Kapitulo Dos

Ang Daniel—Isa ka Tulun-an nga Ginakasaba

1, 2. Sa ano nga kahulugan ginaakusar ang tulun-an sang Daniel, kag ngaa sa banta mo importante nga binagbinagon ang pangapin nga ebidensia para sa sini?

 HANDURAWA ang imo kaugalingon nga yara ikaw sa isa ka hukmanan, nga nagatambong sa isa ka importante nga kasaba. Ang isa ka tawo gin-akusar nga nangdaya. Ang abogado sang nag-akusar nagainsister nga matuod gid ang akusasyon. Apang, ang akusado madugay na nga kilala sa iya integridad. Indi ka bala mangin interesado nga pamatian ang pangapin nga ebidensia para sa sini?

² Yara ikaw sa kaanggid sini nga kahimtangan kon tuhoy sa tulun-an nga Daniel sang Biblia. Ang manunulat sini isa ka tawo nga kilala sa iya integridad. Ang tulun-an nga nagadala sang iya ngalan linibo ka tuig na nga ginatahod. Nagapakilala ini subong isa ka masaligan nga maragtas, nga ginsulat ni Daniel, isa ka Hebreong manalagna nga nagkabuhi sang ikapito kag ikan-om nga siglo B.C.E. Ginapakita sang sibu nga kronolohiya sang Biblia nga ang iya tulun-an nagakobre sang tion halin sang mga 618 tubtob 536 B.C.E. kag natapos sa petsa nga ulihi nasambit. Apang may akusasyon batok sa tulun-an. Ang pila ka insiklopedia kag iban pa nga mga libro nagapahangop ukon talangkod nga nagasiling nga isa ini ka daya.

3. Ano ang ginasiling sang The New Encyclopædia Britannica tuhoy sa pagkamatuod sang tulun-an sang Daniel?

³ Halimbawa, ang The New Encyclopædia Britannica nagabaton nga sang una ang tulun-an sang Daniel “ginkabig sa kabilugan nga isa ka matuod nga maragtas, nga nagaunod sing matuod nga tagna.” Apang, ang Britannica nagasiling nga sa pagkamatuod ang Daniel “ginsulat sang ulihi nga tion sang may krisis ang pungsod—sang ang mga Judiyo nagaantos sing daku nga paghingabot sa idalom sang [Sirianhon nga Hari] An­tio­chus IV Epiph­anes.” Ginapetsahan sang insiklopedia ang tulun-an sa ulot  sang 167 kag 164 B.C.E. Ini gihapon nga libro nagasiling nga ang manunulat sang tulun-an sang Daniel wala nagatagna sang palaabuton kundi nagasugid lamang sang “mga hitabo nga natapos na subong nga daw mga tagna sang mga butang nga matabo pa.”

4. San-o nagsugod ang pagmulay sa tulun-an sang Daniel, kag ano ang nagdabok sa kaanggid nga pagmulay sining karon lang nga mga siglo?

⁴ Diin maghalin ini nga mga ideya? Ang pagmulay sa tulun-an sang Daniel indi bag-o. Nagsugod ini sa isa ka pilosopo nga si Por­phyry sang ikatlo nga siglo C.E. pa. Kaangay sang madamo sa Romanong Emperyo, kinulbaan sia sa mahimo mangin impluwensia sang Cristianismo. Nagsulat sia sing 15 ka libro agod atakehon ining “bag-o” nga relihion. Ang ika-12 gintumod batok sa tulun-an sang Daniel. Nagsiling si Por­phyry nga ang tulun-an palsipikado, nga ginsulat sang isa ka Judiyo sang ikaduha nga siglo B.C.E. Kaanggid man sini nga mga pag-atake ang natabo sang ika-18 kag ika-19 nga siglo. Sa pagtamod sang mga high­er crit­ic kag mga rasyonalista, ang pagpanagna—pagsugid sang palaabuton nga mga hitabo—imposible. Si Daniel nangin paborito nga puntirya. Daw subong bala nga sia kag ang iya libro ginkasaba sa hukmanan. Nagsiling ang mga kritiko nga may yara sila daku nga pamatuod nga ang libro ginsulat, indi ni ­Daniel sang tion nga gintapok ang mga Judiyo sa Babilonia, kundi sang lain nga tawo mga pila ka siglo sang ulihi na lang. * Nagdamo gid ini nga mga pag-atake amo nga nagsulat pa gani ang isa ka awtor sing pangapin nga gintawag Daniel in the ­Critics’ Den.

5. Ngaa importante ang pamangkot tuhoy sa pagkamatuod sang Daniel?

⁵ May pamatuod bala ang ginainsister sang mga kritiko? Ukon ginasakdag bala sang ebidensia ang pangapin? Importante ini. Indi lamang ang reputasyon sining dumaan nga libro kundi ang  aton man palaabuton ang nadalahig. Kon ang libro sang Daniel isa ka daya, ang mga saad sini para sa palaabuton sang katawhan walay pulos nga mga pulong. Apang kon nagaunod ini sing matuod nga mga tagna, walay duhaduha nga malangkag ikaw nga mahibaluan kon ano ang kahulugan sini para sa aton karon. Ginahunahuna ini, usisaon naton ang pila sang mga pag-atake kay Daniel.

6. Ano kon kaisa ang ginasumbong batok sa maragtas sa Daniel?

⁶ Binagbinaga, halimbawa, ang panumbungon nga ginsambit sa The Encyclopedia Americana: “Madamo nga detalye sang maragtas tuhoy sa una nga mga tion [subong sang pagkatapok sa Babilonia] ang ginpatiko gid” sa Daniel. Matuod gid bala ini? Binagbinagon naton ining tatlo ka ginasiling kuno nga mga sayop, sing isa-isa.

ANG KASO SANG NADULA NGA HARI

7. (a) Ngaa ang mga pagpatuhoy ni Daniel kay Belsasar madugay na nga ginaatake sang mga kritiko sa Biblia? (b) Ano ang natabo sa ginasiling nga si Belsasar isa ka karakter nga ginhimuhimo lamang?

⁷ Si Daniel nagsulat nga si Belsasar, nga “anak” ni Nabocodonosor, nagagahom subong hari sa Babilonia sang mapukan ang siudad. (Daniel 5:1, 11, 18, 22, 30) Ini nga pinamulong madugay na nga ginaatake sang mga kritiko, kay ang ngalan ni Belsasar indi makit-an bisan diin luwas sa Biblia. Sa baylo, ang ginakilala sang dumaan nga mga istoryador nga nagsalili kay Nabocodonosor, subong ang katapusan nga hari sang Babilonia, amo si Nabonido. Sa amo, sang 1850, si Fer­di­nand Hit­zig nagsiling nga si Belsasar mahimo gid nga bahin lamang sang handurawan sang manunulat. Apang indi bala daw padasudaso sa banta mo ang opinyon ni Hit­zig? Pamatuod gid bala ang indi pagsambit sa sini nga hari—ilabi na sa tion nga diutay lamang ang mga rekord sang maragtas—nga wala gid sia magluntad? Ti, sang 1854 may pila ka magagmay nga silindro nga daga nga nakutkutan sa kagulub-an sa siudad sang Ur sa dumaan nga Babilonia nga ginatawag karon nga nabagatnan nga ­Iraq. Ining cunei­form nga mga dokumento gikan kay Hari Nabonido naglakip sing isa ka pangamuyo para kay “Bel-sar-ussur, ang akon kamagulangan nga anak nga lalaki.” Bisan gani ang mga kritiko napilitan sa pag-ugyon: Amo ini si Belsasar sa tulun-an sang Daniel.

8. Paano napamatud-an nga matuod ang paglaragway ni Daniel kay Belsasar subong isa ka nagagahom nga hari?

 ⁸ Apang, wala pa makontento ang mga kritiko. “Wala ini sing ginapamatud-an,” sulat sang isa nga nagahingalan kay H. F. Talbot. Nagsiling sia nga ang anak nga lalaki nga ginsambit sa inskripsion mahimo nga isa ka bata lamang, samtang ginapakilala sia ni Daniel subong isa ka nagagahom nga hari. Apang, isa ka tuig lamang sa tapos ginbalhag ang ginsiling ni Talbot, dugang pa nga cunei­form nga mga tapitapi ang nakutkutan nga nagapatuhoy kay Belsasar subong may mga sekretaryo kag mga suluguon sa sulod sang iya panimalay. Indi gid ini isa ka bata! Sang ulihi, ang iban pa nga mga tapitapi nagdugang sing indi masuay nga pamatuod, sa pagsugid nga si Nabonido wala sa Babilonia sing pila ka tuig. Ginpakita man sining mga tapitapi nga sa sulod sining mga tion, iya “gintugyan ang pagkahari” sa Babilonia sa iya kamagulangan nga anak nga lalaki (Belsasar). Sa sulod sini nga mga tion, si Belsasar, masiling nga naghari—dungan sa iya amay. *

9. (a) Sa ano nga kahulugan mahimo ginpatuhuyan ni Daniel si Belsasar nga anak ni Nabocodonosor? (b) Ngaa sayop ang mga kritiko sa pag-insister nga si Daniel wala gid gani magpahangop nga si Nabonido nagluntad?

⁹ Wala gihapon makontento, nagareklamo ang pila ka kritiko nga ang Biblia nagapatuhoy kay Belsasar, indi nga anak ni Nabonido, kundi anak ni Nabocodonosor. Ang iban nagainsister nga si Daniel wala gid nagapahangop nga si Nabonido nagluntad. Apang, ining duha ka pagpamatok indi makasalir kon usisaon. Mahimo nga ginpakaslan ni Nabonido ang anak nga babayi ni Nabocodonosor. Kon amo sina, nian si Belsasar apo ni Nabocodonosor. Ang Hebreo ukon Aramaiko nga lenguahe wala sing tinaga para sa “lolo” ukon “apo nga lalaki”; “ang anak nga lalaki ni” mahimo magkahulugan nga “apo nga lalaki ni” ukon “kaliwat ni” pa gani. (Ipaanggid ang Mateo 1:1.) Dugang pa, ginatugot sang rekord sang Biblia ang posibilidad nga si Belsasar makilala nga anak ni Nabonido. Sang hinadlukan sa makatalanhaga nga sinulat sang kamot sa dingding, gintanyag sang indi mahim-os  nga si Belsasar ang ikatlo nga puwesto sa ginharian kay bisan sin-o nga makapaathag sang mga tinaga. (Daniel 5:7) Ngaa ikatlo kag indi ang ikaduha? Ini nga tanyag nagapahangop nga ang nahauna kag ikaduha nga puwesto may tag-iya na. Ang matuod, ila na ini—nanday Nabonido kag sang iya anak, si Belsasar.

10. Ngaa mas detalyado ang panaysayon ni Daniel tuhoy sa hari sang Babilonia sangsa bisan sin-o nga dumaan nga mga istoryador?

¹⁰ Gani ang pagsambit ni Daniel kay Belsasar indi ebidensia sang “ginpatiko gid” nga maragtas. Sa kabaliskaran, si Daniel—bisan pa wala magsulat sang maragtas sang Babilonia—nagahatag sa aton sing mas tul-id nga pagtamod tuhoy sa Babilonianhon nga monarkiya sangsa dumaan nga sekular nga mga istoryador kaangay nanday He­rod­otus, Xen­o­phon, kag Beros­sus. Ngaa nasulat ni Daniel ang mga katunayan nga wala nila mahibalui? Bangod didto sia anay sa Babilonia. Ang iya libro isa ka sinulatan sang isa nga nakasaksi mismo, indi sang isa ka impostor sang ulihi nga mga siglo.

SIN-O SI DARIO NGA MEDIANHON?

11. Suno kay Daniel, sin-o si Dario nga Medianhon, apang ano ang ginsiling tuhoy sa iya?

¹¹ Ginasugid ni Daniel nga sang mapukan ang Babilonia, ang isa ka hari nga nagahingalan kay “Dario nga Medianhon” nagsugod sa paggahom. (Daniel 5:31) Ang ngalan nga Dario nga Medianhon wala pa masapwan sa sekular ukon arkeolohiko nga mga tiliman-an. Sa amo, ang The New Encyclopædia Britannica nagasiling nga ining si Dario “isa ka karakter nga ginhimuhimo lamang.”

12. (a) Ngaa dapat nga nakahibalo gid ang mga kritiko sa Biblia sangsa magsiling sila sing pat-od nga si Dario nga Medianhon wala gid magluntad? (b) Ano ang isa ka posibilidad tuhoy sa kon sin-o gid si Dario nga Medianhon, kag ano nga ebidensia ang nagapakita sini?

¹² Ang iban nga iskolar mas mahalungon. Kay man, gintawag man anay sang mga kritiko si Belsasar nga “ginhimuhimo lamang.” Walay duhaduha nga amo man ang mapamatud-an sa kaso ni Dario. May yara na cunei­form nga mga tapitapi nga nagasugid nga ang titulo nga “Hari sang Babilonia” wala gingamit ni Ciro nga Persianhon sa tapos gid nga masakop ini. Ang isa ka manugpanalawsaw nagasiling: “Kon sin-o man ang naggamit sang titulo nga ‘Hari sang Babilonia’ isa ka sakop nga hari sa idalom ni  Ciro, indi si Ciro mismo.” Mahimo ayhan nga si Dario amo ang nagagahom nga ngalan, ukon titulo, sang isa ka gamhanan nga Medianhon nga opisyal nga gintugyanan sing paggahom sa Babilonia? Ang iban nagasiling nga si Dario mahimo nga amo ang lalaki nga gintawag Gubaru. Gintangdo ni Ciro si Gubaru subong gobernador sa Babilonia, kag ginapamatud-an sang sekular nga mga rekord nga naggahom sia nga may daku nga gahom. Ang isa ka cunei­form nga tapitapi nagasiling nga nagtangdo sia sing ikaduha nga mga gobernador sa Babilonia. Makawiwili nga si Daniel nagasiling nga si Dario nagtangdo sing 120 ka satrapa nga maggahom sa ginharian sang Babilonia.—Daniel 6:1.

13. Ano ang isa ka makatarunganon nga rason kon ngaa si Dario nga Me­dian­hon ginasambit sa tulun-an sang Daniel apang wala sa sekular nga mga rekord?

¹³ Sa ulihi, mahimo nga may matukiban nga kapin ka talangkod nga ebidensia kon sin-o gid ini nga hari. Kon ano man, ang daw paghipos sang arkeolohiya sa sini nga bahin indi gid basihan nga tawgon si Dario nga “ginhimuhimo lamang,” kag labi na agod sikwayon ang bug-os nga tulun-an sang Daniel subong isa ka daya. Mas rasonable gid nga tamdon ang panaysayon ni Daniel subong pamatuod sang isa nga nakasaksi mismo kag nga mas detalyado ini sangsa sekular nga mga rekord nga nabilin tubtob karon.

ANG PAGGAHOM NI JOAQUIM

14. Ngaa wala sing pagsumpakilay sa ulot ni Daniel kag ni Jeremias tuhoy sa kadamuon sang tinuig sang paggahom ni Hari Joaquim?

¹⁴ Ang Daniel 1:1 mabasa: “Sa ikatlo nga tuig sang paghari ni Joaquim nga hari sang Juda, si Nabocodonosor nga hari sang Babilonia nag-abot sa Jerusalem kag ginkibon ini.” Ginpamatukan sang mga kritiko ini nga kasulatan bangod daw wala ini nagahisanto kay Jeremias, nga nagasiling nga ang ikap-at nga tuig ni Joaquim amo ang una nga tuig ni Nobocodonosor. (Jeremias 25:1; 46:2) Ginsumpakil bala ni Daniel si Jeremias? Paagi sa dugang pa nga impormasyon, madali ini maathagan. Sang ginhimo sia nga hari sa una nga tion sang 628 B.C.E. ni Paraon Neco, si Joaquim nangin idoido lamang sadtong Egiptohanon nga manuggahom. Mga tatlo ka tuig ini antes ginbuslan ni Nabocodonosor ang iya amay sa trono sang Babilonia, sang 624 B.C.E.  Pagkatapos gid sadto (sang 620 B.C.E.), ginsalakay ni Nabocodonosor ang Juda kag ginhimo si Joaquim subong isa ka sakop nga hari sa idalom sang Babilonia. (2 Hari 23:34; 24:1) Para sa isa ka Judiyo nga nagapuyo sa Babilonia, ang “ikatlo nga tuig” ni Joaquim amo ang ikatlo nga tuig sang pagpasakop sadto nga hari sa Babilonia. Nagsulat si Daniel gikan sa sina nga pagtamod. Apang, si Jeremias nagsulat gikan sa pagtamod sang mga Judiyo nga nagapuyo sa Jerusalem mismo. Gani ginpatuhuyan niya ang paggahom ni Joaquim nga nagsugod sang ginhimo sia nga hari ni Paraon Neco.

15. Ngaa isa ka maluya nga argumento nga atakehon ang petsa nga masapwan sa Daniel 1:1?

¹⁵ Sa pagkamatuod gid, ining ginasiling nga pagsumpakilay nagapabakod lamang sang ebidensia nga ginsulat ni Daniel ang iya tulun-an sa Babilonia samtang isa sia sa Judiyo nga mga tinapok. Apang may isa pa ka kitaon nga depekto ining argumento batok sa tulun-an sang Daniel. Dumduma nga ang manunulat sang Daniel may tulun-an sang Jeremias kag ginpatuhuyan pa gani niya ini. (Daniel 9:2) Kon ang manunulat sang Daniel isa ka sampaton nga palsipikador, subong sang ginasiling sang mga kritiko, magapasimpalad ayhan sia nga pamatukan ang isa ka ginatahod nga sinulatan subong sang kay Jeremias—kag sa una pa mismo nga bersikulo sang iya tulun-an? Indi, sa pagkamatuod!

MAKASUGID NGA MGA DETALYE

16, 17. Paano ang ebidensia sang arkeolohiya nagasakdag sa panaysayon ni Daniel tuhoy sa (a) pagpatindog ni Nabocodonosor sing isa ka relihioso nga larawan agod simbahon sang tanan niya nga katawhan? (b) bugalon nga panimuot ni Nabocodonosor tuhoy sa iya mga pinatindog sa Babilonia?

¹⁶ Iliso naton karon ang aton igtalupangod gikan sa negatibo pakadto sa positibo nga butang. Binagbinaga ang pila sang iban pa nga mga detalye sa tulun-an sang Daniel nga nagapakita nga nahibaluan mismo sang manunulat ang hut-ong sang mga tion nga iya ginsulat.

¹⁷ Ang pagkasunado ni Daniel sa indi talalupangdon nga mga detalye nahanungod sa dumaan nga Babilonia isa ka makakumbinsi nga ebidensia nga matuod gid ang iya panaysayon. Halimbawa, ang Daniel 3:1-6 nagasugid nga si Nabocodonosor nagpatindog sing isa ka higante nga larawan agod simbahon sang bug-os nga katawhan. Ang mga arkeologo nakatukib sing  iban pa nga ebidensia nga ining hari nagtinguha nga sugyuton ang iya katawhan nga madalahig sing kapin pa sa nasyonalistiko kag relihioso nga mga buhat. Subong man, ginrekord ni Daniel ang bugalon nga panimuot ni Nabocodonosor nahanungod sa madamo nga proyekto nga iya ginpatindog. (Daniel 4:30) Sining moderno nga mga tion lamang napamatud-an sang mga arkeologo nga ginsakdag matuod ni Nabocodonosor ang madamo nga ginpatindog sa Babilonia. Tuhoy sa pagkabugalon, ti, ginpatigib pa niya sa mga tisa mismo ang iya ngalan! Indi mapaathag sang mga kritiko ni Daniel kon paano nahibaluan sang ila ginasiling nga palsipikador nga nagkabuhi sang panahon sang mga Macabeo (167-63 B.C.E.) yadtong mga tinukod nga proyekto—mga apat ka siglo sa tapos mahuman yadtong mga tinukod kag madugay pa antes ini ginpadayag sang mga arkeologo.

18. Paano ang panaysayon ni Daniel tuhoy sa nanuhaytuhay nga mga paagi sang pagsilot sa idalom sang Babilonianhon nga paggahom kag sang Persianhon nga paggahom nagapakita sing pagkasibu?

¹⁸ Ang tulun-an sang Daniel nagapahayag man sing pila ka  importante nga mga kinatuhayan sa ulot sang kasuguan sang Babilonia kag sang Medo-Persia. Halimbawa, sa idalom sang kasuguan sang Babilonia ang tatlo ka kaupod ni Daniel gindap-ong sa isa ka nagadabdab nga hurno bangod sang paglalis sa sugo sang hari. Mga dekada sang ulihi, si Daniel gintagbong sa isa ka lungib sang mga leon bangod sang paglalis sa isa ka sugo sang Persia nga supak sa iya konsiensia. (Daniel 3:6; 6:7-9) Ginsikway sang iban ang rekord tuhoy sa nagadabdab nga hurno subong sugilanon lamang, apang nakatukib ang mga arkeologo sing isa ka aktuwal nga sulat gikan sa dumaan nga Babilonia nga nagasambit sini gid nga sahi sang pagsilot. Apang, para sa mga Medianhon kag mga Persianhon, ang kalayo balaan. Gani lain nga sahi sang mapintas nga pagsilot ang ila gingamit. Busa, indi kita dapat makibot sa lungib sang mga leon.

19. Ano nga kinatuhayan sa legal nga mga sistema sa ulot sang Babilonia kag sang Medo-Persia ang ginaathag sang tulun-an sang Daniel?

¹⁹ Isa pa ka pagkatuhay ang nagatuhaw. Ginapakita ni Daniel nga si Nabocodonosor mahimo makapasar kag makabag-o sing  mga kasuguan sa luyag niya. Indi mabag-o ni Dario ‘ang kasuguan sang mga Medianhon kag mga Persianhon’—bisan ang ginpasar niya mismo! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Ang istoryador nga si ­John C. Whit­comb nagsulat: “Ginapamatud-an sang dumaan nga maragtas ining pagkatuhay sa ulot sang Babilonia, diin ang kasuguan nagapasakop sa hari, kag sang Medo-Persia, diin ang hari nagapasakop sa kasuguan.”

20. Ano nga mga detalye tuhoy sa piesta nga ginpahiwat ni Belsasar ang nagapakita nga si Daniel may nahibaluan mismo tuhoy sa mga kinabatasan sang Babilonia?

²⁰ Ang makakulunyag nga kasaysayan tuhoy sa piesta nga ginpahiwat ni Belsasar, nga narekord sa Daniel kapitulo 5, may bugana nga detalye. Mahimo gid nga nagsugod ini sa malipayon nga pagkinaon kag bugana nga pag-ininom, kay makapila ginapatuhuyan ang alak. (Daniel 5:1, 2, 4) Sa katunayan, ang tinigib nga mga larawan sang kaanggid nga mga sinalusalo nagapakita sing alak lamang nga ginainom. Gani, mahimo gid nga ang alak importante kaayo sa sining mga piesta. Ginasambit man ni Daniel nga may mga babayi sa sining sinalusalo—ang ikaduha nga  mga asawa kag iban pa nga mga babayi sang hari. (Daniel 5:3, 23) Ginasakdag sang arkeolohiya ini nga detalye sang Babilonianhon nga kinabatasan. Ang pagbuylog sang mga asawa sa mga lalaki sa isa ka piesta isa ka butang nga ginapamatukan anay sang mga Judiyo kag mga Griego sang dag-on sang mga Macabeo. Ayhan amo sini kon ngaa sa una nga mga bersion sang ­Greek Sep­tua­gint nga badbad sang Daniel ginkuha ang pagsambit sa sini nga mga babayi. * Apang, ang ginakunokuno nga palsipikador sang Daniel mahimo nga nagkabuhi sa amo man Hellenistiko nga (Griegong) kultura, kag mahimo nga sa tion man sang pareho nga kabilugan nga dag-on, nga ginbalhag ang Septuagint!

21. Ano ang labing makatarunganon nga paathag kon ngaa sunado ni Daniel ang mga panahon kag mga kinabatasan sang Babilonia sang tion sang pagkatapok?

²¹ Bangod sini nga mga detalye, daw halos indi mapatihan nga malaragway sang Britannica ang awtor sang tulun-an sang Daniel nga may yara lamang “hapaw kag indi sibu” nga ihibalo tuhoy sa panahon sang pagkatapok. Paano ang isa ka palsipikador sang ulihi lamang nga mga siglo makasunar sa dumaan nga mga kinabatasan sang Babilonia kag sang Persia? Dumduma man nga ang duha ka emperyo lunsay nga nagluya madugay na antes pa sang ikaduha nga siglo B.C.E. Maathag nga wala pa sing mga arkeologo sadto; ni nagpabugal man ang mga Judiyo sadto nga may nahibaluan sila sa mga kultura kag maragtas sang iban nga pungsod. Si Daniel lamang nga manalagna, nga nakasaksi mismo sang panahon kag sang mga hitabo nga iya ginlaragway, ang makasulat sang tulun-an sa Biblia nga nagadala sang iya ngalan.

NAGAPAMATUOD BALA ANG NAGUWA NGA MGA BUTANG NGA PALSIPIKADO ANG DANIEL?

22. Ano ang ginasiling sang mga kritiko tuhoy sa kategoriya sang Daniel sa kanon sang Hebreong Kasulatan?

²² Ang isa sang kinaandan gid nga mga argumento batok sa tulun-an sang Daniel amo ang kategoriya sini sa listahan sang mga tulun-an sa Hebreong Kasulatan. Gin-areglar sang dumaan nga  mga rabbi ang mga tulun-an sang Hebreong Kasulatan sa tatlo ka grupo: ang Kasuguan, ang Mga Manalagna, kag ang Mga Sinulatan. Ginlista nila ang Daniel, indi lakip sa Mga Manalagna, kundi lakip sa Mga Sinulatan. Nagakahulugan ini, suno sa pangatarungan sang mga kritiko, nga ang tulun-an wala mahibaluan sadto sang ginpanipon ang mga sinulatan sang iban nga mga manalagna. Ginlakip ini sa Mga Sinulatan bangod gintipon ini kuno sang ulihi na lang.

23. Paano gintamod anay sang dumaan nga mga Judiyo ang tulun-an ni Daniel, kag paano naton nahibaluan ini?

²³ Walay sapayan, indi tanan nga manugpanalawsaw sa Biblia nagaugyon nga ginbahin sang dumaan nga mga rabbi ang listahan sang mga tulun-an sa isa ka permanente nga paagi ukon nga wala nila ginlakip ang Daniel sa Mga Manalagna. Apang bisan pa kon ginlakip sang mga rabbi ang Daniel sa Mga Sinulatan, magapamatuod bala ini nga ginsulat ini sang ulihi na lang nga petsa? Indi. Nagsambit ang talahuron nga mga iskolar sing pila ka rason kon ngaa mahimo nga wala ginlakip sang mga rabbi ang Daniel sa Mga Manalagna. Halimbawa, mahimo nga ginhimo nila ini bangod nasaklaw sila sa tulun-an ukon bangod ginkilala nila si Daniel nga tuhay sa iban pa nga mga manalagna kay nagauyat sia sing sekular nga katungdanan sa iban nga pungsod. Kon ano man, ang importante gid amo ini: Tudok nga gintahod sang dumaan nga mga Judiyo ang tulun-an sang Daniel kag nagpati sila nga lakip ini sa kanon. Dugang pa, ang ebidensia nagapahangop nga ang kanon sang Hebreong Kasulatan nakumpleto madugay na antes pa sang ikaduha nga siglo B.C.E. Wala gintugot ang pagdugang sang ulihi, lakip ang pila ka tulun-an nga ginsulat sang ikaduha nga siglo B.C.E.

24. Paano gingamit ang apokripal nga tulun-an sang Ecclesias­ticus batok sa tulun-an sang Daniel, kag ano ang nagapakita nga sayop ini nga pangatarungan?

²⁴ Katingalahan nga ang isa sining ginsikway sang ulihi nga mga sinulatan gingamit pa subong argumento batok sa tulun-an sang Daniel. Ang apokripal nga tulun-an sang Ecclesias­ticus, ni Jesus Ben Sir­ach, mahimo gid nga ginsulat sang mga 180 B.C.E. Nagasiling ang mga kritiko nga si Daniel wala malakip sa malaba nga listahan sang matarong nga mga tawo sa sini nga tulun-an. Nagapangatarungan sila nga si Daniel mahimo gid nga indi kila la sadto. Ini nga argumento lapnag nga ginabaton sa tunga sang mga iskolar. Apang binagbinaga ini: Ini man nga listahan wala nagalakip kanday Esdras kag Mardoqueo (lunsay halangdon nga mga baganihan para sa mga Judiyo sang panahon pagkatapos sang pagkatapok), sa maayo nga si Hari Josafat, kag sa matarong nga tawo nga si Job; sa tanan nga hukom, si Samuel lamang ang ginhingadlan sini. * Bangod ini nga mga tawo wala malakip sa isa ka listahan nga wala nagapangangkon nga kumpleto, kag isa ka tulun-an nga indi bahin sang kanon, dapat bala naton sikwayon sila nga ginhimuhimo lamang? Indi gid ini makatarunganon.

NAGUWA NGA PAMATUOD PABOR KAY DANIEL

25. (a) Paano si Jose­phus nagpamatuod sa pagkamatuod sang panaysayon ni Daniel? (b) Sa anong paagi ang panaysayon ni Jose­phus tuhoy kay Alejandro Daku kag sa tulun-an sang Daniel nagahisanto sa ginakilala nga maragtas? (Tan-awa ang ikaduha nga foot­note.) (c) Paano ang ebidensia sang lenguahe nagasakdag sa tulun-an sang Daniel? (Tan-awa ang pahina 26.)

²⁵ Iliso naton liwat ang aton igtalupangod sa butang nga positibo. Ginasiling nga wala na sing iban pa nga tulun-an sa Hebreong Kasulatan ang may daku gid nga pamatuod subong sang Daniel. Sa pag-ilustrar: Ang bantog nga Judiyong istoryador nga si Jose­phus nagapamatuod sa pagkamatuod sini. Nagsiling sia nga si Alejandro Daku, sang nagapakig-away sia batok sa Persia sang ikap-at nga siglo B.C.E., nagkadto sa Jerusalem, diin ginpakita sa iya sang mga saserdote ang isa ka kopya sang tulun-an sang Daniel. Si Alejandro mismo naghinakop nga ang mga pulong sa tagna ni Daniel nga ginpakita sa iya nagapatuhoy sa iya mismo pagpakig-away batok sa Persia. * Mga isa ini ka siglo kag tunga antes sang “pagpalsipikar” nga ginasiling sang mga kritiko. Siempre  pa, ginmulay sang mga kritiko si Jose­phus sa sini nga dinalan. Ginmulay man nila sia sa pagsiling nga ang pila ka tagna sa tulun-an sang Daniel natuman. Apang, subong sang ginsiling sang istoryador nga si Jo­seph D. Wil­son, “mahimo nga mas labaw ang nahibaluan [ni Josephus] tuhoy sa sini sangsa tanan nga kritiko sa kalibutan.”

26. Paano ginsakdag sang Dead Sea Scrolls ang pagkamatuod sang tulun-an sang Daniel?

²⁶ Ang pagkamatuod sang tulun-an sang Daniel dugang pa nga ginsakdag sang masalapuan ang ­Dead ­Sea ­Scrolls sa mga lungib sang Qum­ran, Israel. Makapakibot nga sa mga nadiskobrehan sang 1952 madamo sing mga linukot kag mga pinanid nga naghalin sa tulun-an sang Daniel. Ang pinakadaan ginpetsahan nga gikan sa talipuspusan sang ikaduha nga siglo B.C.E. Busa, sa sadto kaaga nga petsa, kilala na kag lapnag nga ginatahod ang tulun-an sang Daniel. Ang The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible nagasiling: “Ang pagpetsa sa Daniel sa panahon sang mga Macabeo dapat karon sikwayon, kay indi bastante ang tion nga nagaulot sang ginsulat ang Daniel kag sang pagguwa sini sa porma sang mga kopya sa librarya sang isa ka Macabeo nga relihiosong sekta.”

27. Ano ang pinakadaan nga ebidensia nga si Daniel isa ka aktuwal nga persona nga kilala gid sa tion sang pagkatapok sa Babilonia?

²⁷ Apang, may yara pa mas daan kag mas masaligan nga pamatuod sa tulun-an sang Daniel. Ang isa sang mga kadungan ni Daniel amo si manalagna Ezequiel. Nag-alagad man sia subong manalagna sang tion nga gintapok ang mga Judiyo sa Babilonia. Makapila nga ginahingadlan si Daniel sa tulun-an sang Ezequiel. (Ezequiel 14:14, 20; 28:3) Ginapakita sining mga pagpatuhoy nga bisan sang nagakabuhi sia, sang ikan-om nga siglo B.C.E., kilala na si Daniel subong isa ka matarong kag maalam nga tawo, nga takus sambiton upod sa mahinadlukon sa Dios nga si Noe kag si Job.

ANG PINAKADAKU NGA TESTIGO

28, 29. (a) Ano ang labing makakumbinsi sa tanan nga pamatuod nga ang tulun-an sang Daniel matuod? (b) Ngaa dapat naton batunon ang pagtestigo ni Jesus?

²⁸ Apang, bilang katapusan, binagbinagon naton ang pina kadaku nga testigo sa pagkamatuod sang Daniel—walay liwan kundi si Jesucristo. Sa iya pagpaathag sang katapusan nga mga adlaw, ginpatuhuyan ni Jesus si “Daniel nga manalagna” kag ang isa sang mga tagna ni Daniel.—Mateo 24:15; Daniel 11:31; 12:11.

²⁹ Karon kon husto ang Macabeo nga teoriya sang mga kritiko, dapat magmatuod ang isa sa duha ka butang. Diin sa si Jesus nadaya sini nga pagpalsipikar ukon wala gid niya ginhambal ang ginabalikwat sang Mateo nga ginsiling niya kuno. Indi posible ang bisan diin sini. Kon indi naton masaligan ang rekord sang Ebanghelyo ni Mateo, paano naton masaligan ang iban pa nga mga bahin sang Biblia? Kon kuhaon naton ining mga dinalan, ano naman nga mga tinaga ang masunod nga kuhaon naton gikan sa mga pahina sang Balaan nga Kasulatan? Si apostol Pablo nagsulat: “Ang bug-os nga Kasulatan ginbugna sang Dios kag mapuslanon sa pagpanudlo, . . . sa pagtadlong sang mga butang.” (2 Timoteo 3:16) Gani kon si Daniel isa ka daya, nian amo man si Pablo! Nadaya ayhan si Jesus? Indi mahimo. Nagakabuhi na sia sa langit sang ginsulat ang tulun-an sang Daniel. Nagsiling pa gani si Jesus: “Sa wala pa matawo si Abraham, amo na ako.” (Juan 8:58) Sa tanan nga tawo nga nagkabuhi, si Jesus amo ang pinakamaayo nga pamangkuton naton tuhoy sa pagkamatuod sang Daniel. Apang indi na kita kinahanglan mamangkot. Subong nakita na naton, ang iya pagpamatuod tuman kaathag.

30. Paano ginpamatud-an ni Jesus sing dugang pa ang tulun-an sang Daniel?

³⁰ Dugang pa nga ginpamatud-an ni Jesus ang tulun-an sang Daniel sang ginbawtismuhan sia mismo. Pagkatapos sadto nangin Mesias sia, bilang katumanan sang isa ka tagna sa Daniel tuhoy sa 69 ka semana sang mga tuig. (Daniel 9:25, 26; tan-awa ang Kapitulo 11 sini nga libro.) Bisan pa kon matuod ang teoriya nga ang Daniel ginsulat sang ulihi na lang sangsa ginasiling nga petsa, abanse gihapon sing mga 200 ka tuig ang nahibaluan sang manunulat sang Daniel. Sa pagkamatuod, indi pagtuytuyan sang Dios ang isa ka palsipikador nga maghambal sing matuod nga mga tagna sa idalom sang butig nga ngalan. Indi, bug-os tagipusuon nga ginabaton sang mga tawo nga matutom sa Dios ang pagtestigo ni Jesus. Bisan pa magtingob ang  tanan nga eksperto, tanan nga kritiko sa kalibutan sa pagpakamalaut kay Daniel, ang pagtestigo ni Jesus magapamatuod nga butig sila, kay sia “ang matutom kag matuod nga saksi.”—Bugna 3:14.

31. Ngaa madamo nga kritiko sa Biblia ang indi gihapon kumbinsido sa pagkamatuod sang Daniel?

³¹ Bisan ini nga pagpamatuod kulang gihapon para sa madamo nga kritiko sa Biblia. Sa tapos mabinagbinag ini nga topiko sing maid-id, indi malikawan sang isa ang magpalibog kon bala may bastante pa nga ebidensia nga makakumbinsi sa ila. Ang isa ka propesor sa Ox­ford Uni­ver­sity nagsulat: “Bisan masabat pa ang mga pagpamatok, wala ini sing mahimo tubtob nagapabilin gihapon ang una nga pagpati, nga ‘imposible ang labaw sa kinaugali nga pagpanagna.’” Gani ginabulag sila sang ila pagpati. Apang amo ina ang luyag nila—kag sila ang pierde.

32. Ano ang matun-an pa naton sa Daniel?

³² Kamusta naman ikaw? Kon nahangpan mo nga wala gid sing rason nga duhaduhaan ang pagkamatuod sang tulun-an sang Daniel, nian handa na ikaw para sa isa ka makakulunyag nga pagpanakayon sa pagtukib. Malipay gid ikaw sa mga panaysayon sang Daniel, kag mawili sa mga tagna sini. Mas importante pa, labi pa nga magabakod ang imo pagtuo sa tagsa ka kapitulo. Indi mo gid paghinulsulan ang maid-id nga pagbinagbinag sa tagna ni Daniel!

[Mga Footnote]

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Ano ang panumbungon batok sa tulun-an sang Daniel?

• Ngaa wala sing sadsaran ang mga pag-atake sang mga kritiko sa tulun-an sang Daniel?

• Ano nga ebidensia ang nagasakdag sa pagkamatuod sang panaysayon ni Daniel?

• Ano ang labing makakumbinsi nga pamatuod nga ang tulun-an sang Daniel matuod?

[Mga Pamangkot]

 [Kahon sa pahina 26]

Ang Tuhoy sa Lenguahe

ANG tulun-an sang Daniel natapos nga ginsulat sang mga 536 B.C.E. Ginsulat ini sa Hebreo kag Aramaiko nga mga lenguahe, nga may lakot nga pila ka Griego kag Persianhon nga mga tinaga. Ining pagsamo sang mga lenguahe indi kinaandan apang indi tumalagsahon sa Kasulatan. Ang tulun-an nga Esdras sang Biblia ginsulat man sa Hebreo kag Aramaiko. Apang, ang pila ka kritiko nagainsister nga ang manunulat sang Daniel naggamit sining mga lenguahe sa isa ka paagi nga nagapamatuod nga nagsulat sia sa petsa nga ulihi sa 536 B.C.E. Ang isa ka kritiko lapnag nga ginakutlo subong nagasiling nga ang paggamit sing Griegong mga tinaga sa Daniel nagainsister nga ginsulat ini sa ulihi na lang nga petsa. Nagasiling sia nga ang Hebreo nagasuporta kag ang Aramaiko nagatugot sining ulihi na lang nga petsa—nga subong kaulihi sa ikaduha nga siglo B.C.E.

Apang, indi tanan nga iskolar sa lenguahe nagaugyon sa sini. Ang iban nga mga awtoridad nagsiling nga ang Hebreo ni Daniel nagaanggid sa Hebreo nanday Ezequiel kag Esdras kag indi kaangay sang nasapwan sa ulihi na lang nga apokripal nga mga sinulatan subong sang Ecclesias­ticus. Tuhoy sa paggamit ni Daniel sing Aramaiko, binagbinaga ang duha ka dokumento nga natukiban sa mga ­Dead Sea ­Scrolls. Nasulat man ini sa Aramaiko kag napetsahan sing una kag ikaduha nga siglo B.C.E.—wala lang madugay antes sang ginasiling nga pagpalsipikar sa Daniel. Apang natalupangdan sang mga iskolar nga ang Aramaiko sa sining mga dokumento tuhay gid sangsa masapwan sa Daniel. Sa amo, ang iban nagasiling nga ang tulun-an sang Daniel mahimo gid nga nauna sing ginatos ka tuig sangsa ginasiling sang mga kritiko batok sa sini.

Ano naman ang masiling sa “makalilibog” nga Griegong mga tinaga sa Daniel? Ang iban sini natukiban nga Persianhon, indi gid gali Griego! Ang lamang nga mga tinaga nga ginapatihan gihapon nga Griego amo ang ngalan sang tatlo ka instrumento sa musika. Nagainsister gid bala ang paggamit sa sining tatlo ka tinaga nga ang Daniel dapat petsahan sing ulihi nga petsa? Wala. Natukiban sang mga arkeologo nga ang Griegong kultura isa ka mabaskog nga impluwensia sa sulod sang ginatos ka tuig antes pa naggahom sa kalibutan ang Gresya. Dugang pa, kon ang tulun-an sang Daniel ginsulat sang ikaduha nga siglo B.C.E., sang tion nga lapnag gid ang Griegong kultura kag lenguahe, magaunod bala ini sing tatlo lamang ka Griegong tinaga? Daw imposible ini. Mahimo gid nga magaunod ini sing dugang pa. Gani ang ebidensia sang lenguahe nagasuporta gid sa pagkamatuod sang Daniel.

 [Bug-os pahina nga retrato sa pahina 12]

[Mga retrato sa pahina 20]

(Ibabaw) Ini nga inskripsion nagaunod sang pagpabugal ni Nabocodonosor tuhoy sa iya mga pinatindog

(Ubos)Ang silindro sa templo sang Babilonia nagahingalan kay Hari Nabonido kag sa iya anak nga si Belsasar

[Retrato sa pahina 21]

Suno sa Nabonidus Chronicle, ang hangaway ni Ciro nagsulod sa Babilonia nga wala magpakig-away

[Mga retrato sa pahina 22]

(Tuo) Ang “Verse Account of Nabonidus” nagareport nga gintugyan ni Nabonido ang paggahom sa iya panganay nga anak

(Wala) Ang rekord sang Babilonia tuhoy sa pagsalakay ni Nabocodonosor sa Juda