neutralidad amo ang rason kon ngaa wala sila nakigbahin sa genocide.—Juan 17:16.

Ang mga Saksi ni Jehova nagatuman sa mga kasuguan sang gobierno kag nagapabilin nga neutral sa pulitika bisan ano man nga gobierno ang nagagahom. Halimbawa sang 1986, si François-Xavier Hakizimana ginpriso sa sulod sang 18 ka bulan bangod sa iya neutral nga panindugan. Sang nagbag-o ang paggobierno pagkatapos sang genocide, ginpriso sia liwat sang 1997 kag 1998 bangod sa amo man gihapon nga rason. Ini nga mga halimbawa nagapakita nga ang neutral nga panindugan sang mga Saksi ni Jehova wala nagabag-o kag indi supak sa bisan ano nga gobierno. Ang Cristianong neutralidad nabase gid sa mga prinsipio sa Kasulatan.

Bisan pa sa sini nga mga hangkat, hilway ang mga kauturan nga maghiwat sing mga miting kada semana kag sing mga kombension. Gintugutan man sila sa pagbantala kag paghiwat sing mga miting sa mga prisuhan, diin madamo nga priso ang nagbaton sing kamatuoran. Isa pa, sang 2009 nga tuig sang pag-alagad, anom ka kaso sa korte ang gindesisyunan pabor sa katawhan ni Jehova sa Rwanda.

 MASANAG NGA PALAABUTON

Kulang ang sugilanon parte sa Rwanda kon indi pag-ilakip ang dalayawon nga pagpanukod sang mga Kingdom Hall. Sugod sang nag-umpisa ang pagpanukod sang mga Kingdom Hall sa imol nga mga pungsod sang 1999, mga 290 ka simple apang matahom nga Kingdom Hall ang natukod didto sang mga boluntaryo.

Bangod sa suporta sang lokal nga mga manugbantala, nahuman ang kalabanan sini nga Kingdom Hall sa sulod lang sang tatlo ka bulan. Samtang madasig nga natukod ang mga Kingdom Hall sa bug-os nga pungsod, nagpukaw ini sang interes sang mga tumalan-aw kag naghatag sing kahigayunan sa katawhan ni Jehova nga makapanaksi. Luwas sa Assembly Hall sa Kigali, nagtukod man ang mga kauturan sing napulo ka magagmay kag simple nga mga Assembly Hall nga wala sing dingding. Gani, makatambong na ang mga manugbantala sa mga asembleya nga indi na kinahanglan maglakat sing malayo sa mga kabukiran. Nagtukod man ang mga kauturan sing apat ka Kingdom Hall nga puede mapasangkad kag posible man hiwatan sing mga asembleya.

Sa una nga mga binulan sang tuig, ang tanan nga kongregasyon nakigbahin sing makugi sa pagbantala sa wala pa mabantalaan ukon talagsa lang makadtuan nga mga teritoryo. Kon kaisa, ang mga manugbantala nagagasto sa pagbiyahe sing malayo para tuptupan ini nga mga teritoryo. Sa mas malayo pa gid nga mga lugar, may ginapadala nga temporaryo nga mga espesyal payunir sa sulod sang tatlo ka bulan. Subong resulta, may natukod nga bag-o nga mga grupo nga mahimo mangin kongregasyon sa ulihi. Halimbawa, sa kampanya sang Enero tubtob Marso 2010, ginatos ka pagtuon sa Biblia ang naumpisahan kag siam ka bag-o nga grupo ang natukod. Sa sini man nga tion, ang 30 ka temporaryo nga espesyal payunir nakatukod sang 15 ka bag-o nga grupo.

 DUGANG PA NGA PAG-USWAG SA RWANDA

Sang 2009 “Magpadayon sa Pagbantay!” Distrito nga Kombension, nalipay ang mga kauturan sang gin-release ang bag-o nga songbook kag mapamatian nila ang pila ka bag-o nga ambahanon nga ginkanta sa Kinyarwanda. Wala lamang gin-translate ining bag-o nga songbook sa Kinyarwanda kundi nabaton man sang mga kongregasyon ang ila mga kopya sa tion nga umpisahan na ang pagkanta sang bag-o nga mga ambahanon sa mga miting dungan sa mga kauturan sa bug-os nga kalibutan sang Enero 2010.

Sang gin-release ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa Kinyarwanda sang 2007, nagapamangkot ang tanan kon san-o matapos ang kompleto nga Biblia sa Kinyarwanda. Samtang nagahilapit ang 2010 distrito nga kombension, ginpahibalo nga si Guy Pierce sang Nagadumala nga Hubon ang makadto sa Rwanda sa tion sang kombension sa Kigali sa Agosto. Hiwaton ang kombension sa sports stadium sa tabok lang sang sanga. Nalangkag gid ang tanan kag nalipay sang gin-release ni Utod Pierce ang kompleto nga New World Translation of the Holy Scriptures sa Kinyarwanda! Ang tanan nga 7,149 nga nagtambong sang Biernes sang aga nakabaton sing kopya sang bag-o nga Biblia. Sang Domingo, ang mga kauturan halin sa iban nga distrito sang Rwanda nagtambong man, gani naglab-ot sa 11,355 ang tumalambong. Sa tion sang kombension, ang mga soldado nga nagamartsa sa gua nangayo sing bag-o nga Biblia, kag 180 ang ginpanagtag sa ila. Nalipay man sa pagbaton sing kopya ang mayor sang Kigali, ang hepe sang pulis, kag ang mga opisyal sang Ministry of Sports.

Ang pagbantala sang maayong balita sa Rwanda nagsugod sang 1970 nga may tatlo lang ka manugbantala.  Sa karon may mga 20,000 na ka manugbantala sa Rwanda. Nagadumala sila sing mga 50,000 ka pagtuon sa Biblia kada bulan. Sang Abril 2011, 87,010 ang nagtambong sa Memoryal. Ang mga kauturan sa Rwanda kilala nga mapisan sa pagbantala. Mga 25 porsiento sang mga manugbantala ang ara sa bug-os tion nga pag-alagad, kag ang nabilin may aberids nga 20 ka oras kada bulan. Masako nga nagapanghikot ang aton kauturan upod sa “Agalon sang alanyon” sa sining mabungahon nga teritoryo kag determinado gid nga magpadayon. Samtang ginapakamaayo ni Jehova ang hilikuton, ginakalangkagan naton nga makita ang madamo pa nga tawo nga magadugok sa bukid ni Jehova sang matuod nga pagsimba sa sining Duog sang Isa ka Libo ka Bakulod.—Mat. 9:38; Miq. 4:1, 2.

[Mga Nota]

[Blurb sa pahina 178]

Ginsilingan niya ang iya mga tagpalamati nga mag-andam sa mga Saksi ni Jehova

[Blurb sa pahina 181]

Gintamyaw nila ang isa kag isa nga, “Komera!” nga nagakahulugan “Magpakabakod!”

[Blurb sa pahina 218]

“Jehova, wala na kami sing mahimo. Ikaw gid lang ang makaluwas sa amon!”

 [Kahon/Retrato sa pahina 166]

Impormasyon Tuhoy sa Rwanda

Pungsod

Ang Rwanda 177 kilometros ang kalabaon halin sa aminhan pa-bagatnan kag 233 kilometros ang kalaparon. Ginabulubanta nga sobra 11,000,000 ang populasyon sini kag amo ang pungsod nga may pinakadaku nga populasyon sa Aprika. Ang Kigali amo ang kapital nga siudad.

Pumuluyo

Ang mga nagaistar diri mga Hutu, Tutsi, kag Twa, kag may pila ka taga-Asia kag taga-Europa. Sobra katunga ang Romano Katoliko. Sobra 25 porsiento ang mga Protestante, lakip na ang madamo nga Adbentista. Ang nabilin mga Muslim kag iban pa nga lokal nga relihion.

Lenguahe

Ang opisyal nga mga lenguahe amo ang Kinyarwanda, Ingles, kag French. Swahili ang ginagamit nga lenguahe sa pagpakignegosyo sa palibot nga mga pungsod.

Palangabuhian

Panguma ang palangabuhian sang kalabanan sa Rwanda. Bangod indi maayo ang kalidad sang duta, insaktuhan lang ang ila patubas para konsumuhon sang ila pamilya. Nagapatubas sila sing tsa, pati na sing pyrethrum—ang tanom nga ginagamit nga pamatay-peste—kag sing kape, nga amo ang panguna nga gina-eksport.

Pagkaon

Ang panguna nga pagkaon amo ang patatas, saging, kag beans.

Klima

Bisan pa ang Rwanda malapit sa ekuador, hustuhan lang ang klima diri. Sa interyor, ang temperatura nagaaberids sing 21 degrees Celsius, kag 114 sentimetros ang kadamuon sang ulan kada tuig.

 [Kahon/Retrato sa pahina 185]

“Basi Balusan Kita ni Jehova!”

EMMANUEL NGIRENTE

NATAWO 1955

NABAWTISMUHAN 1982

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Miembro sang Komite sang Sanga sang Rwanda kag overseer sang Translation Department.

◼ SANG 1989, nagapayunir ako sa nasidlangan nga Rwanda. Dayon sa katapusan sina nga tuig, gin-asayn ako sa translation office. Bangod wala gid ako sing eksperiensia sa pagbadbad, daw indi ako makapati kag sa pamatyag ko indi ako kalipikado. Apang, ginsugdan ko ang pagbadbad sang tatlo ka publikasyon. Nakakita kami sing balay para arkilahan kag nakakuha sing pila ka diksionaryo. Kon kaisa, nagatrabaho ako sa bug-os nga gab-i. Nagainom lang ako sing kape agod indi ako pagtuyhon.

Sang nag-abot ang nagapanalakay nga army sang Oktubre 1990, ang mga Saksi ni Jehova ginsuspetsahan nga nagasuporta sa ila. Gani, nangusisa ang mga security agent. Bangod sa balay lang ako nagatrabaho, abi nila wala ako sing obra. Gani, gusto nila mabal-an kon ano ang akon ginahimo. Isa ka adlaw, naghimo sila sing wala ginapaabot nga pagpangusisa. Nag-type ako sing bug-os nga gab-i kag sang alas singko sang kaagahon, ginpilit ko nga magtulog. Apang, hinali lang ako nga gintawag para makigbahin sa isa ka hilikuton para sa komunidad.

Sang nakahalin na ako, ginransak sang lokal nga mga awtoridad ang akon balay. Pagpauli ko, ginsilingan ako sang akon mga kaingod nga mga isa ka oras nga ginbasa sang isa ka pulis kag isa ka opisyal ang akon mga ginbadbad, nga sulitsulit nga nagapatuhoy kay Jehova. Sang ulihi nagsiling sila: “Malakat na ta kay basi balusan kita ni Jehova!”

 [Kahon/Retrato sa pahina 194]

Sa Sulod Lang sang 100 ka Adlaw, mga Isa ka Milyon ang Napatay

“Ang pagpamatay sa Rwanda sang 1994, makabig gid nga isa ka maathag nga genocide sa moderno nga tion. Sa maaga nga bahin sang Abril 1994 asta sa tungatunga sang Hulyo 1994, ang mga miembro sang gamay nga pungsod sa Central Africa nga Hutu nga mayoriya sistematiko nga nagpamatay sang etniko nga Tutsi nga minoriya. Ang Hutu nga mga extremist nahadlok nga madulaan sing gahom bangod sa hublag sang demokrasya kag inaway sibil, gani nagplano sila nga papason ang mga Tutsi kag ang wala nagapasilabot nga mga Hutu nga mahimo mag-upang sa ila awtoridad. Ang genocide natapos lang sang nasakop ang pungsod sang rebelde nga army nga ang kalabanan Tutsi kag gintabog ang rehimen nga nagtuga sang genocide. Sa sulod lang sang isa ka gatos ka adlaw, mga isa ka milyon ang napatay sa genocide kag sa inaway, amo nga ginkabig [ini] nga isa sa pinakamakasiligni nga pagpamatay sa kasaysayan.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

Mga 400 ka Saksi ni Jehova ang ginpatay sa genocide, lakip na ang mga Hutu nga ginpatay bangod sa pag-amlig sa ila mga kauturan nga Tutsi. Wala sing Saksi nga ginpatay sang iya masigkatumuluo.

[Retrato]

Ang mga refugee halin sa Rwanda

 [Kahon/Retrato sa pahina 197]

Mga “Death Chamber”

“Ang pagkabig sang madamo sa simbahan subong dalangpan gingamit sang mga nagaorganisar sang genocide agod tipunon ang linibo ka Tutsi sa sulod sini para kuno amligan; dayon sistematiko nga ginpamatay sang Hutu nga mga militia kag mga soldado ang tanan nga nagdalangop didto. Ginpaarakan nila kag ginhabuyan sing granada ang mga nagtilipon sa mga simbahan kag eskwelahan, kag ang nabilin ginpatay nila sang talibong, garab, kag kutsilyo. . . . Apang ang relihion wala lamang nadalahig bangod sa pagtugot nga gamiton ang ila mga simbahan subong death chamber. Sa pila ka komunidad, gingamit sang mga klero, katekista, kag iban pa nga empleyado sang simbahan ang ila nahibaluan parte sa komunidad agod itudlo ang mga Tutsi para pamatyon. May pila gani ka empleyado sang simbahan nga nakigbahin mismo sa pagpamatay.”—Christianity and Genocide in Rwanda.

“Ang panguna nga akusasyon sa [Katoliko nga] Simbahan amo ang pagsaylo sang suporta sini halin sa mga Tutsi pakadto sa rebolusyon nga ginpangunahan sang mga Hutu, sa amo ginsuportahan ang paggahom ni Habyarimana sa pungsod nga ang kalabanan Hutu. Sa natabo nga genocide, ginbasol sang mga kritiko ang Simbahan sa pagsugyot sa pagdinumtanay, pagtago sa mga kriminal, kag indi pag-amlig sa mga nagadangop sa ila. May mga nagapati man nga bangod ang Simbahan amo ang espirituwal nga lider sang kalabanan nga pumuluyo sa Rwanda, may salabton ini bangod wala sini ginhimo ang tanan nga paagi para mapauntat ang pagpamatay.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 201-203]

“Kadamo sang Nagapakitluoy Para sa Iya”

JEAN-MARIE MUTEZINTARE

NATAWO 1959

NABAWTISMUHAN 1985

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Isa ka panday kag matutom nga utod nga palayuhum. Ginpriso sa sulod sang walo ka bulan sang 1986 wala madugay pagkatapos sang iya bawtismo. Sang 1993, napangasawa niya si Jeanne. Nagaalagad na sia karon subong tsirman sang Kigali Assembly Hall Committee.

◼ SANG Abril 7, nakabugtaw kami sang akon asawa nga si Jeanne pati na ang amon isa ka bulan nga lapsag nga si Jemima bangod sa mabaskog nga linupok. Sang primero, abi namon problema lang ini sa pulitika, pero sang ulihi nahibal-an namon nga ginapamatay na gali sang Interahamwe nga mga militia ang tanan nga Tutsi. Bangod mga Tutsi kami, wala gid kami naggua. Nangamuyo kami kay Jehova nga buligan kami kon ano ang himuon. Sang ulihi, tatlo ka maisog nga Hutu nga utod nga sanday Athanase, Charles, kag Emmanuel ang nagrisgo sang ila kabuhi agod dal-an kami sang pagkaon.

Sa sulod sang mga isa ka bulan, napilitan kami sang akon asawa nga manago sa lainlain nga balay sang mga kauturan. Sang nagagrabe na gid ang pagpamatay sa mga Tutsi, nag-abot ang mga militia sa akon ginapanaguan nga may dala nga mga kutsilyo, bangkaw, kag talibong. Nakita ko sila nga nagapakadto gani nagkuyampad ako pakadto sa mga kakahuyan kag nanago, pero nakit-an nila ako. Samtang ginapalibutan ako sang armado nga mga tawo, ginsilingan ko sila nga isa ako  ka Saksi ni Jehova, pero nagsiling sila, “Rebelde ka!” Ginsipa nila ako kag ginlampusan sang batuta kag polo sang riple. Nagtilipon ang mga tawo. Ang isa sa ila nga akon nabantalaan walay kahadlok nga nagsinggit, “Maluoy man kamo sa iya!” Dayon, ang Hutu nga utod nga si Charles nag-abot. Sang nakita nila ako nga nagaligid kag nagapaligo sa dugo, naghinibi ang iya asawa kag mga kabataan. Bangod sini, nangampo ang mga nagapamatay kag ginbuy-an ako nga nagasiling, “Patyon pa naton ni nga kadamo sang nagapakitluoy para sa iya?” Gindala ako ni Charles sa ila balay kag ginbulong ang akon mga pilas. Ginpaandaman kami sang mga militia nga kon malagyo ako, patyon nila si Charles.

Naseparar ako kay Jeanne kag sa amon bata. Apang nadakpan man sia, ginkastigo, kag diutayan lang gid mapatay. Sang ulihi, ginbalitaan sia nga ginpatay ako. Ginsilingan pa nila sia nga mangita sing tela para iputos sa akon bangkay.

Sang magkitaay kami liwat ni Jeanne sa balay ni Athanase, grabe ang hilibion namon. Pero, ginapaabot namon nga patyon kami sa masunod nga adlaw. Isa naman ini liwat ka makahaladlok nga adlaw. Nagapanago kami sa lainlain nga lugar. Nadumduman ko pa nga nagapakitluoy ako kay Jehova: “Kagapon ginbuligan mo kami. Palihug buligi kami liwat. Gusto pa namon padakuon ang amon bata kag padayon nga mag-alagad sa imo!” Sang gab-i na, gintuytuyan kami sang tatlo ka Hutu nga utod pakadto sa grupo nga may mga 30 ka Tutsi agod makatabok sa delikado nga mga barikada. Anom sa sina nga grupo ang nagbaton sang kamatuoran.

Nahibaluan namon sang ulihi nga padayon nga ginabuligan ni Charles kag sang iya grupo ang mga Tutsi nga makapalagyo. Apang sang nahibal-an ini sang Interahamwe nga mga militia, naakig gid sila. Gani gindakop nila si Charles kag ang isa ka Hutu nga utod nga si Leonard. Nabatian sang asawa ni Charles nga nagsiling sila, “Dapat kamo patyon kay ginbuligan ninyo ang mga Tutsi nga makapalagyo.” Dayon ginpatay sila. Nangin  matuod gid ang mga pulong ni Jesus: “Wala sing isa nga may gugma nga daku pa sa sini, nga ihatag sang isa ang iya kalag para sa iya mga abyan.”—Juan 15:13.

Antes sang inaway, sang nagaplano kami ni Jeanne nga magpakasal, nagdesisyon kami nga mapayunir ang isa sa amon. Pero pagkatapos sang inaway, madamo sa amon mga paryente ang ginpatay. Gani, may ginsapupo kami nga anom ka ilo bisan pa may duha na kami ka bata sadto. Nakapayunir si Jeanne pagkatapos sang inaway kag nakapabilin sa sini sa sulod sang 12 ka tuig. Ang anom ka ilo nga ginsapupo namon nabawtismuhan na man bisan indi mga Saksi ni Jehova ang ila ginikanan. Ang tatlo ka lalaki ministeryal nga alagad na, kag ang isa ka babayi nagaalagad sa Bethel upod sa iya bana. May apat na kami ka kabataan kag ang duha ka magulang nga babayi nabawtismuhan na.

[Retrato]

Sanday Utod Mutezintare upod sa ila duha ka bata kag lima ka ilo

 [Kahon/Retrato sa pahina 204, 205]

“Nakapabilin Kami nga Malig-on Bangod sa Kamatuoran”

Sanday Valerie Musabyimana kag Angeline Musabwe mag-utod. Nagdaku sila sa pamilya nga debotado nga mga Katoliko kag ang ila amay tsirman sang isa ka komite sang parokya. Nag-eskwela si Valerie sing apat ka tuig sa pagkamadre. Apang bangod nalugaw-an sia sa paggawi sang isa ka pari, nag-untat sia sang 1974. Sang ulihi, nagtuon sia sa mga Saksi  ni Jehova, nagpabawtismo, kag nagpayunir sang 1979. Ang iya utod nga si Angeline nagtuon man kag nagpabawtismo. Nag-alagad sila subong espesyal payunir sing magkaupod, kag madamo sila sang nabuligan nga makatuon sang kamatuoran.

Sanday Angeline kag Valerie nagaistar sa Kigali sang natabo ang genocide. Gintago nila ang siam ka tawo sa ila balay lakip ang duha ka nagabusong nga ang isa napatyan sing bana. Sang ulihi, nagbata ini. Bangod delikado nga magbiya sa balay, ang mga utod nga babayi ang nagpabata sa iya. Sang nahibaluan ini sang mga kaingod, gindul-ungan nila sila sing pagkaon kag tubig.

Sang matukiban sang Interahamwe nga may ginatago nga mga Tutsi sanday Angeline kag Valerie, ginkadtuan nila sila kag ginsilingan: “Ari kami ‘di kay pamatyon namon ang mga Saksi ni Jehova nga Tutsi.” Apang bangod ang ginaarkilahan nga balay sang mga utod ginapanag-iyahan sang opisyal sang army, hinadlukan ang mga nagapamatay nga magsulod. d Bangod sini, naluwas ang tanan nga ara sa balay.

Sang ulihi, sang nagbaskog ang inaway kag padayon ang pag-inulan sang mga bala, nagbakwit sanday Angeline kag Valerie. Nalagyo sila sa Goma upod sa iban nga Saksi diin gin-abiabi sila sang mga kauturan nga Congolese. Nagpadayon sila sa pagbantala didto kag nagdumala sang madamo nga pagtuon sa Biblia.

Paano nila nalandas ang ila mga balatyagon pagkatapos sang genocide? Masinulub-on nga nagsiling si Valerie: “Madamo sang akon gintudluan sa kamatuoran ang napatay lakip na si Eugène Ntabana kag ang iya pamilya. Apang nakapabilin kami nga malig-on bangod sa kamatuoran. Nahibaluan namon nga hukman ni Jehova ang mga malaut.”

[Nota]

 [Kahon/Retrato sa pahina 206, 207]

Handa Gid Sila Mapatay Para sa Amon

ALFRED SEMALI

NATAWO 1964

NABAWTISMUHAN 1981

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Nagaistar sa gua nga bahin sang Kigali upod sa iya asawa nga si Georgette. Si Alfred isa ka mahigugmaon nga amay kag bana. Katapo sia subong sang Hospital Liaison Committee sa Kigali.

◼ SANG magsugod ang genocide, ginpaandaman kami ni Athanase, ang Hutu nga utod nga nagaistar malapit sa amon, “Ginapamatay nila ang tanan nga Tutsi, kag patyon man nila kamo.” Ginpilit niya kami nga magkadto sa iya balay. Antes pa sang inaway, nagkutkot sia sang underground nga mga 3.5 metros ang kadalumon. Didto niya kami ginpapanago. Ako ang una nga nanaug sa hagdanan nga iya ginhimo. Gin-amanan niya kami sing pagkaon kag mga tululugan samtang nagasige ang pagpamatay sa palibot.

Bisan pa nagasuspetsa ang iya mga kaingod nga nagapanago kami didto kag ginpahog sia nga sunugon ang iya balay, gintago kami gihapon ni Athanase kag sang iya pamilya. Handa gid sila mapatay para sa amon.

Pagligad sang tatlo ka adlaw, naggrabe na gid ang pinatyanay. Gani nanaug man si Athanase kag ang iya pamilya sa buho, amo nga 16 na kami tanan didto. Tama gid kadulom kay wala kami naggamit sang suga. Kada adlaw, isa ka kutsara lang nga bugas nga ginhuluman sa tubig nga may kalamay ang ginakaon sang kada isa sa amon. Pagligad sang napulo ka adlaw, naubos na ini. Sang ika-13 nga adlaw, gutom na gid kami katama! Ano ang amon himuon? Sa punta sang hagdanan,  medyo makita namon ang nagakatabo sa gua kag natalupangdan namon nga nagbag-o na ang kahimtangan. Nakita namon nga lain na ang uniporme sang mga soldado. Bangod gin-amligan ako sang pamilya ni Athanase, tion na man nga ako ang magsakripisyo. Gani, nagdesisyon ako nga magsaka upod sa tin-edyer nga bata ni Athanase agod mangita sing pagkaon. Nangamuyo kami anay tanan.

Pagligad sang mga 30 minutos, nagbalik kami kag ginbalita nga ang Rwandan Patriotic Front na ang nagakontrol sa lugar. Gin-updan kami sang iban nga soldado. Gintudlo ko kon diin kami nagapanago. Indi sila magpati sa sini asta nga isaisa nga nagguluwa ang mga kauturan sa buho. Nagsiling si Georgette nga indi gid niya malipatan ini nga hitabo: “Kahigko sa amon paggua; mga tatlo ka semana kami sa buho nga wala pulupaligo ukon nakailis bayo.”

Nakibot gid ang mga soldado nga nag-updanay sa buho ang mga Hutu kag Tutsi. “Mga Saksi ni Jehova kami,” paathag ko, “kag wala kami sing ginadampigan nga rasa.” Nagdayaw gid sila kag nagsiling, “Hatagi sila sang pagkaon kag kalamay!” Dayon gindala nila kami sa balay nga temporaryo nga ginbutangan sang halos 100 ka tawo. Pagkatapos sini, ang isa ka utod nga babayi namilit nga magtener kami nga 16 upod sa iya pamilya.

Nagapasalamat gid kami kay naluwas kami. Apang ang akon utod nga lalaki kag babayi kag ang ila pamilya nga mga Saksi ni Jehova, ginpatay upod sa iban pa. Nasubuan gid kami, apang nakahibalo kami nga “ang tion kag ang kahigayonan nagakahanabu sa [aton] tanan.” Ginsaysay ni Georgette ang nabatyagan namon: “Nadulaan kami sang madamo nga kauturan, kag mabudlay gid ang naagyan sang iban sa pagpalagyo kag pagpanago. Apang ginpabakod namon ang amon kaangtanan kay Jehova paagi sa pangamuyo, kag nabatyagan gid namon ang gahom ni Jehova. Ginpaumpawan niya kami paagi sa pag-aman sang bulig sa nagakaigo nga tion paagi sa iya organisasyon, kag ginapasalamatan gid namon ini. Ginpakamaayo gid kami ni Jehova.”—Man. 9:11.

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 208, 209]

Ginbuligan Kami ni Jehova Sadtong Mabudlay nga Tinion

ALBERT BAHATI

NATAWO 1958

NABAWTISMUHAN 1980

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Isa ka gulang nga may tatlo ka kabataan. Ang iya asawa kag kamagulangan nga bata nga babayi regular payunir. Ang iya bata nga lalaki ministeryal nga alagad. Si Albert isa ka hipuson nga Hutu nga utod. Sang nagtambong sia sa mga miting sang 1977, mga 70 pa lang ang manugbantala sa pungsod. Sang 1988, ginpriso sia kag ginkastigo. Sang nangindi sia nga isuksok ang badge sang partido pulitika, ginsibit ini sa iya panit sang ila kaingod nga isa anay ka soldado, dayon ginsinggitan sia: “Ti may badge ka na!”

◼ SANG napatay ang mga presidente, ang pila ka kauturan, paryente, kag mga kaingod nagdalangop sa amon balay. Apang, nabalaka ako sa duha ka utod nga babayi nga Tutsi nga sanday Goretti kag Suzanne, nga wala nakaupod sa amon. Bisan pa delikado katama, ginpangita ko sila. Nagapinalagyo ang mga tawo, kag nakita ko si Goretti kag ang iya mga kabataan. Bangod nakahibalo ako nga padulong sila sa isa ka barikada kag sigurado gid nga patyon sila, gindala ko sila sa amon balay.

Pila ka adlaw sang ulihi, nakaupod namon si Suzanne upod sa lima pa. Gani, sobra 20 na kami sa balay kag ara sa daku nga katalagman.

Mga tatlo ka beses nga nagkadto ang Interahamwe sa amon balay. Isa ka bes, nakita nila ang akon asawa nga si Vestine, nga isa ka Tutsi, sa bintana kag gintawag sia nga maggua. Nagpatunga ako sa nagapamatay kag sa akon asawa kag ginsilingan sila: “Kon patyon n’yo sia, patya n’yo ko anay!” Pagkatapos sang pila  ka diskusyon, ginsilingan sia nga magsulod sa balay. Ang isa sa ila nagsiling, “Indi ko ‘ya sang babayi; lalaki lang ’ya ang gusto ko patyon.” Dayon, nakita nila ang akon bayaw nga lalaki. Sang gindala nila sia sa gua, nagpatunga naman ako sa ila kag sa akon bayaw nga nagapakitluoy, “Palihug mahadlok man kamo sa Dios!”

“Wala ‘ko ‘ya nagakilala sa Dios,” saligbat sang isa sa ila, dayon ginpus-angan niya ako sang iya siko. Apang, nagpasugot sia kag ginsilingan ako: “Sige lakat! Kuhaa sia!” Gani, naluwas ang akon bayaw.

Mga isa ka bulan sang ulihi, may nag-abot nga duha ka utod nga nagapangita sang pagkaon. Bangod may suplay ako sang beans, ginhatagan ko sila. Apang sang gin-updan ko sila agod ipakita ang indi delikado nga alagyan, may nabatian ako nga lupok sang pusil, dayon nadulaan ako sang animo. Naigo ako sa mata sang shrapnel sang bala. Gindala ako sang isa ka kaingod sa ospital, pero nabulag ang akon isa ka mata. Ang malain pa, indi ako makapauli. Samtang nagagrabe ang inaway, delikado na gid para kay bisan sin-o nga magtener sa akon balay. Gani, nagdangop sila sa balay sang iban nga kauturan nga nagrisgo sang ila kabuhi agod amligan sila tanan tubtob sang Hunyo 1994. Nagkitaay na lang kami liwat sang akon asawa kag pamilya sang Oktubre. Ginapasalamatan ko gid si Jehova kay ginbuligan niya ako kag ang akon pamilya sadtong mabudlay nga tinion.

[Retrato]

Si Albert Bahati upod sa iya pamilya kag sa iban pa nga iya gintago

 [Kahon/Retrato sa pahina 210-212]

“Ini ang Dalan”

GASPARD NIYONGIRA

NATAWO 1954

NABAWTISMUHAN 1978

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Maisog nga manugpangapin sang kamatuoran, masinadyahon, kag positibo. May asawa na karon kag tatlo ka kabataan nga babayi. Miembro sang Rwanda Branch Committee.

◼ SANG nagsugod ang pagtiniruhay sang kaagahon sang Abril 7, nakita ko nga nasunog ang mga 15 ka balay sang mga Tutsi, lakip na ang 2 ka balay sang aton kauturan. Masunod na ayhan ang amon balay? Daw mabuang ako mamensar kon ano ang matabo sa akon asawa nga Tutsi kag duha ka kabataan.

Indi ako kabalo kon ano ang amon himuon. Nagasalasala ang tanan, may mga hinuringhuring kag sayop nga mga report. Napensar ko nga mas maayo kon pakadtuon ko na lang ang akon asawa kag kabataan sa malapit nga balay sang isa ka utod kag masunod na lang ako sa ila. Sang daw indi na delikado nga magkadto ako didto, natukiban ko nga ginpilit ang akon asawa nga magsaylo sa isa ka daku nga eskwelahan. Sina nga hapon, ginkadtuan ako sang amon kaingod kag ginsilingan, “Ang mga Tutsi nga ara sa eskwelahan pamatyon tanan!” Nagdalagan ako dayon pakadto sa eskwelahan, nakita ko ang akon asawa kag kabataan, kag gintipon ko ang mga 20 ka tawo didto lakip ang mga kauturan kag ginhambalan sila nga mapauli sa ila balay. Samtang nagapagua kami, nakita namon nga gindala sang mga militia ang mga tawo paggua sa banwa padulong sa lugar diin ginpatay nila ang sobra 2,000 ka Tutsi.

Sina man nga tion, ang asawa sang isa ka kaingod nagbata sa eskwelahan. Sang ginhabuyan sang Interahamwe sang granada  ang eskwelahan, ginkuha sang bana ang lapsag kag nagpalagyo. Bangod nagsalasala ang iloy, nagdalagan sia sa lain nga direksion. Bisan pa Tutsi ang amay, nakalusot sia sa mga barikada bangod sa dala niya nga lapsag. Nagkadto sia sa amon balay kag ginpangabay ako nga pangitaan sing gatas ang bata. Sang nangita ako sa gua, indi hungod nga nakakadto ako sa barikada sang mga militia. Naghunahuna sila nga nagasuporta ako sa mga Tutsi bangod nagapangita ako sing gatas para sa lapsag sang Tutsi, gani nagsiling sila, “Patyon naton sia!” Ginlampusan ako sang isa ka soldado sang polo sang iya riple amo nga nadulaan ako sing animo. Nagatinulo ang dugo sa akon ilong kag nawong. Abi nila patay na ako, gani ginguyod nila ako sa malapit nga balay.

Nakilal-an ako sang isa ka kaingod kag ginsilingan, “Dapat makahalin ka na kay kon indi balikan ka nila kag patyon.” Ginbuligan niya ako nga makapauli.

Bisan pa masakit ang akon naagyan, nangin proteksion ini sa akon. Bangod kilala ako nga drayber, lima ka lalaki ang nagkadto sa akon pagkasunod nga adlaw kag ginpilit ako nga mangin drayber sang isa ka opisyal sang militar. Pero sang nakita nila ang akon kahimtangan, wala na sila namilit, kag wala naman nila ako ginpuersa nga magronda upod sa Interahamwe.

Nagpadayon ang mga inadlaw nga puno sing kahadlok, wala sing kasiguruhan, kag gutom. Sina nga tion, nagkadto sa balay ang isa ka Tutsi nga babayi upod sa iya duha ka magagmay nga bata. Gintago namon sia sa kabinet sang kusina kag ang iya duha ka bata ginpaupod namon sa akon kabataan sa pihak nga kuarto. Sang nakasulod na ang Rwandan Patriotic Front (RPF), ang nagapanalakay nga army, kag ginhuringhuring nga pamatyon sang Interahamwe ang tanan nga Hutu nga may asawa nga Tutsi, naghanda ang amon pamilya sa pagpalagyo liwat. Apang nakontrol na sang RPF ang amon lugar, gani luwas na sa katalagman ang mga Tutsi. Apang karon ako naman ang ara sa katalagman.

  Dayon, nag-upod ako sa isa ka grupo sang amon mga kaingod pakadto sa barikada nga ginabantayan na sang RPF nga mga soldado. Sang nakita nila ako nga isa ka Hutu kag may bendahe sa ulo, abi nila isa ako sa mga militia. Nagsinggit sila sa mga kaingod kag sa akon: “May upod kamo nga mga manugpatay kag kawatan, pero nagapangayo pa kamo sing bulig! Sin-o sa inyo ang nagtago kag nag-amlig sa mga Tutsi?” Ginpakita ko sa ila ang babayi kag kabataan nga akon gintago. Gindala nila sa kilid ang mga bata kag ginpamangkot, “Sin-o ining may bendahe sa ulo?” Nagsabat sila, “Indi sia upod sa mga Interahamwe; Saksi ni Jehova sia kag maayo nga tawo.” Ginluwas ko ang Tutsi nga babayi kag ang iya duha ka bata, kag karon ako naman ang ila ginluwas!

Kumbinsido sa ila sabat, gindala kami sang mga soldado sa isa ka kampo, nga mga 20 kilometros halin sa Kigali, diin nagtipon ang mga 16,000 ka nakalampuwas. Didto, nagkitaay kami sang mga 60 ka kauturan halin sa 14 ka lainlain nga kongregasyon. Nag-organisar kami sang mga miting kag 96 ang nagtambong sa una nga miting! Apang sang mabatian namon ang mga report parte sa mga abyan namon nga ginpatay kag mga utod nga babayi nga ginpanglugos, naglalain gid kami. Ako lang ang gulang didto, kag madamo nga kauturan ang nagakinahanglan sang paumpaw kag bulig halin sa Kasulatan. Ginpamatian ko ang ila masubo nga inagihan kag ginpasalig sila nga palangga sila ni Jehova kag nahangpan Niya ang ila kasakit.

Sang ulihi sang Hulyo 10, pagligad sang madamo nga semana sang kakugmat, nakapauli kami sa amon mga balay. Nadumduman ko nga sa tion sang kahadlok kag katalagman, masami ko nga ginapanumdom ang ambahanon nga “Ini ang Dalan.” Ang pinamulong sinang ambahanon nagpalig-on gid sa akon: “Lakat sing diretso sa iya dalan, kag maaguman mo ang kauswagan.”

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 223, 224]

May Nagatawag sa Akon

HENK VAN BUSSEL

NATAWO 1957

NABAWTISMUHAN 1976

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Nag-alagad sa Bethel sa Netherlands antes maggradweyt sa Gilead sang 1984. Gin-asayn sia sa Central African Republic, sa Chad, kag sa Rwanda sang Septiembre 1992. Nagaalagad sia karon sa sanga talatapan sang Rwanda upod sa iya asawa nga si Berthe.

◼ ANG Kigali Sud amo ang una nga kongregasyon nga gin-asaynan sa akon sa Rwanda. Madamo diri sing kabataan kag mapinalanggaon kag maabiabihon ang mga kauturan. Sang 1992, diutay lang ang mga kongregasyon sa Rwanda kag kapin sa 1,500 lang ang manugbantala. Wala gihapon sing salig ang mga awtoridad sa amon. Gani may mga tion nga ginapauntat sang mga pulis ang amon pagbantala agod tsekon ang amon mga papeles.

Sang magsugod ang genocide, naobligar ako nga magbiya sa Rwanda. Apang sang ulihi, ginpangabay ako nga magbulig sa mga refugee sa nasidlangan nga Congo. Halin sa Nairobi, nagbiyahe ako pakadto sa Goma, ang isa ka siudad sa pihak sang dulunan sang Rwanda. Bangod wala pa gid ako makakadto didto kag wala man ako sing iban nga impormasyon magluwas lang sa ngalan sang isa ka gulang, indi ko kabalo kon paano ko sia pangitaon. Apang pag-abot ko, namangkot ako sa drayber sang taxi. Namangkot man sia sa iban nga drayber, kag pagligad sang 30 minutos, ara na ako sa balay sang gulang. Ang duha ka katapo sang Komite sang Pungsod sang Rwanda nakatabok sa dulunan pakadto sa Goma. Ginhatag ko sa ila ang kuarta nga halin sa sanga sang Kenya agod ibulig sa mga kauturan sa Rwanda.

  Sa ikaduha nga tion nga nagkadto ako halin sa Nairobi pakadto sa Goma, nadumduman ko nga nagalakat ako sa dulunan sang Rwanda. Bisan pa malapit lang kuntani ini, nadugayan ako bangod tuman kadamo sang mga refugee nga nasugata ko halin sa Rwanda.

Hinali lang nga may nagtawag sa akon: “Ndugu (utod) Henk! Ndugu Henk!” Sang ginpangita ko kon sin-o ang nagatawag, nakita ko si Alphonsine, ang 14 anyos nga bata nga babayi nga kakongregasyon ko anay sa Kigali. Naseparar sia sa iya iloy, gani nag-updanay kami sa sinang nagaginutok nga mga tawo. Gindala ko sia sa Kingdom Hall nga gindangpan sang madamo nga kauturan. Gin-atipan sia sang isa ka Congolese nga pamilya, dayon ginkuha sang isa ka refugee nga utod nga babayi nga iya kakongregasyon. Sang ulihi, nagkitaay liwat si Alphonsine kag ang iya iloy sa Kigali.

[Ladawan]

Si Henk upod sa iya asawa nga si Berthe

 [Kahon/Retrato sa pahina 235, 236]

Si Jehova Nagahimo sing Makatilingala kag Dalagku nga mga Butang!

GÜNTER RESCHKE

NATAWO 1937

NABAWTISMUHAN 1953

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA Nagsugod sa pagpayunir sang 1958 kag nagtambong sa ika-43 nga klase sang Gilead. Sugod sang 1967, nag-alagad sia sa Gabon, Central African Republic, kag sa Kenya kag nagduaw sa pila ka pungsod subong nagalakbay nga manugtatap. Sa karon, miembro sia sang Komite sang Sanga sa Rwanda.

◼ UNA KO nga naduaw ang Rwanda sang 1980. Ginpadala ako didto halin sa Kenya agod mag-alagad subong manugtatap sang distrito. Sadto nga tion, may pito lang ka kongregasyon kag 127 ka manugbantala sa Rwanda. Isa man ako sa duha ka instruktor sa una nga klase sang Pioneer Service School. Madamo sa 22 ka payunir sa sini nga klase ang yara gihapon sa bug-os tion nga pag-alagad. Nagbalik ako sa Kenya nga napalig-on sa kakugi sang mga kauturan sa ministeryo kag sang ila apresasyon sa kamatuoran.

Sang 1996, nakabaton ako sing sulat halin sa sanga sang Kenya nga nagaagda sa akon nga magsaylo sa Rwanda. Disiotso na ako ka tuig sa Kenya kag nakasaho na ako didto. Pag-abot ko sa Rwanda, magamo gihapon ang kahimtangan. May mabatian kami pirme nga mga linupok kon gab-i. Apang sang ulihi, nalipay na ako sa akon asaynment ilabi na sang makita ko ang pagpakamaayo ni Jehova sa iya hilikuton didto.

Ang mga ginahiwatan sang asembleya indi komportable. Apang bisan nagapungko lang sa duta ukon sa bato ang mga kauturan, wala gid sila nagareklamo. Ang mga kandidato ginabawtismuhan sa isa ka daku nga buho nga ginhanigan sang trapal. Ang mga asembleya pareho sini ginahiwat gihapon sa madamo  nga banwa, apang sang ulihi gintukod ang simple kag wala sing dingding nga mga Assembly Hall kag pila ka Kingdom Hall nga puede mapasangkad.

Ang mga kauturan mapisan nga nagabantala sing maayong balita. Ang mga kongregasyon sa Kigali temprano pa nagasugod sang ila mga miting kon Sabado kag Domingo. Pagkatapos sini, mabantala sila asta maggab-i.

Ginahatagan ko gid pirme sing tion ang mga pamatan-on sa kongregasyon kay mangin manugbantala man sila sa ulihi kag magaabaga sing madamo nga responsibilidad. Makalilipay gid nga makita nga madamo sa ila ang maisog nga nanindugan kag nagpamatuod nga may suod sila nga kaangtanan kay Jehova bisan mga bata pa sila!

Halimbawa sa bagatnan, ang 11 anyos nga si Luc ginpakanta sang ambahanon sang pungsod sa ila klase. Apang matinahuron sia nga nangabay nga Kingdom song na lang ang iya kantahon. Nagpasugot ang iya maestro kag pagkatapos makakanta si Luc nagpalakpak ang tanan. Nahibaluan gid niya indi lamang ang tono kundi pati na ang liriko sang ambahanon. Nagapakita ini nga nalipay gid sia sa pagdayaw sa iya Manunuga. Ini nga eksperiensia kag ang iban pa nagpalig-on gid sa akon. May nakilala man ako nga utod nga babayi nga ginpriso anay bangod sa pagbantala sang maayong balita. Nagbun-ag sia sa prisuhan kag ginngalanan ang bata “Shikama Hodari” (“Magpabilin nga malig-on” sa Swahili). Nagkabuhi gid si Shikama suno sa iya ngalan. Nagtambong sia sining karon lang sa Bible School for Single Brothers kag nagaalagad subong ministeryal nga alagad kag espesyal payunir.

Ang mga kauturan sa Rwanda nakaeksperiensia sing grabe nga kabudlayan sa sulod sang tinuig, subong sang mga pagdumili, inaway sibil, kag genocide. Natandog gid ako sa ila katutom kag kakugi sa ministeryo, kag daku gid nga pribilehiyo nga mag-alagad upod sa ila. Nabatyagan ko gid pirme ang pagpakamaayo, proteksion, kag pagsakdag ni Jehova kag nagpasuod gid ini sa akon sa iya. Matuod gid nga si Jehova nagahimo sing makatilingala kag dalagku nga mga butang!—Sal. 136:4.

 [Tsart/Mga Retrato sa pahina 254, 255]

IMPORTANTE NGA MGA HITABO—Rwanda

 1970

1970 Una nga pagreport sang mga manugbantala.

1975 Ang una nga taga-Rwanda nga pamilya nagbalik halin sa Congo.

1976 Ang “This Good News of the Kingdom” nga bukleta ginbalhag sa Kinyarwanda.

1978 Ang bulanan nga gua sang Lalantawan gin-imprinta sa Kinyarwanda.

1980

1982 Gindumilian ang hilikuton; ang responsable nga mga utod ginpriso.

1986 Ginpriso ang sobra 30 porsiento sang tanan nga manugbantala.

1990

1990 Nagsugod ang inaway sa aminhan sang pungsod.

1992 Ang una nga distrito nga kombension ginhiwat sa bug-os nga pungsod.

Narehistro ang hilikuton.

Nag-abot ang mga misyonero.

1994 Pagpamatay sang mga Tutsi.

1996 Nagbalik ang mga misyonero.

Natukod ang Service Department.

1998 Ang Kinyarwanda nga Lalantawan dungan nga ginbalhag sa Ingles nga edisyon.

1999 Dedikasyon sang Assembly Hall sa Kigali.

2000

2000 Natukod ang sanga talatapan.

Nagsugod sa pagpanghikot ang Kingdom Hall Construction Desk.

2001 Natigayon ang lote para sa bag-o nga sanga.

2006 Dedikasyon sang bag-o nga mga pasilidad sang sanga.

2007 Ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures gin-release sa Kinyarwanda.

2010

2010 Ang kompleto nga New World Translation of the Holy Scriptures gin-release sa Kinyarwanda.

[Graph/Retrato sa pahina 234]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Kabug-usan nga Manugbantala

Kabug-usan nga Payunir

20,000

15,000

10,000

5,000

1985 1990 1995 2000 2005 2010

 [Mapa sa pahina 167]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

UGANDA

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

Nyiragongo Volcano

Goma

BURUNDI

TANZANIA

RWANDA

KIGALI

VIRUNGA MTS.

Karisimbi Volcano

Ruhengeri (Musanze karon)

Gisenyi (Rubavu karon)

Lake Kivu

Bukavu

Kanombe

Masaka

Gitarama (Muhanga karon)

Bugesera

Nyabisindu (Nyanza karon)

Save

Butare (Huye karon)

Ekuador

[Retrato sa pahina 164, 165]

Pagpangisda sa Lake Kivu

[Mga Retrato sa pahina 169]

Sanday Oden kag Enea Mwaisoba

[Retrato sa pahina 170]

Si Gaspard Rwakabubu upod sa iya bata nga si Deborah kag sa iya asawa nga si Melanie

[Retrato sa pahina 171]

Ang “This Good News of the Kingdom” sa Kinyarwanda

[Retrato sa pahina 172]

Si Justin Rwagatore

[Retrato sa pahina 172]

Si Ferdinand Mugarura

[Retrato sa pahina 173]

Ang tatlo ka ginbawtismuhan sang 1976: Sanday Leopold Harerimana, Pierre Twagirayezu, kag Emmanuel Bazatsinda

[Retrato sa pahina 174]

Mga literatura sa Kinyarwanda

[Retrato sa pahina 179]

Si Phocas Hakizumwami

[Retrato sa pahina 180]

Si Palatin Nsanzurwimo upod sa iya asawa (sa tuo) kag kabataan

[Retrato sa pahina 181]

Si Odette Mukandekezi

[Retrato sa pahina 182]

Si Henry Ssenyonga sa iya motorsiklo

[Retrato sa pahina 188]

Ang certificate of registration sang Abril 13, 1992

[Retrato sa pahina 190]

Ginkuha sang mga kauturan ang plataporma para hatagan sing lugar ang hampang sang soccer

[Retrato sa pahina 192]

Sanday Leonard kag Nancy Ellis (sa tunga) upod sa pamilya Rwakabubu kag Sombe

[Retrato sa pahina 193]

Ang na-crash nga eroplano malapit sa Kigali

[Mga Retrato sa pahina 199]

“Wala kami sing paghiliutod,” isa ka karatula sa Katoliko nga simbahan sa Kibuye (Karongi karon)

[Retrato sa pahina 214]

Wala pa tuo: (sa likod) André Twahirwa, Jean de Dieu, Immaculée, Chantal (nagakugos sang lapsag), Suzanne; (sa atubangan) mga bata nga Mugabo: Jean-Luc kag Agapé

[Retrato sa pahina 216]

Si Védaste Bimenyimana nga nagadumala sing pagtuon sa Biblia

[Retrato sa pahina 217]

Si Tharcisse Seminega kag ang iya asawa nga si Chantal

[Retrato sa pahina 218]

Sanday Tharcisse kag Justin sa tupad sang balay sang kanding nga ginpanaguan ni Tharcisse kag sang iya pamilya sing mga isa ka bulan

 [Mga Retrato sa pahina 226]

Sa ibabaw: Refugee camp para sa taga-Rwanda nga mga Saksi; sa ubos: refugee camp para sa mga Saksi kag iban pa

Goma, Congo

Benaco, Tanzania

 [Mga Retrato sa pahina 229]

Ang Kingdom Hall nga gingamit subong ospital

[Retrato sa pahina 238]

Si Oreste upod sa iya pamilya sang 1996

[Retrato sa pahina 240]

Sanday Théobald kag Berancille Munyampundu

[Mga Retrato sa pahina 241]

Ang Tutsi kag Hutu nga mga utod nga nagapanghawan para sa bag-o nga Assembly Hall

[Retrato sa pahina 242]

Ang Assembly Hall sa Kigali sang 2006

[Retrato sa pahina 243]

Ministerial Training School sa Kigali sang 2008

[Retrato sa pahina 246]

Ang sign-language section sa adlaw sang pinasahi nga asembleya sa Gisenyi sang 2011

[Retrato sa pahina 248]

Si François-Xavier Hakizimana

 [Mga Retrato sa pahina 252, 253]

 Ang mga kauturan nga nagapanghikot upod sa “Agalon sang alanyon” sa sining mabungahon nga teritoryo determinado gid nga magpadayon