NATUNG-AN ang Myanmar sang duha ka dalagku nga pungsod sang Asia, ang India kag China. a Sa pinakadaku nga siudad sini, ang Yangon (gintawag anay nga Rangoon), matag-as ang mga bilding, madamo sing balaligyaan, kag grabe ang trapik. Pero sa kaumhan sini, simple lang ang kabuhi. Makita mo ang mga karabaw nga nagaarado kag ang mga tawo daw  natingala gid kon makakita sing foreigner.

Ginapahanumdom kita sang Myanmar kon ano ang Asia sadto. Kinaandan na nga makita mo ang pagalpalon nga mga bus nga nagaagi sa batsihon nga mga dalan, mga karo nga may karga nga produkto pakadto sa merkado, kag mga manugbantay sang kanding nga nagapahalab sa kaumhan. Ang kalabanan nga lalaki nagasuksok sing daw patadyong (lungi). Ang mga babayi nagagamit sing mek-ap halin sa kahoy nga thanaka. Relihioso gid ang mga taga-Myanmar. Ginaidolo sang mga Budhista ang mga monghe nga daw mga artista kag kada adlaw nagahalad sila sa estatwa ni Buddha paagi sa pagpatapik sing mga gold leaf para magbadlak ini.

Ang mga taga-Myanmar mabuot, matinahuron, kag palapamangkot. Walo ka dalagku nga etniko nga grupo kag mga 127 ka gamay nga grupo ang nagaistar sa pungsod. Ang kada grupo may kaugalingon nga lenguahe, pamayo, pagkaon, kag kultura. Ang kalabanan nagaistar sa malapad nga kapatagan malapit sa Ayeyarwady (Irrawaddy) River, nga nagalawig sing 2,170 kilometros halin sa matugnaw nga Himalayas pakadto sa maalabaab nga Andaman Sea. Minilyon man ang nagaistar sa malapad nga delta kag sa mataas nga mga lugar sa dulunan sang Bangladesh, China, India, Laos, kag Thailand.

Sa halos 100 ka tuig, ang mga Saksi ni Jehova sa Myanmar nagpakita sing pagbatas kag mabakod nga pagtuo. Sa tion sang kasingki kag kinagamo sa pulitika, nagpabilin sila nga neutral. (Juan 17:14) Walay sapayan sang mga kabudlayan, pagpamatok, kag limitado nga pagpakig-angot sa ila mga kauturan sa iban nga pungsod, ang katawhan ni Jehova padayon nga nagbantala sing maayong balita sang Ginharian. Ginapakita sang masunod nga kasaysayan ang ila makapalig-on nga mga eksperiensia.

Sang 1914, duha ka lalaki nga taga-England ang nag-abot sa mainit nga pantalan sang Yangon sakay sa isa ka barko. Si Hendry Carmichael kag ang iya kaupod nga payunir naghalin sa India agod sugdan ang mabudlay nga asaynment, ang pagbantala sa Burma. Ang ila teritoryo amo ang bug-os nga pungsod.

Nag-umpisa si Hendry kag ang iya kaupod sa Yangon. Diri nila nakilala ang duha ka Anglo-Indian nga lalaki nga interesado gid sa mensahe sang Ginharian. b Sila amo sanday Bertram Marcelline kag Vernon French nga nag-untat gilayon sa ila pagpakig-angot sa Cristiandad kag nagsugod sa pagpanaksi sa ila mga abyan. Wala madugay, mga 20 ka tawo ang regular nga nagatambong sa mga miting sa balay ni Bertram agod magtuon sa Biblia sa bulig sang Lalantawan. c

Sang 1928, si George Wright, isa pa ka payunir nga taga-England nga naghalin sa India, nagkadto sa Burma kag nagpanagtag sing madamo nga literatura sa bug-os nga pungsod sa sulod sang lima ka bulan. Mahimo lakip sa iya ginpanagtag amo ang bukleta sang 1920 nga Millions Now Living Will Never Die!—ang una naton nga publikasyon nga gintranslate sa Burmese.

Pagligad sang duha ka tuig, ang mga payunir nga sanday Claude Goodman kag Ronald Tippin nag-abot sa Yangon agod pangitaon ang gamay nga grupo sang kauturan nga matutom nga nagahiwat sang mga miting pero indi organisado ang pagbantala. “Ginpalig-on namon ang mga kauturan nga magbantala kada Domingo,” siling ni Claude. “Namangkot ang  isa ka utod nga lalaki kon puede nga mahatag lang sia sing kuarta sa payunir para mag-proxy sa iya sa pagbantala. Nagsabat si Ron: ‘Puede man, basta ang proxy mo man ang masulod sa bag-o nga kalibutan.’” Napalig-on gid sini ang grupo. Wala madugay madamo na ang nag-upod kanday Claude kag Ronald sa pagbantala.

Sina man nga tuig, nakilala nanday Ron kag Claude ang nagadumala sa estasyon sang tren sa Yangon nga si Sydney Coote. Ginbaton ni Sydney ang aton koleksion sang napulo ka matahom nga libro. Pagkatapos niya mabasa ang pila ka bahin sang isa ka libro, gintawgan niya ang iya asawa, “Rachel, nasapwan ko na ang kamatuoran!” Sang ulihi, ang bug-os nga pamilya Coote nagaalagad na kay Jehova.

Si Sydney maukod nga estudyante sang Biblia. Ang iya bata nga babayi nga si Norma Barber, nga madugay nga misyonero kag nagaalagad na subong sa sanga talatapan sang Britanya, nagsiling: “Naghimo si Tatay sang listahan sang mga reperensia sa Biblia. Kon may makita gani sia nga teksto nga nagapaathag parte sa isa ka panudlo sa Biblia, ginasulat niya ini sa libro kag ginabutangan sing tig-ulo. Gintawag niya nga libro nga Diin Ini Makita?”

Nanamian si Sydney magtuon sa Biblia kag luyag niya ini ipaambit sa iban. Gani nagsulat sia sa sanga talatapan sang India kag namangkot kon may mga Saksi sa Burma. Sang ulihi nakabaton sia sing kinarton nga literatura kag lista sang mga ngalan. “Ginsulatan ni Tatay ang tanan sa listahan nga kadtuan kami bisan isa lang ka adlaw,” siling ni Norma. “Sang ulihi, lima ukon  anom ka brother ang nagkadto sa amon balay kag gintudluan kami kon paano magpanaksi sing di-pormal. Nanagtag gilayon ang akon ginikanan sing mga literatura sa ila mga abyan kag kaingod. Ginsulatan man nila ang tanan namon nga paryente kag ginpadal-an sing literatura.”

Sang mabaton sang utod ni Sydney nga si Daisy D’Souza, nga nagaistar sa Mandalay, ang sulat kag ang bukleta nga The Kingdom, the Hope of the World, nagsulat sia dayon kag nangayo sing mga publikasyon kag Biblia. “Nanamian gid si Nanay sa mga literatura, amo nga nagakaagahan sia basa sini,” siling sang iya bata nga babayi nga si Phyllis Tsatos. “Dayon gintipon niya kami nga anom nga mag-ulutod kag nagsiling: ‘Mahalin  na ako sa Katoliko kay nasapwan ko na ang kamatuoran!’” Sang ulihi, ang bana ni Daisy kag ang iya kabataan nagbaton man sang kamatuoran. Sa karon, apat ka henerasyon sang pamilya D’Souza ang matutom nga nagaalagad kay Jehova nga Dios.

Sang temprano nga bahin sang dekada 1930, ginpalapnag sang mapisan nga mga payunir ang maayong balita sa aminhan nga ginaagyan sang tren halin sa Yangon pa-Myitkyina, isa ka banwa malapit sa dulunan sang China. Nagbantala man sila sa Mawlamyine (Moulmein) kag Sittwe (Akyab), mga banwa sa baybayon sa sidlangan kag katundan sang Yangon. Subong resulta, naporma ang gamay nga mga kongregasyon sa Mawlamyine kag Mandalay.

Sang 1938, ginhatag sang sanga sang India sa sanga sang Australia ang pagdumala sang hilikuton sa Burma kag ang mga payunir sa Australia kag New Zealand nagkadto diri. Ang pila sa ila amo sanday Fred Paton, Hector Oates, Frank Dewar, Mick Engel, kag Stuart Keltie. Sila ang una nga mga payunir nga nag-umpisa sa pagbantala nga hilikuton sa Burma.

Si Fred Paton nagsaysay: “Sa apat ko ka tuig sa Burma, halos nalibot ko ang bilog nga pungsod. Sa sini nga mga tion,  nagmasakit ako sing malaria, tipos, disenterya, kag iban pa nga balatian. Pagkatapos sang bilog nga adlaw nga pagbantala, sa masami wala ako sing matulugan. Pero wala ako ginapabay-an ni Jehova kag ginapabakod ako sang iya espiritu agod makapadayon.” Si Frank Dewar, ang maisog nga payunir halin sa New Zealand, nagsiling: “Nakasumalang ako sing mga makawat, rebelde, kag arogante nga mga opisyal. Pero napamatud-an ko nga makabulig gid ang pagkamatinahuron, kaayo, pagpaubos, kag pagkamakatarunganon para malampuwasan ining mga kabudlayan. Sang ulihi narealisar sang kalabanan nga tawo nga indi makatalagam ang mga Saksi ni Jehova.”

Indi pareho sa iban nga dumuluong nga nagaistar sa sini nga pungsod, wala ginapakanubo sang mga payunir ang mga pumuluyo diri. Kundi ginarespeto kag ginahigugma nila ang mga tawo. Indi gusto sang mga Burmese ang direkta ukon puguso nga paagi amo nga nanamian sila sa mga payunir kay matinahuron kag mahalungon. Paagi sa pulong kag buhat, ginpakita sang mga payunir nga ang mga Saksi ni Jehova matuod nga mga Cristiano.—Juan 13:35.

Mga pila ka bulan sang nakaabot na ang mga payunir, ang sanga talatapan sang Australia naghiwat sing kombension sa Yangon. Ginhiwat ini sa Yangon City Hall, isa ka daku nga bilding nga marmol ang mga hagdan kag dalagku ang mga puertahan nga human sa saway. Ang mga delegado sang kombension naghalin sa Thailand, Malaysia, kag Singapore. Samtang si Alex MacGillivray naman nga nagaalagad sa sanga talatapan sang Australia, may upod nga mga kauturan halin sa Sydney.

Bangod ginapanan-aw nila nga mahanabo gid ang inaway, interesado gid ang mga tawo sang ginpahibalo ang pamulongpulong nga natig-uluhan, “Malapit Na  ang Bug-os Kalibutan nga Inaway.” “Kadasig gid mapuno sang awditoryum,” siling ni Fred Paton. “Sang ginbuksan ko ang mga puertahan sa prante, nagdinaguso ang mga tawo pasaka para makasulod sa awditoryum. Wala pa dies minutos, sobra na 1,000 ang nakasulod pero 850 lang ang makapungko.” “Bangod sini, ginsira namon ang mga puertahan sa prante kay may 1,000 pa sa gua,” siling ni Frank Dewar. “Pero, may pila gihapon ka pamatan-on nga lalaki nga nakalusot sa gamay nga mga puertahan sa kilid.”

Nalipay ang mga kauturan kay interesado gid ang mga tawo kag madamo nga etniko nga grupo ang nagtambong. Antes sini, diutay lang ang nagapakita sing interes sa kamatuoran kay ang kalabanan sa ila debotado nga mga Budhista. Ining nagapangangkon nga mga Cristiano—ang kalabanan mga Kayin (Karen), Kachin, kag Chin—nagaistar sa nabaw-ing nga mga lugar nga halos wala pa mabantalaan. Ginapakita sini nga madamo pa sing alanihon. Sa indi madugay, ang “dakung kadam-an” halin sa lainlain nga pungsod nga gintagna sa Biblia magalakip man sa madamo nga etniko nga grupo sang Burma.—Bug. 7:9.

Sang 1940, ang payunir nga si Ruby Goff nagbantala sa Insein, isa ka gamay nga banwa sa gua sang Yangon. Isa ka bes, nangamuyo si Ruby kay daw wala gid sing interesado. Sia nagsiling: “Jehova, palihug buligi ako nga makakita sing bisan isa lang ka karnero antes ako magpauli.” Sa masunod gid nga balay, naistorya niya si Hmwe Kyaing, isa ka Kayin nga Baptist nga namati sing maayo sa mensahe sang Ginharian. Sang ulihi, si Hmwe Kyaing kag ang kabataan niya nga sanday Chu May (Daisy) kag Hnin May (Lily), nagtuon man sang Biblia kag nag-uswag sa espirituwal. Wala madugay napatay si Hmwe Kyaing, pero sang ulihi, ang iya bata nga si  Lily, amo ang una nga Kayin nga nangin bawtismado nga Saksi ni Jehova. Nabawtismuhan man si Daisy.

Sanday Lily kag Daisy nangin matutom nga payunir kag daku gid ang epekto sang ila hinimuan. Subong, madamo na sang ila mga paryente kag estudyante sa Biblia ang nagaalagad kay Jehova sa Myanmar kag sa iban nga pungsod.

Sang 1939, ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II nagsugod sa Europa nga nag-apektar sa bilog nga kalibutan. Samtang nagalala ang inaway, ginasulsulan pa gid sang mga klero sang Cristiandad sang Burma ang  panguluhan nga dumilian ang aton mga literatura. Gani ang nagaatipan sang literatura sa depot sa Yangon nga si Mick Engel nakig-istorya sa mataas nga opisyal sang Amerika kag nangayo sing awtorisasyon nga magkarga sing mga duha ka tonelada nga literatura sa trak sang militar halin sa Burma Road pa-China.

Ginkuha nanday Fred Paton kag Hector Oates ang literatura sa estasyon sa Lashio, isa ka banwa malapit sa dulunan sang China. Sang naistorya nila ang opisyal nga nagakontrol sa mga nagabiyahe pa-China, naakig gid sia. “Ano?” singgit niya. “Paano ko makarga ang inyo mga literatura nga wala na gani sing lugar ang mga bulong kag suplay sang mga militar?” Ginkuha ni Fred ang awtorisasyon sa iya bag kag ginsilingan ang opisyal nga delikado gid kon indi niya pagsundon ang sugo sang opisyal sang Yangon. Gani, ginpadrayban sang opisyal ang isa ka gamay nga trak nga may mga suplay. Nagbiyahe sila sing mga 2,400 kilometros pa-Chongqing (Chungking), sa bagatnan-sentral nga China, para magpanagtag sing literatura. Napanaksihan pa gani nila sing personal si Chiang Kai-shek, ang presidente sang panguluhan sang Chinese Nationalist.

Sang Mayo 1941, ang panguluhan nga nagakontrol sa India nagtelegrama sa Yangon nga kompiskahon sang lokal nga awtoridad ang aton mga literatura. Nakita ini sang duha ka brother nga nagaobra sa opisina nga nagabaton sang telegrama kag ginsugid nila ini dayon kay Mick Engel. Gintawgan ni Mick sanday Lily kag Daisy kag nagdalidali sila pakadto sa depot. Ginkuha nila ang nabilin nga 40 ka karton sang literatura kag gintago sa pila ka balay sa palibot sang Yangon. Pag-abot sang mga opisyal, wala na ang mga literatura.

 Sang Disiembre 11, 1941, apat ka adlaw pagkatapos gin-atake sang Japan ang Pearl Harbor, ginbombahan man sang Japan ang Burma. Sina nga semana, ang gamay nga grupo sang mga Saksi nagtipon sa gamay nga apartment sa ibabaw sang Yangon Central Railway Station. Sa tapos nila mabinagbinag sing maayo ang Biblia, ginbawtismuhan si Lily sa bathtub sa sini nga apartment.

Pagligad sang tatlo ka bulan, ginsulod sang militar sang Japan ang Yangon pero wala na ini sang mga tawo. Sobra isa ka gatos ka libo ang nagpalagyo sa India. Linibo ang nagkalamatay sa gutom, kakapoy, kag balatian. Si Sydney Coote, nga nagpalagyo upod sa iya pamilya, napatay bangod sa malaria malapit sa dulunan sang India. Ang isa ka brother gintiro sang mga soldado sang Japan, ang isa naman napatay ang iya asawa kag pamilya sang ginbombahan ang ila balay.

Pila lang ka Saksi ang nabilin sa Burma. Sanday Lily kag Daisy nagsaylo sa Pyin Oo Lwin (Maymyo), isa ka banwa sa bakulod malapit sa Mandalay, para magsab-ug sing binhi sang kamatuoran nga nagbunga sang ulihi. Ang isa pa ka Saksi nga si Cyril Gay nagsaylo sa Thayarwaddy, isa ka gamay nga minuro nga mga 100 kilometros sa aminhan sang Yangon. Diri sia nag-istar asta matapos ang inaway.

Pagkatapos sang inaway, ang kalabanan nga utod nga nagpalagyo sa India nagbalik sa Burma. Sang Abril 1946 ang Yangon Congregation may walo ka aktibo nga manugbantala. Antes matapos ang tuig, ang mga utod naghiwat sing kombension sang nangin 24 na ang manugbantala.

Ang duha ka adlaw nga asembleya ginhiwat sa eskwelahan sa Insein. “Pag-abot ko halin sa India ginhatagan ako sing isa ka oras nga pamulongpulong,” siling ni  Theo Syriopoulos, nga nakatuon sing kamatuoran sa Yangon sang 1932. “Sang una, duha ka tag-lima ka minutos lang ang akon pamulongpulong sa mga miting sa India. Pero ang asembleya nangin madinalag-on gid kag sobra 100 ang nagtambong.”

Pagligad sang pila ka semana, ang lider sang isa ka Kayin nga komunidad nga interesado sa kamatuoran nagtanyag sang iya duta sa Ahlone, malapit sa suba sa sentro nayon sang Yangon. Diri nagpatindog ang mga utod sing Kingdom Hall nga human sa kawayan nga mga isa ka gatos ang makapungko. Nalipay gid ang mga kauturan. Nakapabilin sila nga matutom pagkatapos sang inaway kag handa nga magpadayon sa pagbantala.

Sang maaga nga bahin sang 1947, nalipay gid ang mga kauturan nga abiabihon sa pantalan sang Yangon si Robert Kirk, ang una nga misyonero sa Burma nga nakaeskwela sa Gilead. Wala madugay, nagsunod ang tatlo pa—sanday Norman Barber, Robert Richards, kag Hubert Smedstad—upod kay Frank Dewar, nga nagpayunir sa India sa tion sang inaway.

Nag-abot ang mga misyonero sa siudad nga nahalitan gid sang inaway. Madamo nga bilding ang ginbombahan. Linibo ang nagaistar sa mga payagpayag nga nagailidas lang sa kilid sang dalan kag diri na sila nagaluto kag nagapaligo. Bisan pa sini, nagpasibu ang mga misyonero sa kahimtangan kag nangin masako sa pagtudlo sang Biblia kag sa pagministeryo.

Sang Septiembre 1, 1947, ang sanga talatapan sang Watch Tower Society nahamtang sa puluy-an sang mga misyonero sa Signal Pagoda Road, malapit sa sentro sang siudad. Si Robert Kirk ang gintangdo nga manugtatap sang sanga. Sang ulihi, ang Yangon Congregation nga ang tilipunan anay human sa kawayan, ginsaylo sa  isa ka apartment sa Bogalay Zay Street. Pila lamang ini ka minutos kon lakton halin sa Secretariat, isa ka matahom nga bilding nga opisina sang panguluhan sang Britanya—ang panguluhan nga ilisipon na lang ang inadlaw!

Sang Enero 4, 1948, ginhatag sang Britanya ang pagginahom sa panguluhan sang Burma. Pagkatapos sang 60 ka tuig, ang Burma nangin independiente na nga pungsod. Pero apektado gihapon sang inaway sibil ang bug-os nga pungsod.

Madamo nga etniko nga grupo ang luyag mangin independiente nga estado, samtang ang pribado nga mga army kag mga kriminal nagainaway para kontrolon ang pila ka lugar. Sang maaga nga bahin sang 1949, ginkontrol sang mga rebelde ang madamo nga bahin sang pungsod, kag nagsugod ang inaway sa gua sang Yangon.

Samtang nagalala ang inaway, mahalungon nga nagabantala ang mga kauturan. Ang sanga talatapan ginsaylo halin sa puluy-an sang misyonero sa Signal Pagoda Road pakadto sa daku nga apartment sa 39th Street. Mas protektado ini nga lugar kay ari diri ang embahada sang iban nga pungsod kag tatlo lang ka minutos ang kalayuon sini kon lakton halin sa post office.

Amat-amat nga nagbakod ang mga army sang Burma, amo nga nagpalagyo ang mga rebelde sa kabukiran. Sang tungatunga sang dekada 1950, nakontrol na liwat  sang gobierno ang daku nga bahin sang pungsod. Pero asta subong, nagapadayon gihapon ang inaway sibil.

Antes sang tungatunga sang dekada 1950, Ingles ang gingamit sang kalabanan sa pagbantala sa Burma, kay amo ini ang ginahambal sang maalamon nga mga tawo sa dalagku nga mga banwa kag siudad. Pero minilyon ang nagahambal lang sing Burmese (Myanmar), Kayin, Kachin, Chin, ukon iban pa nga lokal nga lenguahe. Paano sila mabantalaan sang maayong balita?

Sang 1934, ginpangabay ni Sydney Coote ang isa ka maestro nga Kayin nga mag-translate sang mga bukleta sa Burmese kag Kayin. Sang ulihi, ang iban nga manugbantala nag-translate sang libro nga “Pakamatuura ang Dios” kag iban pa nga bukleta sa Burmese. Sang 1950, ginpangabay ni Robert Kirk si Ba Oo nga i-translate sa Burmese ang mga tulun-an nga artikulo sang Lalantawan. Pagkatapos nga ma-type ang ginsulat nga translation, ginaimpaprinta ini sa mga imprintahan sa Yangon kag ginapanagtag sa mga nagatambong sa miting sa kongregasyon. Sang ulihi, ang sanga talatapan nagbakal sing makinilya nga Burmese para mapadasig ang pag-translate.

 Madamo ang kabudlayan sang mga translator sadto. “Nagaobra ako kon adlaw para masuportahan ang akon pamilya kag naga-translate sing mga artikulo kon gab-i sa mapiraw nga suga,” siling ni Naygar Po Han, ang nagbulos kay Ba Oo sang indi na sia makasarang. “Indi gid ako maayo sa Ingles, amo nga mahimo may sala ang translation. Pero gusto gid namon nga madamo nga tawo ang makabasa sang aton magasin.” Sang ginpangabay ni Robert Kirk si Doris Raj nga mag-translate sang Lalantawan sa Burmese, naghilibion sia. “Wala ako sing mataas nga tinun-an kag wala man ako sing eksperiensia sa pag-translate,” siling ni Doris. “Pero, ginpalig-on ako ni Brother Kirk nga tilawan lang. Gani nangamuyo ako kay Jehova kag nag-translate.” Pagligad sang halos 50 ka tuig, si Doris translator gihapon sa Bethel sa Yangon. Si Naygar Po Han nga 93 anyos na, nagaalagad man sa Bethel kag makugi gihapon sa hilikuton sang Ginharian.

Sang 1956, si Nathan Knorr sang ulong talatapan nagbisita sa Burma kag ginpahibalo niya nga ang Lalantawan matigayon na sa Burmese nga lenguahe. Ginpalig-on man niya ang mga misyonero nga magtuon sing Burmese para mangin mas epektibo sila sa pagbantala. Napalig-on gid ang mga misyonero nga tun-an  ini sing maayo. Pagkadason nga tuig, nagduaw man si Frederick Franz sang ulong talatapan. Sia ang naghatag sing keynote adres sa lima ka adlaw nga asembleya sa Yangon Railway Institute Hall. Ginpalig-on niya ang responsable nga mga kauturan nga pasangkaron ang pagbantala paagi sa pagpadala sing mga payunir sa iban nga siudad kag banwa. Ang una nga ginpadal-an amo ang Mandalay, ang kapital anay sang Burma kag ikaduha sa pinakadaku nga siudad.

Sang maaga nga bahin sang 1957, anom ka bag-o nga espesyal payunir ang nag-abot sa Mandalay kag nakaupod nila didto ang misyonero nga si Robert Richards kag ang iya asawa nga si Baby, nga isa ka Kayin. Makahalangkat sa mga payunir ang teritoryo sa siudad. Ang Mandalay sentro sang Budhismo kag diri nagaistar ang halos katunga sang monghe nga Budhista sang Burma. Pero nahibaluan sang mga payunir nga kaangay sa Corinto sang una, si Jehova ‘may madamo nga tawo sa sini nga siudad.’—Binu. 18:10.

Ang isa sini amo ang 21-anyos nga estudyante nga si Robin Zauja nga isa ka Kachin. Sia nagsiling: “Isa ka aga, nagkadto sanday Robert kag Baby Richards sa balay kag nagpakilala nga mga Saksi ni Jehova. Suno sa ila, nagabantala sila sa mga balay sang maayong balita subong sang ginsugo ni Jesus. (Mat. 10:11-13) Ginpaambit nila ang ila mensahe kag ginhatag ang ila adres,  dayon ginbilinan ako sing mga magasin kag libro. Ginbasa ko ang isa ka libro sina nga gab-i kag natapos ko ini asta mag-aga. Sina man nga aga, nagkadto ako sa balay nanday Robert kag pila ka oras nga ginpaulanan ko sia sing pamangkot. Nasabat niya ini tanan gamit ang Biblia.” Ginbaton ni Robin Zauja ang kamatuoran kag nangin una nga Saksi nga Kachin. Sang ulihi, nangin espesyal payunir sia sa aminhan sang Burma kag halos isa ka gatos ang nabuligan niya nga makatuon sang kamatuoran. Ang duha sang iya kabataan nagaalagad karon sa Bethel sa Yangon.

Ang isa pa ka matutom nga Saksi amo si Pramila Galliara, 17 anyos nga babayi nga nakatuon sang kamatuoran sa Yangon. “Miembro sang relihion nga Jain ang akon amay, kag ginapamatukan gid niya ang akon pagtuon sa Biblia,” siling ni Pramila. “Duha ka beses nga ginsunog niya ang akon Biblia kag mga literatura, kag pila ka beses nga ginsakit niya ako sa publiko. Ginkandaduhan man niya ako sa sulod sang balay para indi ako makatambong sa Cristiano nga mga miting, kag ginpahog pa gani ako nga sunugon niya ang balay ni Brother Richards! Pero sang nakita niya nga mabakod gihapon ang akon pagtuo, amat-amat nga nag-untat ang iya pagpamatok.” Nag-untat si Pramila sa pag-eskwela sa unibersidad kag nangin makugi nga payunir. Sang ulihi, napamana niya ang manugtatap sang sirkito nga si Dunstan O’Neill. Halin sadto, 45 ka tawo ang iya nabuligan sa kamatuoran.

Samtang nagauswag ang hilikuton sa Mandalay, nagpadala ang sanga talatapan sang mga misyonero ukon payunir sa iban nga lugar, lakip ang Pathein (Bassein), Kalaymyo, Bhamaw, Myitkyina, Mawlamyine, kag Myeik (Mergui). Ginpakamaayo gid ni Jehova ang hilikuton kay natukod sa sini nga mga banwa ang malig-on nga mga kongregasyon.

Samtang nagauswag ang pagbantala nga hilikuton, nagalala pa gid ang tension sa pulitika kag mga etniko nga grupo sang pungsod. Sang ulihi, sang Marso 1962, ginkontrol sang militar ang panguluhan. Ginatos ka libo nga Indian kag Anglo-Indian ang gin-deport sa India kag Bangladesh (East Pakistan anay), kag ang mga foreigner nga nagakadto sa pungsod makakuha lang sing 24 ka oras nga visa. Bangod sini limitado na ang kontak sang mga tawo sa iban nga pungsod.

Nabalaka gid sini ang mga kauturan. Gintugutan sang panguluhan ang kahilwayan sa pagsimba basta indi magpasilabot sa pulitika ang mga relihion. Siempre, ang mga misyonero sang Cristiandad padayon nga nagapakigbahin sa pulitika. Amo nga sang Mayo 1966, nagmando ang gobierno nga ang tanan nga dumuluong nga misyonero maghalin sa pungsod! Ang mga Saksi nga misyonero neutral gid sa pulitika; pero sang ulihi ginpahalin man sila.

Nakulbaan ang mga utod pero wala man sila naluyahan. Nahibaluan nila nga kaupod nila si Jehova. (Deut. 31:6) Pero, ang iban nga utod nabalaka kon paano magapadayon ang hilikuton sang Ginharian.

Wala gid sila ginpabay-an ni Jehova. Sang ulihi, si Maurice Raj, isa anay ka manugtatap sang sirkito nga ginhanas sa sanga talatapan, gintangdo nga magdumala sa sanga talatapan. Bisan pa Indian si Maurice, wala sia gin-deport upod sa iban nga Indian. “Madugay na nga nag-aplay ako nga mangin Burmese citizen,” siling niya. “Pero kulang ako sing 450 kyats d para ibayad sa akon papeles, gani naghulat na lang ako. Dayon isa ka adlaw, sang nag-agi ako sa opisina nga ginaubrahan ko sang una, nakita ako sang akon boss. Gintawag niya  ako: ‘Raj, kuhaa diri ang imo kuarta. Nalipatan mo ang imo separation fee.’ Ang kantidad sini 450 kyats.

“Sang nakuha ko na ang kuarta, madamo lang ako sang napensaran nga gastuhan sang 450 kyats. Pero bangod amo gid sini ang kantidad nga kinahanglan ko para sa akon papeles, pamatyag ko kabubut-on gid ni Jehova nga gamiton ko ini para diri. Wala gid ako nagsala sa akon desisyon. Gin-deport ang iban nga Indian sa Burma pero nakapabilin ako sa pungsod, hilway nga makabiyahe, makapadala sing literatura, kag makahimo sing iban nga hilikuton may kaangtanan sa pagbantala, bangod nangin Burmese citizen na ako.”

Sanday Maurice kag Dunstan O’Neill naglibot sa bug-os nga pungsod para palig-unon ang tanan nga kongregasyon kag grupo. “Ginhambalan namon ang mga utod: ‘Indi kamo magkabalaka, kaupod naton si Jehova. Kon matutom kita sa iya, buligan niya kita,’” siling ni Maurice. “Kag ginbuligan gid kami ni Jehova! Wala madugay, madamo ang gintangdo nga espesyal payunir, kag madasig nga naglapnag ang pagbantala nga hilikuton.”

Karon, pagligad sang 46 ka tuig, si Maurice, nga katapo sang Komite Sang Sanga, nagaduaw gihapon sa bug-os nga Myanmar para palig-unon ang mga kongregasyon. Kaangay ni Caleb sa Israel sang una, ang iya kakugi sa hilikuton sang Dios wala nagaugdaw.—Jos. 14:11.

Ang isa sa una nga mga lugar nga ginpadal-an sang mga espesyal payunir amo ang Chin State, isa ka nabukid nga lugar sa dulunan sang Bangladesh kag India. Madamo diri sang nagapangangkon nga Cristiano bangod sa mga misyonero nga Baptist sang panahon sang paggahom sang Britanya. Gani ginatahod gid sang mga Chin ang Biblia kag ang mga manunudlo sang Biblia.

 Sang hingapusan sang 1966, si Lal Chhana, isa anay ka soldado nga nangin espesyal payunir, nagkadto sa Falam, ang pinakadaku nga banwa sadto sa Chin State. Gin-updan sia diri nanday Dunstan kag Pramila O’Neill kag Than Tum, isa man anay ka soldado nga bag-o lang nabawtismuhan. Ining makugi nga mga manugbantala nakakita sing interesado nga mga pamilya kag sang ulihi nakatukod sing gamay pero mabakod nga kongregasyon.

Pagkadason nga tuig, nagsaylo si Than Tum sa Hakha, isa ka banwa sa bagatnan sang Falam, para magpayunir kag magtukod sang gamay nga grupo. Nagbantala man sia sa bilog nga Chin State kag nagbulig sa pagtukod sang mga kongregasyon sa Vanhna, Surkhua, Gangaw, kag sa iban pa nga lugar. Pagligad sang 45 ka tuig, si Than Tum makugi gihapon nga espesyal payunir sa ila lugar sa Vanhna.

Sang nagbiya si Than Tum sa Hakha, ang 20 anyos nga espesyal payunir nga si Donald Dewar amo ang  nagbulos sa iya. Bangod gin-deport ang mga ginikanan ni Donald nga sanday Frank kag Lily (si Lily May sadto) Dewar, gin-updan sia sang iya 18 anyos nga manghod nga si Samuel. “Nagaistar kami sa payag nga sin ang atop. Tama ini kainit kon tig-ilinit kag tama ka tugnaw kon tigtulugnaw,” siling ni Donald. “Nasubuan gid ako. Ako lang isa pirme ang nagabantala kag nabudlayan ako maghambal sang ila lenguahe nga Hakha Chin. Kami lang ni Samuel kag ang isa ukon duha ka utod ang nagatambong sa mga miting. Naluyahan gid ako kag naghunahuna nga mauntat na lang.”

“Sina nga tion, natandog gid ako sang nabasa ko sa Yearbook ang parte sa mga kauturan sa Malawi nga nagpabilin nga matutom bisan grabe ang paghingabot. e Ginpamangkot ko ang akon kaugalingon, ‘Kon indi ko mabatas ang kasubo, paano ko mabatas ang paghingabot?’ Nangamuyo ako kay Jehova kag nabatyagan ko ang kaumpawan. Napalig-on man ako sa akon nabasahan kag napamalandungan sa Biblia kag sa mga artikulo sa Ang Lalantawan. Sang nagduaw sanday Maurice Raj kag Dunstan O’Neill, daw nakakita ako sing duha ka anghel! Amat-amat nga nagbalik ang akon kalipay.”

Sang ulihi, nangin nagalakbay nga manugtatap si Donald. Ginsaysay niya ang iya eksperiensia para palig-unon ang mga Saksi sa nabaw-ing nga mga lugar. Nangin madinalag-on ang iya pangabudlay sa Hakha. Subong, may nagauswag na nga kongregasyon sa Hakha kag regular nga ginahiwat diri ang mga asembleya kag kombension. Ang duha ka manugbantala nga nagatambong sa mga miting sa Hakha nga sanday Johnson Lal Vung kag Daniel Sang Kha, nangin makugi nga mga espesyal payunir nga nagbulig sa pagpalapnag sang maayong balita sa Chin State.

Ang Chin State nahamtang sa 900 asta 1,800 metros sa ibabaw sang nibel sang dagat nga may pila ka bukid nga nagataas sing 3,000 metros. Madamo sang kabukiran diri ang may madabong nga kagulangan nga may matag-as nga mga teak kag conifer, matahom nga mga rhododendron kag orkidyas. Matahom ang talan-awon diri pero mabudlay ini kadtuan. Ang alagyan pakadto sa mga banwa nagalikoliko kag indi sementado amo nga kon tingulan daw indi ini maagyan kay pirme lang may landslide. Madamo sang nabaw-ing nga minuro nga indi masulod sang salakyan. Walay sapayan sini, ang mga alagad ni Jehova wala gid nag-untat kag determinado sa pagbantala sing maayong balita.

Si Aye Aye Thit, nga nagaalagad upod sa iya bana nga isa ka manugtatap sang sirkito sa Chin State, nagsiling: “Nagdaku ako sa Ayeyarwady Delta kag nagadayaw gid ako sa katahom sang Chin Hills. Eksayted gid ako kay first time ko nga makataklad sa bukid pero nalipong ako pag-abot sa putukputukan kay naubusan ako sing hangin. Sang nataklad ko ang pila ka pukatod, grabe na gid ang kakapoy ko, abi ko mapatay ako. Natun-an ko sang ulihi nga kon magtaklad sa bukid maghinayhinay lang para indi ako dali kapuyon. Sang ulihi, makataklad na ako sing asta 32 kilometros sa isa ka adlaw sa sulod sang anom ka adlaw nga paglakbay ukon sobra pa.”

Sa sulod sang malawig nga tion, ang mga utod sa Chin State lainlain ang paagi sa paglakbay. Ang iban nagasakay sa asno, kabayo, kag bisikleta. Sining karon lang may ara na sing motor, de pasahero nga trak, kag four-wheel-drive nga mga salakyan. Pero ang kalabanan sa ila nagalakat lang. Halimbawa, para makakadto sa mga minuro sa palibot sang Matupi, ang mga espesyal payunir nga sanday Kyaw Win kag David Zama nagataklad  kag nagadulhog sa mga kabukiran. Para makatambong sa mga kombension sa Hakha, nga sobra 270 kilometros, ang mga taga-Matupi Congregation nagalakat sing anom tubtob walo ka adlaw pakadto kag anom tubtob walo ka adlaw naman pauli. Samtang nagalakat, nagakanta sila sing mga ambahanon sang Ginharian nga nagalanog sa matahom nga kabukiran.

Mabudlay gid ang paglakbay sa kabukiran kay indi maayo ang tiempo diri kag madamo pa sing lamok kag tanan nga klase sang insekto ilabi na kon tingulan. “Samtang nagalakat sa kagulangan, nakita ko ang mga linta nga nagakamang sa akon mga tiil,” siling ni Myint Lwin, isa ka manugtatap sang sirkito. “Sang ginpanguha ko ini, may duha pa gid nga nagkamang. Nagpatong ako sa natumba nga kahoy, pero madamo pa gid ang nagkamang sa kahoy. Nangidlisan gid ako kag nagdalagan. Pag-abot ko sa dalan, puno ako sing linta.”

 Pero indi lamang linta ang maatubang sang mga nagakadto sa Chin State. May ara man mga baboy talunon, oso, leopardo kag tigre. Kag suno sa pila ka reperensia, ang Myanmar ang may pinakamadamo nga klase sang dalitan nga man-ug sa bilog nga kalibutan. Kon nagapanglakaton ang manugtatap sang distrito nga si Gumja Naw kag ang iya asawa nga si Nan Lu pakadto sa mga kongregasyon sa Chin State, nagadabok sila sing kalayo kon gab-i para matabog ang ilahas nga mga sapat.

Ining mapisan nga mga ebanghelisador nagbilin sing maayo nga rekord. “Nag-alagad sila kay Jehova sa bug-os nila nga kusog,” siling ni Maurice Raj. “Bisan pa nakahalin na sila sa Chin State, handa gihapon sila magbalik. Ang ila mga panikasog naghimaya gid kay Jehova!” Sa karon, bisan pa ang Chin State isa sa may pinakadiutay nga populasyon sa pungsod, may pito ini ka kongregasyon kag pila ka grupo.

Sang 1966 pila ka espesyal payunir ang nag-abot sa Myitkyina, isa ka gamay pero matahom nga banwa nga ginaagyan sang nagalikoliko nga Ayeyarwady River sa Kachin State, malapit sa China. Sang 1960, sanday Robert kag Baby Richards nagbantala diri sing makadali. Nagsiling sila: “Wala gid sing ‘karnero’ sa Myitkyina.” Pero, nasapwan sang bag-o nga mga payunir ang mga tawo nga uhaw sa kamatuoran.

Ang isa sa ila amo si Mya Maung, 19 anyos nga Baptist nga nangamuyo sa Dios nga buligan sia nga mahangpan ang Biblia. Sia nagsiling: “Sang ginpanaksihan ako sang isa ka payunir sa akon ginaubrahan kag gintanyagan ako sing pagtuon sa Biblia, nalipay gid ako. Nahunahuna ko nga amo na ini ang sabat sa akon pangamuyo. Kami sang akon manghod nga lalaki nga si San Aye, nagtuon sing duha ka beses kada semana, kag madasig kami nga nag-uswag sa espirituwal.

“Ginbuligan kami sang maayo nga manunudlo nga si Wilson Thein. Wala lamang niya ginhambal kon ano ang dapat namon himuon, kundi ginpakita niya ini! Paagi sa pagpraktis kag mga pasundayag, natun-an namon kon paano gamiton sing epektibo ang Biblia, magbantala nga may kaisog, mag-atubang sa pagpamatok, kag maghanda kag maghatag sing pamulongpulong sa kongregasyon. Ginapamatian niya ang amon pagpraktis sang bahin kag ginahatagan niya kami sing mga panugda kon paano mag-uswag. Bangod sa iya mainayuhon nga paghanas, nagtinguha kami nga lab-uton ang espirituwal nga mga tulumuron.

“Sang 1968, sang nagsugod kami ni San Aye sa pagpayunir, nangin walo ang payunir sa Myitkyina. Ang una sa amon mga estudyante sa Biblia amo ang amon iloy kag pito ka utod, nga sang ulihi nagbaton sang kamatuoran. Nagbantala man kami sing isa tubtob tatlo ka  adlaw sa mga banwa kag minuro nga alagyan sang tren sa Myitkyina-Mandalay. Ang mga binhi nga amon gintanom namunga sang ulihi. Subong, ang mga banwa sang Namti, Hopin, Mohnyin, kag Katha, may mainuswagon na nga mga kongregasyon.”

Samtang nagabantala si San Aye sa mga balaligyaan sa Myitkyina, nakilala niya si Phum Ram, isa ka Kachin nga Baptist nga nagaobra sa opisina sang gobierno. Ginbaton gilayon ni Phum Ram ang kamatuoran kag nagsaylo sa Putao, isa ka gamay nga banwa sa tiilan sang Himalayas. Ginbantalaan niya didto ang iya mga paryente, kag sang ulihi 25 na ang nagatambong sa mga miting. Samtang nagapayunir si Phum Ram nabuligan niya ang iya asawa, pito ka kabataan, kag mga paryente nga matun-an ang kamatuoran. Nagaalagad sia karon bilang payunir kag gulang sa Myitkyina.

Bangod madasig ang pag-uswag sa espirituwal sang Kachin State, nagplano ang sanga talatapan nga maghiwat sing Internasyonal nga Asembleya nga “Paghidait sa Duta” sang 1969 sa Myitkyina sa baylo sa ginahiwatan anay sini sa Yangon. Para makatambong ang mga delegado nga taga-Yangon sa Myitkyina nga sobra 1,100 kilometros sa aminhan, nangabay ang sanga talatapan sa Burma Railways nga gamiton ang ila anom ka bagon. Tumalagsahon ini nga pangabay kag delikado ang kahimtangan bangod sa mga rebelde, gani ginabantayan gid ang paggua kag pagsulod sa Kachin State. Pero, nakibot ang mga utod nga ginpasugtan sila sang mga opisyal.

 Sang adlaw nga maabot ang tren sang mga delegado sa Myitkyina, si Maurice Raj kag ang mga kauturan nagkadto sa estasyon para abiabihon ang mga delegado. Nasiling si Maurice: “Samtang nagahulat kami, ang nagadumala sa estasyon naghambal nga may nag-abot nga telegrama nga ginbilin sang mga awtoridad ang anom ka bagon nga ginasakyan sang amon mga delegado sa tungatunga sang Mandalay kag Myitkyina. Suno sa iya, indi madala sang tren ang mga bagon bangod taklaron.

“Ano ang himuon namon? Naghunahuna kami nga hiwaton na lang sa iban nga adlaw ang kombension. Pero mahulat naman kami sing pila ka semana para makakuha sing bag-o nga permit. Samtang nagapangamuyo kami kay Jehova, nag-abot ang tren. Indi kami makapati sa amon nakita—nagasakay ang amon mga  kauturan sa anom ka bagon! Nagayuhum sila kag nagababay-babay. Sang ginpamangkot namon sila kon ano ang natabo, ang isa nagsiling, ‘May ginbilin sila nga anom ka bagon, pero indi ang amon ginasakyan.’”

Nangin madinalag-on gid ang kombension sa Myitkyina. Sa tion sang programa, tatlo ka bag-o nga publikasyon ang ginpagua sa Burmese kag lima sa Ingles. Sang ginpahalin ang mga misyonero sang 1966, daw tulo lang ang espirituwal nga pagkaon sa Burma. Pero subong nagabaha na!

Apat ka bulan pagkatapos sang kombension sa Myitkyina, ang sanga talatapan nakabaton sing sulat halin sa klerk sa Khamti, isa ka banwa malapit sa suba sa ubos sang pukatod sa dulunan sang aminhan-katundan sang Burma-India. Diri nagaistar ang mga Naga, mga tribo nga ginakahadlukan anay bangod nagapangpugot sila sang ulo. Sa sulat sang klerk nga si Ba Yee, nga Seventh Day Adventist anay, nangabay sia sing bulig sa espirituwal. Ginpadala gilayon sang sanga talatapan ang duha ka espesyal payunir nga sanday Aung Naing kag Win Pe.

Si Win Pe nagsiling: “Sa erport sang Khamti, kinulbaan kami sang nakita namon ang nagatindog nga maisog nga mga hangaway sang Naga nga nagabahag lang. Dalidali nga nagpalapit sa amon si Ba Yee, gin-abiabi kami, kag ginpakilala sa mga interesado. Wala madugay, lima na ka tawo ang amon ginatun-an sa Biblia.

“Pero nasal-an kami sang mga awtoridad nga mga pastor sang Baptist nga may koneksion sa mga rebelde.  Ginpasalig namon sila nga neutral kami sa pulitika, pero wala pa kami isa ka bulan didto ginmanduan na nila kami nga maghalin.”

Pagligad sang tatlo ka tuig, sang bag-o na ang mga opisyal, si Biak Mawia, isa ka 18 anyos nga payunir, amo ang nagbulos sa amon. Sang ulihi, nagresayn si Ba Yee sa post office kag nagpayunir. Dayon nag-abot ang iban nga payunir. Nagtukod sila sing kongregasyon sa Khamti kag pila ka gamay nga grupo sa kaingod nga minuro. Si Biak Mawia nagsiling: “Ang Naga nga mga kauturan indi kabalo magbasa kag magsulat. Pero ginahigugma nila ang Pulong sang Dios kag makugi sila nga manugbantala nga nagagamit sing maayo sang mga piktyur sang aton mga publikasyon. Saulado man  nila ang madamo nga teksto kag ambahanon sang Ginharian.”

Subong, regular na nga ginahiwat ang mga kombension sa Khamti kag lakip sa mga nagatambong ang mga delegado halin sa bagatnan sa Homalin, isa ka banwa nga mga 15 oras ang kalayuon kon magsakay sa sakayan.

Sa pihak nga bahin sang pungsod, nagauswag ang hilikuton sa kabukiran sa dulunan sang China, Laos, kag Thailand. Amo ini ang sentro sang Golden Triangle, isa ka matahom nga rehiyon nga may mga bulubakulod kag mabungahon nga mga kapatagan nga ginguba sang mga rebelde, ilegal nga mga buhat, kag produksion sang opio. Mainandamon gid ang mga payunir nga nagbantala sang kamatuoran sa sining delikado nga lugar. (Mat. 10:16) Pero padayon sila nga ginpamatukan sang mga klero sang Cristiandad.

Sang nag-abot sanday Robin Zauja kag David Abraham sa Lashio, isa ka masako nga banwa sa Shan State, gin-akusahan dayon sila nga mga rebelde sang mga klero. Si Robin nagsiling: “Gindakop kami kag ginpriso. Dayon, ginpakita namon sa pulis ang amon papeles. Wala madugay, nagsulod ang major sang army. ‘Hello Mr. Zauja,’ siling niya. Nag-abot na gali ang mga Saksi ni Jehova sa Lashio!’ Ginpagua kami dayon sini nga major, nga schoolmate ko sang una.”

Ginpadayon sang duha ka payunir ang pagbantala kag sang ulihi nakatukod sing daku nga kongregasyon. Dayon, nagpatindog sila sing Kingdom Hall. Pagligad sang duha ka tuig, ginpatawag sila sa talatapan sang gobierno kag ara na didto ang sobra 70 ka opisyal sang militar, mga lider sang tribo, kag mga klero. “Gin-akusar kami sang mga klero nga ginapilit namon ang mga tawo nga bayaan ang ila relihioso nga mga tradisyon,” siling ni Robin. “Sang ginpahambal kami sang tsirman, nangabay ako  kon puede ko gamiton ang Biblia. Nagpasugot sia. Nangamuyo ako sing hipos kag ginpaathag ang pagtamod sang Biblia sa sala nga mga tradisyon sang relihion, pagserbisyo sa militar, kag nasyonalistiko nga mga seremonya. Pagkatapos ko hambal, nagtindog ang tsirman kag nagsiling nga ginahatagan sang kahilwayan sa pagsimba sang kasuguan sang Burma ang tanan nga relihion. Ginhilway kami kag gintugutan nga magpadayon sa pagbantala. Gani naakig gid ang mga klero.”

Sang ulihi, ginsunog sang akig nga mga Baptist ang Kingdom Hall sa Mongpaw, isa ka minuro malapit sa dulunan sang China. Pero bisan pa sini, wala mahadlok ang mga Saksi. Gani ginsunog pa gid nila ang balay sang espesyal payunir kag ginpahog ang mga kauturan sa ila balay. Ginsugid ini sang mga utod sa nagadumala sa sini nga minuro, pero gin-apinan pa niya ang mga Baptist. Sang ulihi nagpasilabot na ang gobierno kag gintugutan ang mga utod nga magpatindog sing bag-o nga Kingdom Hall—indi sa ginpatindugan anay sa suludlon nga lugar kundi sa sentro mismo sini!

Sa bagatnan sa Leiktho, isa ka naligwin nga bakulod nga minuro sa Kayin State, sa dulunan sang Golden Triangle, ginpamatukan sang Iglesia Katolika si Gregory Sarilo. “Ginsugo sang pari ang iya sumulunod nga gabuton ang akon mga utanon sa hardin,” siling ni Gregory. “Dayon ginhatagan nila ako sing pagkaon, pero nagsiling ang akon abyan nga may hilo ini. Isa ka bes, ginpamangkot ako sang tinawo sang pari kon diin ako maagi sa dason nga adlaw. Pagkadason nga adlaw, nag-agi ako sa lain nga dalan kag nalikawan ko ang ila plano nga patyon ako. Sang ginreport ko ini, ginmanduan sang awtoridad ang pari kag ang iya sumulunod nga indi na ako paghilabtan. Gin-amligan ako ni Jehova batok sa “mga nagatinguha sa pagpatay sa akon.”—Sal. 35:4, Ang Pulong sang Dios, APD.

Sa sulod sang mga tinuig, natilawan ang integridad sang mga kauturan sa Burma sa talalupangdon nga paagi. Bangod sa inaway sang mga etniko nga grupo kag kinagamo sa pulitika, natilawan ang ila Cristianong neutralidad.—Juan 18:36.

Sa nabagatnan nga banwa sang Thanbyuzayat, nga kilala sa alagyan sang tren nga ginhimo sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, nasaksihan sang espesyal payunir nga si Hla Aung ang inaway sang mga rebelde kag mga soldado sang gobierno. “Gina-raid sang mga  soldado ang mga minuro kon gab-i kag ginadakop ang mga lalaki para himuon nga porter sang mga soldado,” siling ni Hla Aung. “Madamo ang wala na makita. Isa ka gab-i, nag-raid ang mga soldado sa amon lugar samtang nagaistoryahanay kami ni Donald Dewar sa amon balay. Nagsinggit ang akon asawa, amo nga nakapalagyo kami sa kagulangan. Diutayan lang gid kami madakpan, gani naghimo ako sing palanaguan sa amon balay para makapanago ako dayon kon mag-raid sila liwat.”

Sang nag-abot ang espesyal payunir nga si Rajan Pandit sa Dawei, isa ka banwa sa bagatnan sang Thanbyuzayat, nakasugod sia gilayon sang mga pagtuon sa Biblia sa kaingod nga minuro nga madamo sang rebelde. “Samtang nagapauli, gin-aresto ako kag ginkastigo sang mga soldado kay abi nila may koneksion ako sa mga rebelde,” siling ni Rajan. “Sang ginsilingan ko sila nga isa ako ka Saksi ni Jehova, namangkot sila kon paano ako nakalab-ot sa Dawei. Ginpakita ko sa ila ang akon tiket nga nagapamatuod nga nagsakay ako sa eroplano kay ang mga rebelde wala gid nagasakay sa eroplano. Gani wala na nila ako ginkastigo kag ginbuy-an ako. Pero gin-interogar nila ang isa sa akon mga ginatun-an sa Biblia, kag ginsilingan sila nga nagatuon lang kami sang Biblia. Sugod sadto, wala na ako ginhilabtan sang mga soldado kag ang iban sa ila ginahatagan ko pirme sing magasin.”

Kon kaisa ginaipit sang mga opisyal sang banwa ang mga kauturan nga ikompromiso ang ila neutralidad paagi sa pagboto kag pagpakigbahin sa mga seremonya sang pungsod. Sa Zalun, isa ka banwa malapit sa suba nga mga 130 kilometros sa aminhan sang Yangon, gin-ipit sang mga opisyal ang mga Saksi nga magboto pero nanindugan sila gamit ang Biblia. (Juan 6:15) Nag-apelar ang mga opisyal sa mga awtoridad  sang rehiyon. Pero nahibaluan sang mga awtoridad nga neutral sa pulitika ang mga Saksi ni Jehova. Gani ginhilway ang mga kauturan nga indi magboto.

Sang nangindi sa pagsaludo sa bandera ang 23 ka kabataan nga Saksi sa Khampat, isa ka banwa sa dulunan sang Burma-India, ginpahalin sila sang prinsipal sa eskwelahan. Ginpatawag niya ang duha ka gulang nga mag-atubang sa mga opisyal, lakip sini ang mahistrado sang banwa kag opisyal sang militar. “Sang ginpaathag namon ang amon tindog base sa Kasulatan, naakig ang pila sa ila,” siling ni Paul Khai Khan Thang, isa sa mga gulang. “Dayon ginpakita namon sa ila ang kopya sang mando sang gobierno nga ginatugutan ang mga Saksi ni Jehova nga ‘magtindog lang kon naga-flag ceremony.’ Wala makatingog ang mga opisyal. Nagmando ang opisyal sang militar sa prinsipal nga ibalik ang mga estudyante nga ginpahalin sa eskwelahan. Nagpanagtag man ang prinsipal sing mga kopya sang mando sa kada departamento sang eskwelahan.”

Sa karon, nahibaluan na sang pinakamataas nga mga opisyal sang gobierno sang Myanmar ang neutral nga panindugan sang mga Saksi ni Jehova sa pulitika. Bangod sang ila malig-on nga panindugan sa mga prinsipio sa Biblia, nakapanaksi ang mga alagad ni Jehova, subong sang ginsiling ni Jesucristo.—Luc. 21:13.

Madamo ang nangin soldado ukon nagrebelde bangod sa magamo nga kasaysayan sang Myanmar. Kaangay sang Romano nga soldado sang unang siglo nga si Cornelio, ang pila sa ila ‘debotado kag nagakahadlok sa Dios.’ (Binu. 10:2) Sang nahibaluan nila ang kamatuoran, nagtinguha sila nga mapahisuno ang ila kabuhi sa matarong nga talaksan ni Jehova.

 Ang isa sa ila amo si Hlawn Mang, isa anay ka opisyal sang navy nga nagtuon sa kamatuoran samtang naasayn sa Mawlamyine. “Gusto ko nga magbantala dayon,” siling niya. “Pero sang maresayn na ako sa pagkasoldado, gusto nila nga i-promote ako kag hatagan sing iskolarship para makaeskwela sa manggaranon nga pungsod sa Katundan! Pero, determinado gid ako nga makigbahin sa hilikuton sang Dios. Nakibot gid ang akon mga superyor sang ginhatag ko sa ila ang sulat nga maresayn ako kag maalagad kay Jehova. Pagligad sang 30 ka tuig, wala gid ako maghinulsol sa akon desisyon. Wala na sing mas maayo pa sangsa mag-alagad sa matuod nga Dios.”

Ang isa man nga nakatuon sing kamatuoran amo si La Bang Gam. Sang nagapaayo sia sa ospital sang mga soldado, ginpakita sa iya ni Robin Zauja ang libro nga Gikan sa Paraiso nga Nadula Tubtub sa Paraiso nga Naangkon-uli. f Nanamian gid si La Bang Gam sa libro kag ginpangayo ini. Pero isa lang gid ang kopya ni Robin, gani ginpahulam niya ini sing isa lang ka gab-i. Sang masunod nga adlaw, sang nagbalik si Robin, nagsiling si La Bang Gam: “Ari na ang imo libro. May kopya na ’ko!” Nagpulaw sia para makopya ang 250 ka pahina nga libro sa mga notebook! Sang ulihi, nag-untat si La Bang Gam sa pagkasoldado kag gingamit ang iya “Paraiso” nga libro para buligan ang iban nga matun-an ang kamatuoran.

Sa nabukid nga Shan State, ang grupo ni Sa Than Htun Aung, ang kapitan sang soldado sa Burma, kag ang grupo ni Aik Lin, ang kumander sang United Wa State Army, nag-inaway sing pila ka  beses sa kagulangan. Sang nakignegosyar ang mga soldado nga untaton ang inaway, pareho sila nga nag-istar sa Shan State. Sang ulihi, pareho sila nga nakatuon sang kamatuoran, nag-untat sa pagkasoldado, kag nabawtismuhan. Sang nagkit-anay sila sa sirkito nga asembleya, ining magkaaway anay naghaksanay bilang Cristianong mag-utod! Nadula na sa ila ang dumot, kag nahiusa sila sa gugma bangod sa gahom sang Pulong sang Dios.—Juan 8:32; 13:35.

Sang 1965 asta 1976, nagdamo ang manugbantala sa Burma sing sobra 300 ka porsiento. Ang kalabanan nga nagbaton sang kamatuoran naghalin sa Cristiandad. Pero, nahibaluan sang mga kauturan nga kabubut-on sang Dios nga “ang tanan nga sahi sang mga tawo maluwas kag makadangat sa sibu nga ihibalo tuhoy sa kamatuoran.” (1 Tim. 2:4) Gani sugod sang tungatunga sang dekada 1970, nanikasog pa gid sila nga mabantalaan ang iban pa nga relihioso nga tawo sa Burma, lakip ang mga Budhista, Hindu, kag nagasimba sa mga espiritu.

Madamo sing hangkat ang mga kauturan. Ang mga Budhista wala nagapati sa Dios ukon Manunuga, ang mga Hindu nagasimba sa minilyon nga dios, kag ang iban naman nagasimba sa gamhanan nga mga espiritu. Lapnag ang disparatis, pagpamakot, kag espiritismo sa sini nga mga relihion. Bisan ginakabig sang kalabanan ang Biblia nga balaan nga libro, halos wala gid sila sing nahibaluan parte sa kaundan kag mga panudlo sini.

Apang, nahibaluan sang mga kauturan nga ang kamatuoran sa Biblia may gahom sa paglab-ot sa tagipusuon sang mga tawo. (Heb. 4:12) Dapat sila magsalig sa espiritu sang Dios kag maggamit sing “kalantip sa pagpanudlo,” nga amo ang maayo nga pagpangatarungan nga makatandog sa tagipusuon sang mga tawo kag makapabag-o sang ila kabuhi.—2 Tim. 4:2.

Halimbawa, si Rosaline, isa ka madugay na nga espesyal payunir, nangatarungan sa mga Budhista. Sia nagsiling: “Kon tudluan mo ang mga Budhista parte sa Manunuga, mamangkot dayon sila, ‘Sin-o ang nagtuga sa Manunuga?’ Nagapati ang mga Budhista nga ang espiritu sang mga tawo nagasulod sa mga sapat, gani gingamit ko nga halimbawa ang ila mga sapat.

 “‘Kilala bala sang sapat ang iya amo?’ pamangkot ko.

“‘Huo e.’

“‘Pero bal-an niya ang obra sang iya amo, petsa sang kasal, ukon gindak-an?’

“‘Indi e.’

“‘Husto. Bangod ang mga tawo lain sa Dios nga isa ka Espiritu, maintiendihan bala naton ang tanan parte sa pagluntad ukon ginhalinan sang Dios?’

“‘Indi e.’”

Ini nga pangatarungan nagkumbinsi sa madamo nga Budhista nga usisaon ang dugang pa nga pamatuod nga may Dios. Ginbaton sang mga tawo ang kamatuoran bangod sa maayo nga pangatarungan kag matuod nga gugma sang mga kauturan. Si Ohn Thwin, nga isa ka Budhista anay, nagsiling: “Mas gusto ko ang ginasaad sang Biblia nga Paraiso sa duta, sangsa ginatudlo  sang mga Budhista nga Nirvana. Pero bangod nagapati ako nga may lainlain nga dalan pakadto sa kaluwasan, wala ko gin-aplikar ang akon natun-an. Sang ulihi, nagtambong ako sa mga miting sang mga Saksi ni Jehova. Ang gugma nga ginpakita sa akon sang mga kauturan daw kaangay sang ‘pulot sa molases,’ isa ka ekspresyon sang taga-Burma nga nagapatuhoy sa tama kanami nga eksperiensia. Ini nga gugma nagpahulag sa akon nga i-aplikar ang kamatuoran nga akon natun-an.”

Para mabuligan ang mga tawo nga bag-uhon ang ila mga pagpati, kinahanglan ang taktika kag pagpailob. Pulo ka tuig pa lang si Kumar Chakarabani sang gintugutan sang iya amay nga isa ka Hindu, ang Bethelite nga si Jimmy Xavier nga tudluan sia sa pagbasa. Si Kumar nagsiling: “Ginsilingan sia ni Tatay nga tudluan lang ako magbasa, indi sang relihion. Gani ginhambalan sia ni Jimmy nga Ang Akon Libro Sang mga Sugilanon sa Biblia maayo gid nga libro para tudluan ang mga bata sa pagbasa. Pagkatapos sang amon pagtuon, ginaistorya man ni Jimmy si Tatay. Sang ginpamangkot sia ni Tatay parte sa relihion, mataktikanhon nga nagsiling si Jimmy: ‘May sabat sina ang Biblia. Pangitaon ta.’ Sang ulihi, indi lang si Tatay ang nagbaton sang kamatuoran kundi pati na ang 63 ka miembro sang amon pamilya.”

Sang tungatunga sang dekada 1980, naakig na gid ang mga taga-Burma sa gobierno. Gani sang 1988, linibo ang nagtipon sa mga dalan agod magprotesta. Pero napauntat man ini gilayon, kag  napaidalom sa martial law ang halos tanan nga bahin sang pungsod.

“Estrikto nga ginpatuman sang gobierno ang curfew, kag ginadilian ang pagtipon sang sobra sa lima ka tawo,” siling sang Bethelite nga si Kyaw Win. “Naghunahuna kami kon dayunon namon ang amon nagahilapit nga distrito nga mga kombension. Pero nagsalig kami kay Jehova, kag ginpalapitan namon ang opisyal sang militar sang Yangon Division kag nangayo kami sing permit nga maghiwat sing kombension para sa 1,000 ka tawo. Pagligad sang duha ka adlaw, nabaton namon ang permit! Sang ginpakita namon ini sa mga awtoridad sa iban nga lugar, ginpasugtan man nila ang mga kombension didto. Sa bulig ni Jehova, nangin madinalag-on ang tanan nga kombension!”

Sang natapos ang mga protesta sang 1988, padayon nga nag-usmod ang ekonomiya sang Burma. Walay sapayan sini, ginpakita sang mga kauturan ang ila malig-on nga pagtuo sa Dios paagi sa pag-una sa intereses sang Ginharian sa ila kabuhi.—Mat. 6:33.

Ang isa ka halimbawa amo si Cin Khan Dal, nga nagaistar sa iya pamilya sa nabaw-ing nga lugar sa Sagaing. “Gusto namon magtambong sa distrito nga kombension sa Tahan, nga mga duha ka adlaw ang kalayuon kon magsakay sa sakayan kag trak,” siling niya. “Galing wala sing mabantay sang amon mga manok. Pero nagsalig kami kay Jehova kag nagtambong sa kombension. Pagpauli namon, kulang na sing 19 ang amon manok. Daku gid ang epekto sini sa amon palangabuhian. Pero pagligad sang isa ka tuig, sobra na 60 ang amon manok. Kag sang naaratay ang mga manok sang amon mga kaingod sa sina nga tuig, wala gid sing bisan isa nga napatay sa amon manok.”

 Nagpabilin man nga matutom ang mag-asawa nga sanday Aung Tin Nyunt kag Nyein Mya upod sa ila siam ka kabataan. Nagaistar sila sa Kyonsha, isa ka gamay nga minuro nga 64 kilometros sa aminhan-katundan sang Yangon. Si Aung Tin Nyunt nagsaysay: “Pirme lang lugaw kag utan ang amon ginakaon. Wala kami sing kuarta kag wala man sing inugbaligya. Pero, wala kami naluyahan. Ginhambalan ko ang akon pamilya: ‘Wala gani sing ulunlan si Jesus. Gani bisan sa idalom sang kahoy ako maistar ukon mapatay sa gutom, padayon ko nga alagaron ang Dios sing matutom.’

“Pero, isa ka adlaw, wala na kami sing pagkaon. Nabalaka gid ang akon asawa kag kabataan. ‘Indi kamo magkabalaka,’ pasalig ko. ‘Buligan kita sang Dios.’ Pagkatapos sang amon pagbantala sang aga, nangisda kami sang akon mga bata nga lalaki. Pero tamatama lang gid sa isa ka kalan-an ang amon nakuha. Ginbilin namon ang amon mga alat sa suba, malapit sa mga water lily, kag ginsilingan ko ang mga bata: ‘Mabalik lang ’ta karon tapos sang miting.’ Mabaskog ang hangin sa sina nga hapon. Pagbalik namon, nakita namon nga madamo sing isda sa idalom sang mga water lily bangod sa hangin. Ginsikop namon ini sang amon mga alat. Madamo ang amon nakuha nga isda. Ginbaligya namon ini agod ibakal sing pagkaon para sa isa ka semana.”

Nabatyagan pirme sang mga alagad ni Jehova sa Myanmar ang katumanan sang saad sang Dios: “Indi ko gid kamo pagbayaan ukon pagpatumbayaan.” Gani makasiling sila: “Si Jehova ang akon manugbulig; indi ako magkahadlok. Ano ang mahimo sang tawo sa akon?”—Heb. 13:5, 6.

Halin sang 1956, ang mga tawo sa Myanmar nakabenepisyo sa regular nga pag-aman sang espirituwal nga pagkaon sa Myanmar (Burmese) nga edisyon sang Ang Lalantawan. Walay sapayan sang inaway sang etniko nga mga grupo, inaway sibil, kag paglala sang ekonomiya, wala gid sing isa ka isyu nga wala mabalhag. Paano nahimo ang mga magasin?

Sa sulod sang malawig nga tion, nagapadala ang sanga talatapan sing mga kopya sang gin-translate nga magasin sa mga opisyal sang gobierno para usisaon ini. Kon maaprobahan, ang sanga nagakuha sing permit nga magbakal sing papel nga pang-imprinta. Dayon, ginadala sang isa ka brother ang papel kag ang gintranslate nga magasin sa komersial nga imprintahan. Diri gina-type sing letra por letra ang kada pahina sini sa Myanmar (Burmese) nga letra. Pagkatapos nga mausisa sang brother ang magasin, imprintahon ini sa daan nga imprintahan. Dayon, padal-an sing pila ka kopya ang mga opisyal nga magahimo sing sertipiko para aprobahan ang pagbalhag sang magasin. Sinemana ang kinahanglan para matapos ining mabudlay nga trabaho, kag indi maayo ang kalidad sang papel kag pag-imprinta.

Sang 1989, nakabaton ang sanga sing bag-o nga sistema sa pagbalhag nga nagpabag-o sa ila paagi sa pag-imprinta. Ini amo ang Multilanguage Electronic Phototypesetting System (MEPS), nga ginhimo sa ulong talatapan, kag naggamit ini sing mga kompyuter, software, kag phototypesetter agod makabalhag sing publikasyon sa 186 ka lenguahe—lakip ang Myanmar! g

“Ang mga Saksi ni Jehova sa Myanmar amo ang una nga nag-compose kag nagbalhag sing literatura gamit  ang mga kompyuter,” siling ni Mya Maung, nga nagaalagad sa sanga talatapan. “Ang MEPS nga naggamit sing matahom nga mga letra sang Myanmar nga gindesinyo sa aton sanga, nagpabag-o sa mga imprintahan. Nagdayaw ang mga tawo sa kalidad sang aton pag-imprinta!” Daku gid ang nabulig sang MEPS para mapauswag ang kalidad sang pag-imprinta. Paagi man sa MEPS nangin manami ang mga piktyur, gani nagtahom pa gid ang Lalantawan.

Sang 1991, gin-aprobahan sang gobierno ang pagbalhag sang Magmata! kag nalipay gid ang mga kauturan. Nalipay man ang mga tawo! Nagdayaw man ang mataas nga opisyal sang Ministry of Information pareho sang madamo nga bumalasa. Sia nagsiling: “Lain gid ang Magmata! sa iban nga balasahon sang relihion. Madamo ini sing impormatibo nga mga topiko kag mahapos mahangpan. Nanamian gid ako sini.”

Sang nagligad nga 20 ka tuig, ang kadamuon sang magasin nga naimprinta sang sanga kada bulan nagdugang halin sa 15,000 asta sa 141,000, nga mga 900 porsiento nga pag-uswag! Mabasa na sang mga tawo sa Yangon kag sa bug-os nga pungsod ang Lalantawan kag Magmata!

Pagkatapos sang protesta sang 1988, ginmanduan sang mga awtoridad nga magparehistro ang mga sosyal kag relihioso nga organisasyon sa Myanmar. Siempre, nagtuman gilayon ang sanga talatapan. Pagligad sang duha ka tuig, sang Enero 5, 1990, ginrehistro  sang gobierno ang “Jehovah’s Witnesses (Watch Tower) Society” sa Myanmar.

Sa sini nga tion, ang sanga talatapan sa 39th Street ginsaylo sa isa ka lote nga mga 2,000 metros kuadrados kag may duha ka panalgan nga balay nga nahamtang sa Inya Road, isa ka manggaranon nga lugar sa gua sang siudad. Pero, gamay ang bag-o nga pasilidad. Si Viv Mouritz, nga manugtatap sang sona sadto nga nagduaw sa Myanmar, nagsiling: “Mabudlay gid ang kahimtangan sang 25 ka katapo sang pamilya Bethel. Ang kusina wala sing kalan, amo nga ang sister nagaluto sa electric hot plate. Wala man sing washing machine, amo nga ang sister nagapanglaba sa buho sang salog. Gusto sang mga utod nga magbakal sing kalan kag washing machine, pero wala ini ginatugutan nga ma-import sa ila pungsod.”

Kinahanglan gid sang mga utod ang mas daku nga sanga talatapan. Gani, gin-aprobahan sang Nagadumala nga Hubon nga gub-on ang duha sing panalgan  nga balay agod patindugan sang apat ka panalgan nga puluy-an kag opisina. Pero madamo pa sila sing dapat agyan antes sugdan ini. Una, kinahanglan anay ini aprobahan sang anom ka departamento sang gobierno. Ikaduha, ang lokal nga mga kontraktor indi makahibalo mag-obra sang bilding nga salsalon ang balayan. Ikatlo, indi makasulod sa Myanmar ang mga boluntaryo halin sa iban nga pungsod. Kag ikap-at, wala sing materyales sa ila lugar kag wala ginatugutan ang pag-import. Daw indi na madayon ang proyekto. Pero, nagsalig gihapon ang mga kauturan kay Jehova. Kon kabubut-on ni Jehova, mapatindog ang bag-o nga sanga talatapan!—Sal. 127:1.

Si Kyaw Win, nga katapo sang Legal Department sang sanga, nagsugid: “Wala sing problema ang proseso sang amon aplikasyon sa lima sa anom ka departamento sang gobierno, lakip sa Ministry of Religious Affairs. Pero ang Yangon City Development Committee nagsiling nga tama kataas ang apat ka panalgan nga bilding gani wala nila ginbaton ang amon aplikasyon. Sang ginpasa namon liwat ang aplikasyon, wala gihapon ini gin-aprobahan. Ginpalig-on ako sang Komite sang Sanga nga indi mag-untat. Gani nangamuyo ako kay Jehova kag ginpasa ko ini liwat sa ikatlo nga tion. Sa katapusan, gin-aprobahan ini!

“Dayon nagkadto kami sa Ministry of Immigration. Ginhambalan kami sang mga opisyal nga pito lang ka adlaw nga tourist visa ang ginatugot sa mga foreigner. Pero sang ginhambalan namon sila nga hanason sang mga boluntaryo halin sa iban nga pungsod ang lokal nga mga trabahador, nagpasugot sila nga hatagan sing visa ang mga boluntaryo nga magtener sing anom ka bulan!

 “Ginkadtuan namon ang Ministry of Trade, kag nahibaluan namon nga ginpunggan nila ang pag-import sang materyales. Pero sang ginsilingan namon sila parte sa proyekto, gintugutan nila kami nga maka-import sing mga materyales nga nagabili sing sobra isa ka milyon ka dolyar (U.S.) para gamiton sa pagtukod. Paano ang buhis sa pag-import? Nagkadto kami sa Ministry of Finance kag nagpasugot sila sa pag-import sang materyales nga libre ang buhis! Sa madamo nga paagi, naeksperiensiahan namon nga matuod gid ang ginasiling sang Dios: ‘“Indi sa kusug, ukon sa gahum, kondi sa akon [e]spiritu,” nagasiling ang GINOO sang mga kasoldadosan.’”—Zac. 4:6.

Sang 1997 nag-alabot lang ang mga boluntaryo sa duog nga ginapatindugan. Ang kalabanan nga materyales ginhatag sang mga kauturan sa Australia, kag ang iban halin sa Malaysia, Singapore, kag Thailand. Si Bruce Pickering, nga nagbulig sa pagdumala sang proyekto, nagsiling: “Ginhimo na nga daan sang pila ka utod nga lalaki sa Australia ang mga balayan nga salsalon kag nagbiyahe sila pakadto sa Myanmar kag didto gin-asembol. Wala gid sing bisan isa nga indi magsibu!” Ang iban nga boluntaryo naghalin sa Britanya, Estados Unidos, Fiji, Germany, Gresya, kag New Zealand.

 Sa una nga tion sa sulod sang 30 ka tuig, makapakig-upod na ang mga manugbantala sang Myanmar sa mga kauturan halin sa iban nga pungsod. “Nalangkag gid kami; daw damgo lang ini,” siling ni Donald Dewar. “Napalig-on gid kami sa espirituwalidad, gugma, kag pagsakripisyo sini nga mga utod.” Nagsiling man ang isa ka brother: “Nakatuon man kami sing mga paagi sa pagtukod. Ang mga manugbantala nga nagagamit lang anay sing kandila, kabalo na magtakod sing kuryente. Ang iban nga nagagamit lang anay sing kuyab, nakatuon na magtakod sing erkon. Nakabalo pa kami maggamit sing mga power tools!”

Subong resulta, napabakod man ang pagtuo kag gugma sang mga boluntaryo halin sa iban nga pungsod. “Imol gid ang mga kauturan, pero maalwan sila,” siling ni Bruce Pickering. “Madamo sa ila ang nagaagda  sa amon nga magkaon sa ila balay bisan pa ang ila ginhanda nga pagkaon konsumo nila para sa pila ka adlaw. Ang ila halimbawa nagapahanumdom sa amon nga importante gid ang pamilya, pagtuo, paghiliutod, kag pagpakamaayo sang Dios.”

Sang Enero 22, 2000, gindedikar ang bag-o nga sanga talatapan sa isa ka pinasahi nga pagtilipon nga ginhiwat sa National Theatre. Nalipay gid ang mga kauturan nga si John E. Barr sang Nagadumala nga Hubon ang naghatag sing pamulongpulong.

Sang manugtapos na ang bag-o nga sanga, nagplano man ang mga utod nga magtukod sing mga Kingdom Hall bangod kinahanglan gid nila ini. Sang 1999, sanday Nobuhiko kag Aya Koyama nag-abot halin sa Japan. Nagbulig si Nobuhiko sa pagporma sing Kingdom Hall Construction Desk sa sanga. Nagsiling sia: “Kami sang mga utod nga lalaki naglibot sa bug-os nga pungsod para usisaon ang mga tilipunan. Nagasakay kami sa bus, eroplano, motor, bisikleta, sakayan, kag kon kaisa nagalakat lang. Sa masami kinahanglan namon magkuha sing permit, para makakadto sa mga lugar nga ginadilian ang mga foreigner. Sang nakita na namon kon diin nga mga lugar ang kinahanglan patindugan sing bag-o nga Kingdom Hall, ang Nagadumala nga Hubon nagpain sing pundo paagi sa programa nga pagbulig sa imol nga mga pungsod.

“Sang natipon na ang mga boluntaryo, nagdulhog sila sa Shwepyitha, isa ka daku nga banwa sa Yangon, diin tukuron ang una nga tilipunan. Nagbinuligay ang lokal nga kauturan kag ang halin sa iban nga pungsod. Natingala ang mga pulis kag pila ka beses nga ginpauntat nila ang pagtukod para siguraduhon sa ila mga superyor kon ginatugot ang pag-updanay sang mga  lokal kag mga foreigner. Nagdayaw ang iban nga nagatan-aw. ‘Nakita ko ang isa ka foreigner nga nagatinlo sing kasilyas!’ siling sang isa ka tawo. ‘Bag-o pa lang ’ko kakita sing foreigner nga nagahimo sina. Lain gid kamo sa iban!’

“May isa man ka grupo sang boluntaryo nga nagtukod sing bag-o nga tilipunan sa Tachileik, isa ka banwa sa dulunan sang Myanmar kag Thailand. Madamo nga taga-Thailand ang nagatabok sa dulunan kada adlaw para magboluntaryo upod sa ila mga kauturan nga taga-Myanmar. Nahiusa sila sa pagtrabaho bisan lainlain ang ila lenguahe. Sa pihak nga bahin, nag-inaway ang mga militar sang Thailand kag Myanmar sang natapos ang tilipunan. Nagaulan lang ang bala kag bomba, pero wala gid naigo ang tilipunan. Pagkatapos sang inaway, 72 ang nagtipon sa dedikasyon sang Kingdom  Hall para kay Jehova, ang Dios sang paghidait.”

Sugod sang 1999, sobra 65 ka bag-o nga Kingdom Hall ang natukod sa bug-os nga pungsod. Ano ang epekto sini sa mga kauturan? Ginpabutyag sang isa ka utod nga babayi ang iya kalipay samtang nagatulo ang luha: “Wala gid ako naghunahuna nga mapatindugan kami sing matahom nga tilipunan! Tinguhaan ko gid nga madamo ako sing maimbitar sa mga miting. Nagapasalamat gid ako kay Jehova kag sa iya organisasyon sa ila kaayo nga ginpakita sa amon!”

Sang dekada 1990, pagligad sang malawig nga tion, gintugutan na ang mga foreigner nga magsulod sa pungsod. Nangayo sing permiso ang sanga talatapan sa gobierno para makasulod liwat sa pungsod ang mga misyonero. Gani sang Enero 2003, pagligad sang mga 37 ka tuig, ang naggradwar sa Gilead nga sanday Hiroshi kag Junko Aoki nga taga-Japan amo ang una nga mga misyonero nga nag-abot sa Myanmar.

“Bangod diutay lang ang mga foreigner sa pungsod, kinahanglan gid kami maghalong para indi pagduhaduhaan ang amon hilikuton,” siling ni Hiroshi. “Gani ginaupdan namon ang mga utod sa ila pagduaw liwat kag pagtuon sa Biblia. Nahibaluan namon sang ulihi nga nanamian ang mga taga-Myanmar sa espirituwal nga mga butang. Sa una pa lang nga adlaw, nakasugod na kami sing lima ka pagtuon sa Biblia!”

“Pirme gid kami ginabuligan ni Jehova,” siling ni Junko. “Isa ka bes, naplatan ang amon motor malapit sa Mandalay sang nagapauli kami halin sa pag-Bible study. Gintulod namon ang motor sa malapit nga  pabrika kag nangayo sing bulig. Ginpasulod sang guardia si Hiroshi upod ang motor, pero nagpabilin ako upod sa guardia. Gintulok ako sang guardia.

“‘Nagaano kamo diri?’ pamangkot niya.

“‘Nagabisita sa amon mga abyan,’ sabat ko.

“‘Ngaa?’ pamangkot niya. ‘May miting ang relihion n’yo?’

“Wala ako nagsabat kay indi ako sigurado sang iya motibo.

“‘Ngaa ano ang relihion mo?’ insister niya.

“Ginkuha ko ang Lalantawan sa akon bag kag ginpakita ini sa iya.

“‘Siling ko gid mo!’ malipayon niya nga hambal. Ginsilingan niya ang iya mga kaupod: ‘Ginpakupos sang anghel ang ila ruweda para pakadtuon sa aton ang mga Saksi ni Jehova!’

“Ginbuksan sang guardia ang iya bag kag ginkuha ang Biblia kag ang isa sa aton mga tract. Nagatuon sia sa mga Saksi sa lain nga lugar pero nauntat ini sang magsaylo sia sa Mandalay. Gani, sadto mismo nga tion ginsugdan namon ang pagtuon sa Biblia. Sang ulihi, ang iban niya nga kaupod sa trabaho nagtuon man.”

Sang 2005, apat pa gid ka misyonero ang nag-abot sa Myanmar kag nakaeskwela sila sa Ministerial Training School (ginatawag na subong nga Bible School for Single Brothers) sa Pilipinas. Ang isa sa ila amo si Nelson  Junio. Kaangay sang iban nga misyonero nagbatyag sia sing kahidlaw sa iya pamilya. “Samtang nagapangamuyo, pirme ako nagahibi antes matulugan,” siling niya. “Ginpabasa sa akon sang isa ka brother ang Hebreo 11:15, 16. Parte ini kanday Abraham kag Sara nga wala naghandum nga balikan ang ila anay puluy-an sa Ur kundi padayon nga nagtuman sang kabubut-on ni Jehova. Sang mabasa ko ini, wala na ako naghibi. Gintamod ko nga puluy-an ang akon asaynment.”

Sang una nga siglo, ginlaygayan ni apostol Pablo si Timoteo: “Ang mga butang nga nabatian mo sa akon . . . itugyan ini nga mga butang sa matutom nga mga lalaki, nga mangin sangkol nga kalipikado man sa pagpanudlo sa iban.” (2 Tim. 2:2) Gin-aplikar gid sang mga misyonero ini nga prinsipio kag ginbuligan ang mga kongregasyon sa Myanmar nga sundon ang teokratiko nga mga panuytoy sang organisasyon ni Jehova sa iya katawhan sa bilog nga kalibutan.

Halimbawa, natalupangdan sang mga misyonero nga ginatudluan sang kalabanan nga manugbantala ang ila ginatun-an sa Biblia nga basahon lang ang sabat sa libro. Amo ini ang kinaandan nga paagi nga ginagamit sa mga eskwelahan sa Myanmar. “Mapailubon namon nga gintudluan ang mga manugbantala nga maggamit sing punto-de-vista nga mga pamangkot para mahibaluan ang panghunahuna kag balatyagon sang estudyante,” siling ni Joemar Ubiña. “Gin-aplikar dayon sang mga manugbantala ang panugda kag nangin mas epektibo sila nga mga manunudlo.”

Nakita man sang mga misyonero nga madamo sang kongregasyon nga isa lang ang gulang ukon ministeryal. Ang pila sini nga mga utod matutom kag mapisan,  pero tama ka istrikto. Siempre pa, may amo man sini nga panimuot sang unang siglo sang ginpalig-on ni apostol Pedro ang mga gulang: “Bantayi ninyo ang panong sang Dios nga yara sa inyo pag-atipan, indi . . . subong nagapakaginuo sa mga palanublion gikan sa Dios, kundi mangin mga halimbawa sa panong.” (1 Ped. 5:2, 3) Paano nabuligan sang mga misyonero ang ila kauturan? “Nagpakita kami sing maayo nga halimbawa. Nangin mas mainayuhon kami, malulo, kag madali palapitan,” siling ni Benjamin Reyes. Amat-amat nga ginpalambo sang mga utod ang ila maayo nga halimbawa. Madamo nga gulang ang nagbag-o kag nangin mas mapinalanggaon sa pagtatap sa panong.

Sa malawig nga tion, ang mga utod sa Myanmar nagagamit sing Biblia nga gin-translate sang ika-19 nga siglo sang isa ka misyonero sang Cristiandad sa bulig sang mga monghe nga Budhista. Ini nga translation madamo sing dinumaan nga tinaga sa Pali nga lenguahe kag mabudlay intiendihon. Gani nalipay gid ang mga utod sang ginpagua ang Myanmar nga Bag-ong Kalibutan nga Badbad Sang Cristianong Griegong Kasulatan sang 2008. “Madugay nga namalakpak ang tumalambong kag ang iban naghibi sa kalipay sang nabaton nila ang ila kopya,” siling ni Maurice Raj. “Ang bag-o nga translation maathag, simple, kag sibu. Nahangpan ini bisan sang mga Budhista!” Sang mapagua ini nga translation, nagdugang sing sobra 40 porsiento ang pagtuon sa Biblia sa Myanmar.

Kaangay sa iban nga lenguahe, ang Myanmar nga lenguahe may duha ka porma—ang pormal nga estilo nga halin sa Pali kag Sanskrit kag ang colloquial nga  estilo nga ginagamit adlaw-adlaw. Ining duha ka porma ginagamit sa pagpakighambal kag pagsulat. Ang kalabanan sang aton daan nga publikasyon naggamit sing pormal nga estilo nga indi na maintiendihan sang kalabanan. Gani sining karon lang, ang sanga nag-translate sing mga publikasyon nga nagagamit sing mga tinaga nga mahapos maintiendihan.

Ining bag-o nga mga publikasyon may maayo gid nga resulta. Si Than Htwe Oo, ang manugtatap sang Translation Department, nagsiling: “Sang una nagasiling ang mga tawo, ‘Kanami sang inyo mga literatura, galing indi maintiendihan.’ Subong nalipay gid sila kon makabaton sing mga literatura kag ginabasa nila ini dayon. Madamo ang nagsiling, ‘Mahapos gid ini intiendihon!’” Nag-uswag man ang pagkomento sa mga miting sa kongregasyon kay naintiendihan na sang tumalambong ang aton mga publikasyon.

 Sa karon, ang Translation Department may 26 na ka bug-os tion nga translator sa tatlo ka lenguahe—Myanmar, Hakha Chin, kag Sgaw Kayin. May literatura man nga gin-translate sa 11 pa ka lokal nga lenguahe.

Sang Mayo 2, 2008, ginsalakay sang Bagyo Nargis, nga may kabaskugon nga 240 kilometros kada oras, ang Myanmar. Madamo ang napatay kag nahalitan halin sa Ayeyarwady Delta pakadto sa dulunan sang Thailand. Sobra duha ka milyon ka tawo ang naapektuhan kag mga 140,000 ang napatay ukon nadula.

Linibo ka Saksi ni Jehova ang naapektuhan, pero wala gid sing may nasamaran! Madamo ang naluwas kay nagdangop sila sa bag-o nga mga Kingdom Hall. Sa Bothingone, isa ka minuro malapit sa Ayeyarwady Delta, 20 ka Saksi kag 80 ka pumuluyo ang nagpatong sa balayan sang Kingdom Hall sing siam ka oras samtang nagataas ang tubig asta nga naglab-ot na ini malapit sa atop, dayon gulpi lang ini nagnubo.

Nagpadala gilayon ang sanga talatapan sing relief team sa nahalitan gid nga lugar sa gibwangan sang delta. Nag-abot ang relief team nga may dala nga pagkaon, tubig, kag bulong kag nakita nila nga nagahamyang lang sa dalan ang mga bangkay. Sila ang una nga relief team nga nag-abot didto. Pagkatapos mapanagtag ang mga suplay, ginpalig-on nila ang mga kauturan paagi sa mga pamulongpulong pasad sa Biblia, kag ginhatagan sing Biblia kag mga literatura kay naanod ang mga gamit sang mga utod.

Para organisado ang pagbulig sa mga biktima, ang sanga talatapan nagporma sing mga Disaster Relief Committee sa Yangon kag Pathein. Ini ang nag-organisar sa ginatos ka boluntaryo sa pagpanagtag sing tubig, bugas, kag iban pa nga suplay. Gin-organisar man  sini ang mga boluntaryo nga nagtukod liwat sang mga balay sang mga Saksi nga naguba sang bagyo.

Ang isa sa mga boluntaryo nga si Tobias Lund, nagsiling: “Nakita namon sang akon asawa nga si Sofia ang 16-anyos nga si May Sin Oo nga ginabulad ang iya Biblia sa ila naguba nga balay. Isa lang sia nga Saksi sa ila pamilya. Nagyuhum sia sang nakita niya kami, pero nagatulo ang iya luha. Wala madugay, ang isa sa amon grupo sang mga boluntaryo nag-abot nga may mga hard hat, power tool, kag materyales kag ginsugdan ang pagtukod sang ila bag-o nga balay. Nagdayaw gid ang mga kaingod! Madamo ang nagtener sa site kag nagtan-aw sa nagaobra. Nagsiling sila: ‘Wala pa kami sing nakita nga kaangay sini! Ang inyo organisasyon nahiusa gid kag mahigugmaon. Gusto man namon mangin Saksi ni Jehova.’ Ang ginikanan kag mga utod ni May Sin Oo nagatambong na sa mga miting, kag ang bilog nga pamilya nagauswag sa espirituwal.”

Nagpadayon ang pagbulig sa mga biktima sa sulod sang pila ka bulan. Ang mga utod nagpanagtag sing tonelada nga suplay kag nagkay-o ukon nagpatindog liwat sing 160 ka balay kag 8 ka Kingdom Hall. Daku gid ang halit sang Bagyo Nargis sa Myanmar, pero nagdayaw gid ang mga tawo kay Jehova nga Dios kay nahiusa ang iya katawhan bangod sa gugma.

Sang maaga nga bahin sang 2007, nakabaton sing importante nga sulat ang sanga talatapan sang Myanmar. “Ginpangabay kami sang Nagadumala nga Hubon nga mag-organisar sing internasyonal nga kombension sa Yangon,” siling ni Jon Sharp, nga nag-abot sa Myanmar sang 2006 upod sa iya asawa nga si Janet. “Lakip sa magatambong sa 2009 nga kombension ang ginatos ka delegado halin sa napulo ka pungsod. Pinasahi gid ini nga hitabo sa amon sanga!”

 Si Jon nagpadayon: “Madamo kami sing ginapaligban: ‘Diin namon ini hiwaton? Matambong ayhan ang mga utod halin sa malayo nga mga lugar? Diin sila madayon? Paano sila makakadto? Masarangan ayhan nila nga pakaunon ang ila pamilya? Isa pa, tugutan ayhan kami sang mga awtoridad?’ Daw kadamo lang sing palaligban. Pero gindumdom namon ang mga tinaga ni Jesus: ‘Ang mga butang nga imposible sa tawo posible sa Dios.’ (Luc. 18:27) Gani nagsalig lang kami sa Dios kag nag-umpisa sa pagplano.

“Sang ulihi nakakita kami sing maayo nga lugar. Ini amo ang Myanmar’s National Indoor Stadium, nga may 11,000 ka pulungkuan, may erkon, kag malapit sa sentro sang siudad. Nag-aplay dayon kami sing permit para sa sini nga istadyum. Pero, pagligad sang pila ka bulan kag pila na lang ka semana antes sang kombension, wala gihapon maaprobahan ang amon aplikasyon. Dayon nakabaton kami sing masubo nga balita: May hiwaton nga torneo sang kickboxing sa istadyum sa adlaw mismo sang kombension! Bangod wala na sing tion nga mangita pa sang iban nga lugar nga hiwatan sang kombension, nakitluoy kami sa promotor sang torneo kag sa mga opisyal. Sang ulihi, ang promotor nagsiling nga mahimo niya kanselahon ang torneo kon magsugot ang 16 ka kickboxer nga bag-uhon ang ila kontrata. Sang nahibaluan nila nga gamiton sang mga Saksi ni Jehova ang istadyum, tanan sila nagpasugot.”

“Pero,” siling ni Kyaw Win, isa pa ka katapo sang Komite sang Sanga, “kinahanglan pa kami magkuha sing permiso sa gobierno para gamiton ang istadyum, kag apat na ka beses nga wala gin-aprobahan ang amon aplikasyon! Sa tapos makapangamuyo kay Jehova, gin-istorya namon ang heneral nga nagadumala  sa tanan nga istadyum sa Myanmar. Amo ini ang una nga tion nga naistorya namon ang mataas nga opisyal sang gobierno kag duha na lang ka semana antes sang kombension. Nalipay kami kay gin-aprobahan ang amon aplikasyon!”

Sa sini man nga tion, linibo ka delegado sa bug-os nga Myanmar kag halin sa iban nga pungsod ang nagapakadto sa Yangon paagi sa eroplano, tren, barko, bus, trak, pero ang iban nagalakat lang. Madamo nga pamilya sa Myanmar ang binulan nga nagsupot para makatambong. Nagtanom ang kalabanan nga kauturan, ang iban nagsagod sing baboy, nagpanahi, kag nangita sing bulawan. Madamo sa ila ang wala pa nakakadto sa daku nga siudad ukon nakakita sing mga foreigner.

 Sobra 1,300 ka delegado halin sa aminhan nga Myanmar ang nagbantay sa Mandalay Railway Station agod makasakay sa tren nga magadala sa ila sa Yangon. Ang isa ka grupo halin sa Naga Hills naglakat sing anom ka adlaw, nga ginaaba ang duha ka manugbantala kay naguba ang mga wheelchair sini sang bag-o pa lang sila nakahalin. Samtang naghulat sa estasyon, madamo ang nagaistoryahanay, nagakinadlaw, kag nagaamba sing ambahanon sang Ginharian. “Malipayon gid ang tanan,” siling ni Pum Cin Khai, nga nagbulig sa pagtatap sa pagbiyahe sang mga kauturan. “Ginhatagan namon sila sing pagkaon, tubig, kag mga hiligdaan. Sang nag-abot na ang tren, ginbuligan sang mga gulang ang kada grupo kon diin sila mapungko. Sang ulihi, may naghambal sa loudspeaker: ‘Malakat na ang tren sang mga Saksi ni Jehova!’ Nalangkag na gid kami sa pagbiyahe, pero gintan-aw ko anay kon may nabilin pa.”

Sa Yangon naman, mga 700 ka delegado ang ara na sa mga hotel. Pero, sa diin madayon ang sobra 3,000 nga taga-Myanmar? “Ginpahulag ni Jehova ang tagipusuon sang mga Saksi sa Yangon para amumahon ang ila kauturan,” siling ni Myint Lwin, nga manugtatap sang Rooming Department. “Ang pila ka pamilya nag-amuma sing asta 15 ka tawo. Ginbayran nila ang pagparehistro sang ila mga bisita kag gin-amanan sila sing pamahaw kag plete pakadto-pakari sa istadyum kada adlaw. Madamo ang nagdayon sa mga Kingdom Hall kag ginatos ang nagtulog sa daku nga pabrika. Pero, mga 500 pa ang wala sing dalayunan. Ginhambal namon ini nga problema sa nagadumala sang istadyum, kag gintugutan nila nga magtulog ang mga delegado sa istadyum. Wala pa gid ini natabo sadto!”

 Bangod madamo na sing guba ang istadyum, ginkay-o ini sang sobra 350 ka boluntaryo sa sulod sang pulo ka adlaw. “Ginkay-o namon ang mga tubo sang tubig, kuryente, kag erkon, dayon ginpintahan kag gintinluan ang bilog nga istadyum,” siling ni Htay Win, nga manugtatap sang kombension. “Nagresulta ini sa maayo nga panaksi. Ang opisyal sang militar nga nagadumala sang istadyum nagsiling: ‘Salamat! Salamat gid! Ginapangamuyo ko sa Dios nga gamiton ninyo kada tuig ang istadyum!’”

 Sobra 5,000 ang nagtambong sa kombension nga ginhiwat sang Disiembre 3-6, 2009. Sang katapusan nga adlaw, madamo nga delegado ang nagsuksok sang ila tradisyunal nga bayo nga matahom gid tulukon. “Wala pa nakasugod ang programa, ang tanan nagahaksanay na kag nagahinibi!” siling sang isa ka sister. Pagkatapos sang nagatakop nga pangamuyo ni Gerrit Lösch sang Nagadumala nga Hubon, malawig nga namalakpak kag nagbabay-babay ang tumalambong. Pareho sang ginabatyag sang kalabanan, ang 86 anyos nga sister nagsiling, “Daw ara na ’ko sa bag-ong kalibutan!”

Madamo man nga opisyal sang gobierno ang nagdayaw. “Pinasahi gid ini nga pagtilipon,” siling sang isa ka opisyal. “Wala sing nagapamuyayaw, nagapanigarilyo, ukon nagamama. Nahiusa sila bisan pa lainlain ang ila rasa. Subong pa lang ako nakakita sini!”  Si Maurice Raj nagsiling, “Bisan ang mataas nga kumander sang militar sa Yangon nagsiling sa amon nga sia kag ang iya mga kaupod wala pa gid makakita sing amo sini ka dalayawon nga pagtilipon.”

Naeksperiensiahan gid sang mga delegado ang matuod nga paghiliutod. Ang isa ka brother nagsiling: “Antes sang kombension, nabatian lang namon ang parte sa bug-os kalibutan nga paghiliutod. Subong naeksperiensiahan gid namon ini! Indi gid namon malipatan ang gugma nga ginpakita sa amon sang mga kauturan.”

Halos 2,000 ka tuig na ang nagligad, ginsilingan ni Jesus ang iya mga disipulo: “Tuluka ninyo kag tan-awa ang kaumhan, nga maputi na ini agod anihon.” (Juan 4:35) Amo man sini ang masiling sa Myanmar.  Sa karon, may ara sila 3,790 ka manugbantala, buot silingon may 1 ka manugbantala sa kada 15,931 ka pumuluyo. Subong man ang 8,005 nga nagtambong sa Memoryal sang 2012 nagapakita nga madamo pa sing alanihon!

Halimbawa, sa Rakhine State, isa ka rehiyon malapit sa dagat sa dulunan sang Bangladesh nga halos apat ka milyon ang pumuluyo, wala gid sing bisan isa ka Saksi ni Jehova. “Kada bulan nagabaton kami sing madamo nga sulat halin sa mga tawo sa sini nga rehiyon nga nagapangabay sing literatura kag espirituwal nga bulig,” siling ni Maurice Raj. “Isa pa, nagadamo ang mga Budhista sa Myanmar, ilabi na ang mga pamatan-on, nga interesado sa kamatuoran. Gani padayon kami nga nagapakiluoy sa Agalon nga magpadala sing mga mamumugon sa alanyon.”—Mat. 9:37, 38.

 Halos 100 ka tuig ang nagligad, gindala sang duha ka maisog nga payunir ang maayong balita sa pungsod nga ang kalabanan Budhista. Sugod sadto, linibo ka tawo halin sa lainlain nga etniko nga grupo ang nagbaton sang kamatuoran. Walay sapayan sang pag-ilinaway, kinagamo sa pulitika, kaimulon, paghingabot sang relihion, limitado nga pagpakig-angot sa iban nga pungsod, kag kalamidad, ang mga Saksi ni Jehova sa Myanmar nagpakita sing mabakod nga debosyon kay Jehova nga Dios kag sa iya anak nga si Jesucristo. Determinado sila nga ibantala ang maayong balita sang Ginharian kag ‘magbatas sing bug-os kag mangin mapinasensiahon nga may kalipay.’—Col. 1:11.