Ang Ideya Nagsulod sa Judaismo, Cristiandad, kag Islam

“Ang relihion isa man ka paagi agod mabaton sang katawhan ang kamatuoran nga sa pila ka adlaw mapatay sila, ayhan padulong sa ginasaad nga mas maayo nga kabuhi sa tapos sang kamatayon, sa liwat nga pagkabun-ag, ukon sa sining duha.”—⁠GERHARD HERM, ALEMAN NGA AWTOR.

1. Sa anong sadsaran nga pagpati ginapasad sang kalabanan nga relihion ang ila ginapanaad nga kabuhi sa tapos sang kamatayon?

 SA PAGSAAD sing kabuhi sa pihak nga kinabuhi, ang sadsaran nga pagpati sang halos tanan nga relihion amo nga ang tawo may kalag nga dimamalatyon kag sa tion sang kamatayon nagalakbay ini padulong sa lain nga duog ukon nagasaylo sa iban nga tinuga. Subong napatalupangod na sa nagligad nga mga pahina, ang pagpati sa pagkadimamalatyon sang tawo nangin isa ka importante nga panudlo sang mga relihion sa Sidlangan sugod sa umpisa sini. Apang kamusta naman ang Judaismo, Cristiandad, kag Islam? Paano ining panudlo nangin panguna sa sining mga pagtuluuhan?

Ginbaton Sang Judaismo ang Griegong mga Pagtuluuhan

2, 3. Suno sa Encyclopaedia Judaica, gintudlo bala sang sagrado nga Hebreong mga sinulatan nga ang kalag dimamalatyon?

² Ang Judaismo nagsugod sang nagligad nga mga 4,000 ka tuig sang tion ni Abraham. Ginsugdan ang pagsulat sa sagrado nga Hebreong sinulatan sang ika-16 nga siglo B.C.⁠E. kag natapos sang tion nga ginhimo nanday Socrates kag Plato ang teoriya tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag. Gintudlo bala sining Kasulatan nga ang kalag dimamalatyon?

³ Ang Encyclopaedia Judaica nagasabat: “Ang maathag kag malig-on nga pagpati sa pagkadimamalatyon sang kalag nagbakod lamang sa tapos mahuman ang Biblia . . . kag nangin isa sang mga sadsaran sang Judiyo kag Cristianong mga pagtuluuhan.” Nagsiling man ini: “Ang indibiduwal ginkabig nga isa ka kabilugan sang panahon sang Biblia. Sa amo ang kalag wala ginpatuhay sa lawas.” Ang unang mga Judiyo nagpati sa pagkabanhaw sang mga patay, kag “tuhay [ini] sa pagpati . . . sa pagkadimamalatyon sang kalag,” paathag sinang insiklopedia.

4-6. Paano ang doktrina tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag nangin “isa sang mga sadsaran” sang Judaismo?

⁴ Paano, nian, ang doktrina nangin “isa sang mga sadsaran” sang Judaismo? Ginahatag sang maragtas ang sabat. Sang 332 B.⁠C.⁠E., madasig nga nabihag ni Alejandro Daku ang daku nga bahin sang Natung-an nga Sidlangan. Sang mag-abot sia sa Jerusalem, mainit nga gin-abiabi sia sang mga Judiyo. Suno sa Judiyong istoryador sang unang siglo nga si Flavius Josephus, ginpakita pa gani nila sa iya ang tagna gikan sa tulun-an ni Daniel, nga ginsulat sang nagligad nga kapin sa 200 ka tuig, nga maathag nga naglaragway sang pagbihag ni Alejandro subong “hari sang Gresya.” (Daniel 8:​5-8, 21) Ginpadayon sang mga salili ni Alejandro ang iya ginplano nga Hellenization, sa amo naglapnag sa tanan nga bahin sang emperyo ang Griegong lenguahe, kultura, kag pilosopiya. Ang pagtingob sang duha ka kultura​—⁠sang Griego kag Judiyo​—⁠wala malikawi.

⁵ Sang maaga nga bahin sang ikatlo nga siglo B.⁠C.⁠E., ginsugdan ang una nga pagbadbad sa Hebreong Kasulatan padulong sa Griego,  nga gintawag Septuagint. Bangod sini, gintahod kag nakilala sang madamo nga Gentil ang Judiyong relihion, ang iban sa ila nakumbertir pa gani. Sa pihak nga bahin, nagdugang ang ihibalo sang mga Judiyo tuhoy sa Griegong panghunahuna, kag ang iban sa ila nangin mga pilosopo, nga sadto pa lang natabo. Si Philo nga taga-Alexandria sang unang siglo C.⁠E., isa sinang Judiyong mga pilosopo.

⁶ Daku gid ang pagdayaw ni Philo kay Plato kag gintinguhaan niya nga ipaathag ang Judaismo nahisanto sa Griegong pilosopiya. “Paagi sa pagsamo sang pilosopiya ni Plato kag sang biblikanhon nga tradisyon,” siling sang libro nga Heaven​—⁠A History, “ginhanda ni Philo ang dalanon para sa Cristiano [subong man sa Judiyong] mga pilosopo sang ulihi.” Kag ano ang pagpati ni Philo tuhoy sa kalag? Ang libro nagapadayon: “Para sa iya, ginapasag-uli sang kamatayon ang kalag sa iya orihinal nga kahimtangan antes sia mabun-ag. Sanglit ang duog para sa kalag amo ang espirituwal nga kalibutan, ang kabuhi sa sulod sang lawas isa lamang ka malip-ot, sa masami masubo, nga hut-ong sang tion.” Ang iban pa sang Judiyong mga pilosopo nga nagpati sa pagkadimamalatyon sang kalag amo sanday Isaac Israeli, ang bantog nga Judiyong manugbulong sang ika-10 nga siglo, kag si Moses Mendelssohn, ang Aleman-Judiyo nga pilosopo sang ika-18 nga siglo.

7, 8. (a) Paano ginalaragway sang Talmud ang kalag? (b) Ano ang ginasiling sang Judiyong mistiko nga mga literatura sang ulihi tuhoy sa kalag?

⁷ Ang libro nga may daku man nga impluwensia sa Judiyong panghunahuna kag kabuhi amo ang Talmud​—⁠ang nasulat nga sumaryo sang ginatawag nga oral law, nga sang ulihi ginsundan sing mga komentaryo kag mga paathag tuhoy sa sining kasuguan, nga gintipon sang mga rabbi kutob sang ikaduha nga siglo C.⁠E. tubtob sang Edad Media. “Ang mga rabbi sang Talmud,” siling sang Encyclopaedia Judaica, “nagpati sa padayon nga pagluntad sang kalag sa tapos sang kamatayon.” Ang Talmud nagasugid pa gani tuhoy sa mga patay nga nagapakig-angot sa mga buhi. “Ayhan bangod sang impluwensia sang Platonismo,” siling sang Encyclopædia of Religion and Ethics, “nagpati [ang mga rabbi] sa pagluntad sang mga kalag antes sang ila pagkabun-ag.”

⁸ Sang ulihi ang mistiko nga literatura (may kaangtanan sa makatalanhaga nga mga butang) sang mga Judiyo, ang Cabala, nagtudlo pa gani sing reinkarnasyon. Tuhoy sini nga pagpati, ang The New Standard Jewish Encyclopedia nagasiling: “Daw sa India naghalin ang ideya. . . . Una ini nga naglutaw sa tulun-an nga Bahir sang Kabbalah, kag dayon, kutob sa Zohar padayon, ginbaton ini sang mga sumalakdag sang mistisismo, nagtungod sing importante nga papel sa pagtuluuhan kag literatura sang Hasidismo.” Sa Israel karon, ang reinkarnasyon lapnag nga ginabaton subong isa ka Judiyong panudlo.

9. Ano ang panindugan sang kalabanan nga bunghay sang Judaismo karon tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag?

⁹ Busa, ang ideya tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag nagsulod sa Judaismo paagi sa impluwensia sang Griegong pilosopiya, kag ining ideya ginabaton karon sang kalabanan nga bunghay sini. Ano ang masiling nahanungod sa pagsulod sang panudlo sa Cristiandad?

Ginbaton Sang Cristiandad ang mga Panghunahuna ni Plato

10. Ano ang ginhinakop sang isa ka bantog nga Espanyol nga iskolar tuhoy sa pagpati ni Jesus sa pagkadimamalatyon sang kalag?

¹⁰ Ang matuod nga Cristianismo nagsugod kay Cristo Jesus. Tuhoy kay Jesus, si Miguel de Unamuno, isa ka bantog nga Espanyol nga iskolar sang ika-20 nga siglo, nagsulat: “Nagpati sia sa baylo sa pagkabanhaw sang unod, suno sa pagpati sang mga Judiyo, indi sa pagkadimamalatyon sang kalag, suno sa [Griegong] Platoniko nga pagpati. . . . Ang mga pamatuod sini mahimo makita sa bisan anong bunayag nga libro nga nagapaathag tuhoy sini.” Naghinakop sia: “Ang pagkadimamalatyon sang kalag . . . isa ka paganong pilosopiko nga doktrina.”

11. San-o ang Griegong pilosopiya nagsulod sa Cristianismo?

¹¹ San-o kag paano ining “pagano pilosopiko nga doktrina” nagsulod sa Cristianismo? Ang New Encyclopædia Britannica nagpaathag: “Kutob sang tungatunga sang ika-2 nga siglo AD ginbatyag sang mga Cristiano nga nahanas sa Griegong pilosopiya  nga dapat nila ipabutyag ang ila pagtuo nahisuno sa sini, agod mapautwas nila ang ila kinaalam kag agod makumbertir ang edukado nga mga pagano. Ang pilosopiya nga nagbagay gid sa ila amo ang Platonismo.”

12-14. Ano ang nangin papel nanday Origen kag Augustine sa pagsimpon sang Platoniko nga pilosopiya sa Cristianismo?

¹² Duha sining unang mga pilosopo ang nakaimpluwensia sing daku sa mga doktrina sang Cristiandad. Ang isa amo si Origen nga taga-Alexandria (c. 185-254 C.⁠E.), kag ang isa pa gid, amo si Augustine nga taga-Hippo (354-430 C.⁠E.). Tuhoy sa ila, ang New Catholic Encyclopedia nagasiling: “Paagi lamang kay Origen sa Sidlangan kag kay St. Augustine sa Katundan nga ang kalag ginkilala subong isa ka espirituwal nga butang kag isa ka pilosopiko nga ideya tuhoy sa kon ano ini.” Sa ano ginpasad nanday Origen kag Augustine ang ila mga ideya tuhoy sa kalag?

¹³ Si Origen isa ka estudyante anay ni Clement nga taga-Alexandria, nga amo “ang una sang mga Amay nga nanghulam gikan sa Griegong tradisyon sang tuhoy sa kalag,” siling sang New Catholic Encyclopedia. Mahimo gid nga naimpluwensiahan sing daku si Origen sang mga ideya ni Plato tuhoy sa kalag. “Ginpakilala [ni Origen] sa Cristianong doktrina ang maid-id nga mga panudlo tuhoy sa kalag, nga iya nakuha kay Plato,” siling sang teologo nga si Werner Jaeger sa The Harvard Theological Review.

¹⁴ Si Augustine ginakilala sang pila sa Cristiandad subong amo ang labing dungganon nga pilosopo sang dumaan nga tion. Antes makumbertir sa “Cristianismo” sa edad nga 33, si Augustine nagpakita sing daku nga interes sa pilosopiya kag nangin isa ka Neoplatonist.⁠ a Sang makumbertir sia, nagpabilin sia gihapon nga Neoplatoniko sa iya panghunahuna. “Pasad sa iya panghunahuna, ang relihion sang Bag-ong Testamento bug-os nga ginsimbugan sing Platoniko nga tradisyon sang Griegong pilosopiya,” siling sang The New Encyclopædia Britannica. Ginabaton sang New Catholic Encyclopedia nga ang “doktrina [ni Augustine tuhoy sa kalag], nga nangin talaksan sa Katundan tubtob sang talipuspusan sang ika-12 nga siglo, may daku nga kabalaslan . . . sa Neoplatonismo.”

15, 16. Ginbag-o bala sang interes sang ika-13 nga siglo sa mga panudlo ni Aristotle ang panindugan sang simbahan sa panudlo tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag?

¹⁵ Sang ika-13 nga siglo, ang mga panudlo ni Aristotle nagbantog sa Europa, labi na bangod mabasa sa Latin ang mga sinulatan sang Arabo nga mga iskolar nga may maid-id nga komento tuhoy sa mga sinulatan ni Aristotle. Ang Katolikong iskolar nga si Thomas Aquinas nagdayaw gid sa panghunahuna ni Aristotle. Bangod sang mga sinulatan ni Aquinas, naglabaw ang impluwensia sang mga pagtamod ni Aristotle sa panudlo sang simbahan sangsa kay Plato. Apang, wala ini makaapektar sa panudlo tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag.

¹⁶ Gintudlo ni Aristotle nga ang kalag indi mahimo mapain gikan sa lawas kag wala ini nagapadayon sa pagluntad sa iya kaugalingon sa tapos sang kamatayon kag kon may butang man sa tawo nga wala sing kamatayon, amo ini ang dikitaon, wala sing persona nga kinaalam. Ining pagtamod sa kalag wala maghisanto sa pagpati sang simbahan nga ang kalag sang tawo nagalampuwas sa kamatayon. Busa, ginpasibu ni Aquinas ang pagtamod ni Aristotle sa kalag, nga nagainsister nga ang pagkadimamalatyon sang kalag mapamatud-an sang rason. Sa amo, ang pagpati sang simbahan sa pagkadimamalatyon sang kalag nagpabilin gihapon.

17, 18. (a) Ginbag-o bala sang Repormasyon sang ika-16 nga siglo ang panudlo tuhoy sa kalag? (b) Ano ang panindugan sang kalabanan nga relihion sa Cristiandad tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag?

¹⁷ Sang ika-14 kag ika-15 nga siglo, sang maaga nga bahin sang Renaissance, nagbalik liwat ang interes kay Plato. Ang bantog nga pamilya Medici sa Italya nagbulig pa gani sa pagpatindog sing eskwelahan sa Florence agod sakdagon ang pagtuon sa pilosopiya ni Plato. Sang ika-16 kag ika-17 nga siglo, ang interes kay Aristotle nagluya. Kag wala mabag-o  sang Repormasyon sang ika-16 nga siglo ang panudlo tuhoy sa kalag. Bisan pa ginmulay sang Protestante nga mga Repormador ang panudlo tuhoy sa purgatoryo, ginbaton nila ang ideya tuhoy sa walay katapusan nga silot ukon padya.

¹⁸ Sa amo, ang panudlo tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag nagapangibabaw sa kalabanan nga mga relihion sang Cristiandad. Natalupangdan ini sang isa ka Amerikanong iskolar, gani nagsulat sia: “Ang relihion, sa kamatuoran, para sa kalabanan sang aton mga kaliwat, nagakahulugan sing pagkadimamalatyon, kag indi na sing iban pa. Ang Dios amo ang naghatag sang pagkadimamalatyon.”

Pagkadimamalatyon kag Islam

19. San-o ginpatok ang Islam, kag ni sin-o?

¹⁹ Ang Islam nagsugod sang gintawag si Muḥammad nga mangin isa ka manalagna sang sia mga 40 anyos ang edad. Nagapati ang mga Muslim nga ginbugnaan sia sang Dios sa sulod sang mga 20 tubtob 23 ka tuig, kutob sang mga 610 C.⁠E. tubtob sang mapatay sia sang 632 C.⁠E. Ining mga bugna narekord sa Koran, ang balaan nga libro sang mga Muslim. Sang tion nga nagluntad ang Islam, ang Judaismo kag Cristiandad naimpluwensiahan na sang ideya ni Plato tuhoy sa kalag.

20, 21. Ano ang pagpati sang mga Muslim tuhoy sa Pihak nga Kinabuhi?

²⁰ Ang mga Muslim nagapati nga ang ila pagtuluuhan amo ang katapusan sang mga bugna nga ginhatag sa matutom nga mga Hebreo kag mga Cristiano sang una. Ginasambit sang Koran ang Hebreo kag Griegong Kasulatan. Apang sa panudlo tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag, ang Koran nagasipak sa sining mga sinulatan. Ang Koran nagatudlo nga ang tawo may kalag nga nagapadayon sa pagkabuhi sa tapos sang kamatayon. Nagahambal man ini tuhoy sa pagkabanhaw sang mga patay, sa adlaw sang paghukom, kag sa katapusan nga destinasyon sang kalag​—⁠sa kabuhi sa isa ka langitnon nga hardin sang paraiso ukon sa silot sa isa ka kalayuhon nga impierno.

²¹ Ang mga Muslim nagapati nga ang kalag sang patay nga tawo nagakadto sa Barzakh, ukon “Partisyon,” “ang duog ukon kahimtangan nga ginakadtuan sang mga tawo sa tapos sang kamatayon kag antes sang Paghukom.” (Surah 23:​99, 100, The Holy Qur-an, footnote) Ang kalag may pangalibutan, nagaantos didto sang ginatawag nga “Pagkastigo sang Lulubngan” kon ang tawo nangin malaut anay ukon nagaagom sing kalipay kon nangin matutom sia. Apang dapat man makaeksperiensia ang mga matutom sing isa ka sahi sang pag-antos bangod sang pila ka sala nga nahimo nila sang buhi pa sila. Sa adlaw sang paghukom, mabaton sang tagsatagsa ang iya dayon nga destinasyon, nga amo ang nagatapos sang pagkabuhi sa Barzakh.

22. Anong magkatuhay nga mga teoriya tuhoy sa destinasyon sang kalag ang ginpresentar sang pila ka Arabo nga mga pilosopo?

²² Ang ideya tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag sa Judaismo kag Cristiandad naglutaw bangod sang impluwensia ni Plato, apang ginatudlo na ini sang Islam kutob gid sa pamuno sini. Indi buot silingon nga wala ginsimpon sang Arabo nga mga iskolar ang Islamiko nga mga panudlo kag ang Griegong pilosopiya. Ang matuod, daku gid ang impluwensia sang mga sinulatan ni Aristotle sa mga Arabo. Kag ginpaathag kag gingamit nga sadsaran sang bantog nga Arabo nga mga iskolar, subong nanday Avicenna kag Averroës, ang panghunahuna ni Aristotle. Apang, sa pagtinguha nila nga maghisantuanay ang Griegong panghunahuna kag ang Muslim nga panudlo tuhoy sa kalag, magkatuhay nga mga teoriya ang nahimo nila. Halimbawa, si Avicenna nagsiling nga ang indibiduwal nga kalag dimamalatyon. Si Averroës, sa pihak nga bahin, nagpamatok sa sina nga pagtamod. Walay sapayan sang ila mga pagtamod, ang pagkadimamalatyon sang kalag ginapatihan gihapon sang mga Muslim.

23. Ano ang panindugan sang Judaismo, Cristiandad, kag Islam sa isyu tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag?

²³ Maathag, kon amo, nga ang Judaismo, Cristiandad, kag Islam nagatudlo tanan sing doktrina tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag.

[Nota]

[Mga Pamangkot sa Pagtinuon]

[Retrato sa pahina 14]

Ang pagdaug ni Alejandro Daku nagdul-ong sa pagsimpunay sang Griego kag Judiyong mga kultura

[Mga retrato sa pahina 15]

Gintinguhaan ni Origen, sa ibabaw, kag ni Augustine nga isimpon ang pilosopiya ni Plato sa Cristianismo

[Retrato sa pahina 16]

Si Avicenna, sa ibabaw, nagsiling nga ang indibiduwal nga kalag dimamalatyon. Si Averroës nagpamatok sa sina nga pagtamod