Kapitulo Kuatro

Ang Pagbangon kag Pagkapukan sang Isa ka Daku nga Larawan

1. Ngaa dapat kita mangin interesado sa isa ka kahimtangan nga nag-utwas napulo ka tuig sa tapos ginbihag ni Nabocodonosor si Daniel kag ang iban pa?

 NAPULO ka tuig ang nagligad kutob sang gindala ni Hari Nabocodonosor si Daniel kag ang pila sang “nagapanguna nga mga tawo sang duta” sang Juda sa pagkabihag sa Babilonia. (2 Hari 24:15) Ang pamatan-on nga si Daniel nagaalagad sa korte sang hari sang mag-utwas ang makatalagam nga kahimtangan. Ngaa dapat kita mangin interesado sa sini? Bangod ang pagpasilabot ni Jehova nga Dios sa sini wala lamang magluwas sa kabuhi ni Daniel kag sang iban pa kundi nagalaragway man sa aton sang nagasundanay nga kagamhanan sa kalibutan sa tagna sang Biblia nga nagadul-ong sa aton tion.

MAY MABUDLAY NGA PROBLEMA ANG ISA KA HARI

2. San-o natabo ang una nga matagnaon nga damgo ni Nabocodonosor?

² “Sang ikaduha nga tuig sang paghari ni Nabocodonosor,” sulat ni manalagna Daniel, “si Nabocodonosor nagdamgo sing mga damgo; kag natublag ang iya espiritu, kag ang iya katulugon nagpalagyo gikan sa iya.” (Daniel 2:1) Ang nagdamgo amo si Nabocodonosor, ang hari sang Emperyo sang Babilonia. Naggahom sia sa kalibutan sang 607 B.C.E. sang gintugutan sia ni Jehova nga Dios nga laglagon ang Jerusalem kag ang templo sini. Sang ikaduha nga tuig sang paghari ni Nabocodonosor subong manuggahom sa kalibutan (606/605 B.C.E.), ginpadalhan sia sang Dios sing isa ka makakulugmat nga damgo.

3. Sin-o ang wala makapatpat sang damgo sang hari, kag ano ang reaksion ni Nabocodonosor?

³ Ini nga damgo nagtublag gid kay Nabocodonosor amo kon ngaa indi sia makatulog. Siempre pa, luyag niya mahibaluan ang kahulugan sini. Apang nalipatan sang gamhanan nga hari  ang iya damgo! Gani ginpatawag niya ang mga salamangkero, mga diwatahan, kag mga manugbabaylan sang Babilonia, kag ginsugo sila nga isugid ang iya damgo kag ang kahulugan sini. Indi nila mapatpat ang damgo. Naakig gid sa sini si Nabocodonosor amo kon ngaa ginsugo niya nga “laglagon ang tanan nga mangin-alamon nga mga tawo sang Babilonia.” Ini nga sugo magadala kay manalagna Daniel sa gintangdo nga manugpatay. Ngaa? Bangod sia kag ang iya tatlo ka Hebreo nga kaupod—si Hananias, si Misael, kag si Azarias—gin-isip nga lakip sa mangin-alamon nga mga tawo sang Babilonia.—Daniel 2:2-14.

NAGTABANG SI DANIEL

4. (a) Paano nahibaluan ni Daniel kon ano ang gindamgo ni Nabocodonosor kag ang kahulugan sini? (b) Ano ang ginsiling ni Daniel bilang pasalamat kay Jehova nga Dios?

⁴ Sang mahibal-an ang rason sang matigdas nga sugo ni Nabocodonosor, “si Daniel nagsulod kag nagpangabay sa hari nga hatagan sia sing tion agod mapakita sa hari ang kahulugan.” Ginpasugtan sia. Nagpauli si Daniel, kag sia kag ang iya tatlo ka Hebreo nga abyan nangamuyo, nga nagapangabay “sang kaluoy sang Dios sang langit nahanungod sini nga tinago.” Sa isa ka palanan-awon sadto gid nga gab-i, ginpahayag ni Jehova kay Daniel ang tinago sang damgo. Si Daniel mapinasalamaton nga nagsiling: “Pakamaayuhon ang ngalan sang Dios kutob sa tion nga walay latid tubtob sa tion nga walay latid, bangod sa kaalam kag gahom—kay iya ini. Kag sia nagabag-o sing mga tion kag mga panahon, nagapahalin sing mga hari kag nagapahamtang sing mga hari, nagahatag sing kaalam sa mga maalam kag sing ihibalo sa mga may paghantop. Sia nagapahayag sang madalom kag tinago nga mga butang, nahibaluan niya ang yara sa kadudulman; kag ang kapawa nagapuyo sa iya.” Gindayaw ni Daniel si Jehova sa sini nga paghantop.—Daniel 2:15-23.

5. (a) Sang yara sa atubangan sang hari, paano ginhatag ni Daniel ang kadungganan kay Jehova? (b) Ngaa interesado kita karon sa paathag ni Daniel?

⁵ Pagkadason nga adlaw, nagpalapit si Daniel kay Arioc, ang pangulo sang mga bantay, nga gintangdo sa paglaglag sa mangin-alamon nga mga tawo sang Babilonia. Sang mahibal-an niya nga mapatpat na ni Daniel ang damgo, dalidali nga ginda la sia ni Arioc sa hari. Wala nagapadungog sa iya kaugalingon, nagsiling si Daniel kay Nabocodonosor: “May isa ka Dios sa mga langit nga Manugpahayag sang mga tinago, kag ginapahibalo niya kay Hari Nabocodonosor kon ano ang mahanabo sa ulihi nga bahin sang mga adlaw.” Handa si Daniel nga ipahayag indi lamang ang palaabuton sang Emperyo sang Babilonia kundi ang mga hitabo sa kalibutan kutob sa adlaw ni Nabocodonosor tubtob sa aton tion kag lampas pa.—Daniel 2:24-30.

ANG DAMGO—NADUMDUMAN

6, 7. Ano ang damgo nga gindumdom ni Daniel para sa hari?

⁶ Namati sing maayo si Nabocodonosor samtang si Daniel nagapaathag: “Ikaw, O hari, nakakita, kag, yari karon! isa ka daku nga larawan. Yadto nga larawan, nga daku kag may tumalagsahon nga kasilaw, nagatindog sa atubangan mo, kag ang dagway sini makakulugmat. Nahanungod sadto nga larawan, ang iya ulo puraw nga bulawan, ang iya dughan kag ang iya mga butkon pilak, ang iya tiyan kag ang iya mga paa saway, ang iya mga batiis salsalon, ang iya mga tiil may bahin nga salsalon kag may bahin nga nadihon nga daga. Nagpadayon ka sa pagtulok tubtob ang isa ka bato natiphag indi paagi sa kamot, kag naigo sini ang larawan sa iya mga tiil nga salsalon kag nadihon nga daga kag gindugmok sila. Sa amo nga tion ang salsalon, ang nadihon nga daga, ang saway, ang pilak kag ang bulawan, nadugmok sing tingob, kag nangin kaangay sang upa sang mga linasan sa tingadlaw, kag ginpalid sila sang hangin sa bagay nga wala sila makit-i kon diin nga duog. Kag tuhoy sa bato nga nag-igo sa larawan, nangin isa ini ka daku nga bukid kag naghil-ob sang bug-os nga duta.”—Daniel 2:31-35.

⁷ Pat-od nga nakunyag si Nabocodonosor sa pagpamati samtang ginapahayag ni Daniel ang damgo! Apang hulat anay! Maluwas lamang ang mangin-alamon nga mga tawo sang Babilonia kon mapatpat man ni Daniel ang damgo. Nagahambal para sa iya kaugalingon kag sa iya tatlo ka Hebreo nga abyan, si Daniel nagsiling: “Ini amo ang damgo, kag ang kahulugan sini isugid namon sa atubangan sang hari.”—Daniel 2:36.

 ISA KA GINHARIAN NGA GINKILALA

8. (a) Sin-o ukon ano ang ginpatpat ni Daniel subong amo ang ulo nga bulawan? (b) San-o nagluntad ang ulo nga bulawan?

⁸ “Ikaw, O hari, nga hari sang mga hari, nga sa imo ang Dios sang langit naghatag sing ginharian, sing gahom, kag sing kabakod kag sing himaya, kag sa bisan diin nagapuyo ang mga anak sang mga tawo, ang kasapatan sang latagon kag ang kapispisan sang mga langit gintugyan niya sa imo kamot, kag ginpagahom ikaw sa ila tanan, ikaw mismo ang ulo nga bulawan.” (Daniel 2:37, 38) Ining mga pulong naaplikar kay Nabocodonosor sa tapos sia gingamit ni Jehova sa paglaglag sang Jerusalem, sang 607 B.C.E. Amo sini bangod ang mga hari nga naglingkod sa trono sa Jerusalem naghalin sa kaliwat ni David, ang hari nga ginhaplas ni Jehova. Ang Jerusalem amo ang kapital sang Juda, ang tipiko nga ginharian sang Dios nga nagatiglawas sang pagkasoberano ni Jehova sa bug-os nga duta. Sang malaglag ini nga siudad sang 607 B.C.E, nagdulog man sa pagluntad ining tipiko nga ginharian ang Dios. (1 Cronica 29:23; 2 Cronica 36:17-21) Ang paagisod nga mga kagamhanan sa kalibutan nga ginalaragway sang metaliko nga mga bahin sang larawan makagahom karon sa kalibutan nga wala ginahilabtan sang tipiko nga ginharian sang Dios. Subong ulo nga bulawan, ang labing hamili nga metal nga nakilal-an sa dumaan nga mga tion, ginkilala si Nabocodonosor nga napukan niya ina nga ginharian sang ginlaglag niya ang Jerusalem.—Tan-awa ang “Nagpatindog Sing Emperyo ang Isa ka Hangaway nga Hari,” sa pahina 63.

9. Ano ang ginlaragway sang ulo nga bulawan?

⁹ Si Nabocodonosor, nga naggahom sing 43 ka tuig, amo ang namuno sa isa ka dinastiya nga naggahom sa Emperyo sang Babilonia. Naglakip ini sang iya umagad nga si Nabonido kag sang iya panganay nga anak nga lalaki, si Evil-merodac. Ini nga dinastiya nagpadayon sing 43 pa ka tuig, tubtob sang napatay ang anak ni Nabonido nga si Belsasar, sang 539 B.C.E. (2 Hari 25:27; Daniel 5:30) Gani ang ulo nga bulawan sang larawan sa damgo naglaragway indi lamang kay Nabocodonosor kundi sa bug-os nga dinastiya nga naggahom sa Babilonia.

10. (a) Paano ginpakita sang damgo ni Nabocodonosor nga ang Babilonianhon nga Kagamhanan sa Kalibutan indi magadugay? (b) Ano ang gintagna ni manalagna Isaias tuhoy sa magabihag sa Babilonia? (c) Sa ano nga kahulugan nga ang Medo-Persia kubos sa Babilonia?

 ¹⁰ Ginsugiran ni Daniel si Nabocodonosor: “Madason sa imo magalutaw ang isa pa ka ginharian nga kubos sa imo.” (Daniel 2:39) Ang isa ka ginharian nga ginsimbulo sang pilak nga dughan kag mga butkon sang larawan magabulos sa dinastiya ni Nabocodonosor. Mga 200 ka tuig antes sini, gintagna ni Isaias ini nga ginharian, kag ginhingadlan pa niya ang magadaug nga hari sini—si Ciro. (Isaias 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Amo ini ang Emperyo sang Medo-Persia. Bisan pa ang Medo-Persia nangin isa ka daku nga sibilisasyon nga indi kubos sa sibilisasyon sang Emperyo sang Babilonia, ginalaragway ini sang pilak, isa ka metal nga kubos sa bulawan. Kubos ini sa Babilonianhon nga Kagamhanan sa Kalibutan bangod wala sini malaglag ang Juda, ang tipiko nga ginharian sang Dios nga ang kapital amo ang Jerusalem.

11. San-o nagdulog sa pagluntad ang dinastiya ni Nabocodonosor?

¹¹ Mga 60 ka tuig sa tapos mapatpat ang damgo, nasaksihan ni Daniel ang katapusan sang dinastiya ni Nabocodonosor. Yara si Daniel sang gab-i sang Oktubre 5/6, 539 B.C.E., sang mabihag sang hangaway sang Medo-Persia ang daw indi madaug nga Babilonia kag ginpatay si Hari Belsasar. Sa pagkapatay ni Belsasar, ang bulawan nga ulo sang gindamgo nga larawan—ang Emperyo sang Babilonia—nagdulog sa pagluntad.

GINLUWAS SANG ISA KA GINHARIAN ANG NABIHAG NGA KATAWHAN

12. Paano ang mando ni Ciro sang 537 B.C.E. nakahatag sing benepisyo sa bihag nga mga Judiyo?

¹² Ginbuslan sang Medo-Persia ang Emperyo sang Babilonia subong manuggahom sa kalibutan sang 539 B.C.E. Sa edad nga 62 anyos, si Dario nga Medianhon amo ang una nga naggahom sa nabihag nga siudad sang Babilonia. (Daniel 5:30, 31) Sa malip-ot nga tion, sia kag si Ciro nga Persianhon magkaupod nga naggahom sa Emperyo sang Medo-Persia. Sang mapatay si Dario, isahanon nga naggahom si Ciro sa Emperyo sang Persia. Para sa mga Judiyo sa Babilonia, ang paggahom ni Ciro nagka hulugan sing kahilwayan gikan sa pagkabihag. Sang 537 B.C.E., nagmando si Ciro nga papaulion ang Judiyo nga mga bihag sa Babilonia kag patindugon liwat ang Jerusalem kag ang templo ni Jehova. Apang, ang tipiko nga ginharian sang Dios wala gintukod liwat sa Juda kag sa Jerusalem.—2 Cronica 36:22, 23; Esdras 1:1–2:2a.

13. Ano ang ginlaragway sang pilak nga dughan kag mga butkon sang larawan nga gindamgo ni Nabocodonosor?

¹³ Ang pilak nga dughan kag mga butkon sang gindamgo nga larawan naglaragway sa kaliwat sang Persianhon nga mga hari sumugod kay Ciro nga Daku. Ini nga dinastiya naglawig sing kapin sa 200 ka tuig. Ginapatihan nga si Ciro napatay samtang nagapakig-away sang 530 B.C.E. Sa mga 12 ka hari nga nagbulos sa iya sa trono sang Emperyo sang Persia, sa dimagkubos 2 ang nagpakita sing kaayo sa pinili nga katawhan ni Jehova. Ang isa amo si Dario I (Persianhon), kag ang isa pa amo si Artajerjes I.

14, 15. Ano nga bulig ang ginhatag ni Dario nga Daku kag ni Artajerjes I sa mga Judiyo?

¹⁴ Si Dario I amo ang ikatlo sa kaliwat sang Persianhon nga mga hari pagkatapos ni Ciro nga Daku. Ang duha nga nauna amo si Cam­byses II kag ang iya utod nga si Bar­diya (ukon ayhan ang nagapakunokuno nga Mago nga si Gaumata). Sang tion nga si Dario I, nga kilala man subong Dario nga Daku, naglingkod sa trono sang 521 B.C.E., ang hilikuton sa pagpatindog liwat sang templo sa Jerusalem gindumilian. Sang matukiban ang dokumento nga nagaunod sang mando ni Ciro sa mga talaguan sa Ecbatana, wala lamang niya ginkuha ang pagdumili sang 520 B.C.E. Naghatag man sia sing bulig gikan sa bahandian sang hari agod gamiton sa pagpatindog liwat sang templo.—Esdras 6:1-12.

¹⁵ Ang masunod nga Persianhon nga manuggahom nga nagbulig sa mga panikasog sang mga Judiyo sa pagpasag-uli amo si Artajerjes I, nga nagbulos sa iya amay nga si Asuero (Jerjes I) sang 475 B.C.E. Si Artajerjes ginbansagan nga Longi­manus bangod mas malaba ang iya tuo nga kamot sangsa wala. Sang ika-20 nga tuig sang iya paghari, sang 455 B.C.E., gintangdo  niya ang iya Judiyo nga manugtagay nga si Nehemias nga mangin gobernador sang Juda kag agod patindugon liwat ang mga pader sang Jerusalem. Ini nga buhat amo ang nagtanda sang pagsugod sang ‘kapituan ka semana sang mga tuig’ nga ginsambit sa ika-9 nga kapitulo sang Daniel kag nagtalana sang mga petsa sang pag-abot kag pagkapatay sang Mesias, ukon Cristo, si Jesus nga taga-Nazaret.—Daniel 9:24-27; Nehemias 1:1; 2:1-18.

16. San-o kag kay sin-o nga hari natapos ang paggahom sang Medo-Persia sa kalibutan?

¹⁶ Ang katapusan sa anom ka hari nga nagsunod kay Artajerjes I sa trono sang Emperyo sang Persia amo si Dario III. Ang iya paghari hinali nga nagdulog sang 331 B.C.E. sang malutos sia ni Alejandro nga Daku sa Gau­gamela, malapit sa dumaan nga Ninive. Gintapos sini nga pagkalutos ang paggahom sang Medo-Persia sa kalibutan nga ginsimbulo sang pilak nga bahin sang larawan sa damgo ni Nabocodonosor. Ang gahom nga magasunod superyor sa pila ka paagi, apang kubos sa iban nga paagi. Magaathag ini samtang ginapamatian naton ang dugang pa nga pagpatpat ni Daniel sa damgo ni Nabocodonosor.

ISA KA GINHARIAN—MASANGKAD APANG KUBOS

17-19. (a) Ano nga kagamhanan sa kalibutan ang ginlaragway sang saway nga tiyan kag mga paa, kag daw ano kasangkad ang paggahom sini? (b) Sin-o si Alejandro III? (c) Paano ang Griego nangin isa ka internasyonal nga lenguahe, kag para sa ano nagakaigo gid ini?

¹⁷ Ginsugiran ni Daniel si Nabocodonosor nga ang tiyan kag mga paa sang daku nga larawan amo ang “isa pa ka ginharian, ang ikatlo, nga saway, nga magagahom sa bug-os nga duta.” (Daniel 2:32, 39) Ining ikatlo nga ginharian magasunod sa Babilonia kag Medo-Persia. Subong nga ang saway kubos sa pilak, ining bag-o nga kagamhanan sa kalibutan mangin kubos sa Medo-Persia sa bagay nga indi ini pagpadunggan sing pribilehiyo nga subong sang paghilway sa katawhan ni Jehova. Apang, ang tulad-saway nga ginharian “magagahom sa bug-os nga duta,” nagapakita nga mangin mas masangkad ini sangsa Babilonia ukon Medo-Persia. Ano ang ginapakita sang mga katunayan sang maragtas nahanungod sining kagamhanan sa kalibutan?

 ¹⁸ Wala lang madugay sa tapos mapanubli ang trono sang Macedonia sang 336 B.C.E. sa edad nga 20 anyos, ginsugdan sang ambisyuso nga si Alejandro III ang pagpanakop. Bangod sang iya kadalag-an sa pagpakig-away, gintawag sia nga Alejandro nga Daku. Pagkatapos sang paagisod nga pagdaug, gintumod niya ang ginharian sang Persia. Sang malutos niya si Dario III sa inaway sa Gau­gamela sang 331 B.C.E., nagluya ang Emperyo sang Persia kag ginhimo ni Alejandro ang Gresya subong amo ang bag-o nga kagamhanan sa kalibutan.

¹⁹ Pagkatapos sang pagdaug sa Gaugamela, gin-agaw ni Alejandro ang mga kapital sang Persia nga Babilonia, Susa, Persepolis, kag Ecbatana. Sang maagaw niya ang nabilin nga bahin sang Emperyo sang Persia, nagpadayon sia sa nakatundan sang India. Ang nasakop nga kadutaan ginpatindugan sing Griego nga mga kolonya. Sa amo, ang Griegong lenguahe kag kultura naglapnag sa bug-os nga ginsakpan. Sa katunayan, ang Emperyo sang Gresya nangin daku pa sa bisan ano nga nauna sa sini. Subong sang gintagna ni Daniel, ang saway nga ginharian ‘naggahom sa bug-os nga duta.’ Ang isa ka resulta sini amo nga ang Griego (Koine) nangin isa ka internasyonal nga lenguahe. Bangod may sibu ini nga mga tinaga, amo ini ang nagakaigo gid nga gingamit sa pagsulat sang Cristianong Griegong mga Kasulatan kag sa pagpalapnag sing maayong balita sang Ginharian sang Dios.

20. Ano ang natabo sa Emperyo sang Gresya sang mapatay si Alejandro nga Daku?

²⁰ Si Alejandro nga Daku naggahom sa kalibutan sing walo ka tuig lamang. Bisan bataon pa sia, ang 32 anyos nga si Alejandro nagmasakit sa tapos sang isa ka sinalusalo kag napatay wala madugay pagkatapos sadto, sang Hunyo 13, 323 B.C.E. Sang ulihi, ang iya daku nga emperyo ginpahat sa apat ka teritoryo, ang tagsatagsa gingamhan sang isa sang iya mga heneral. Sa amo gikan sa isa ka daku nga ginharian apat ka ginharian ang nagtuhaw nga sang ulihi ginsakop sang Emperyo sang Roma. Ang tulad-saway nga kagamhanan sa kalibutan nagpadayon tubtob lamang sang 30 B.C.E. sang ang katapusan sining apat ka  ginharian—ang dinastiya ni Ptolemy nga naggahom sa Egipto—napukan sang ulihi sa Roma.

ANG GINHARIAN NGA NAGADUGMOK KAG NAGALIGIS

21. Paano ginlaragway ni Daniel “ang ikap-at nga ginharian”?

²¹ Ginpadayon ni Daniel ang iya pagpaathag sang larawan sa damgo: “Tuhoy sa ikap-at nga ginharian [sa tapos sang Babilonia, Medo-Persia, kag Gresya], mangin mabakod ini subong sang salsalon. Sanglit ang salsalon nagadugmok kag nagagaling sang tanan nga iban pa nga butang, kon amo, kaangay sang salsalon nga nagaligis, dugmukon sini kag ligison ini tanan.” (Daniel 2:40) Bangod sang kusog kag ikasarang sini sa pagdugmok, ini nga kagamhanan sa kalibutan mangin subong sang salsalon—mas mabakod sa mga emperyo nga ginlaragway sang bulawan, pilak, ukon saway. Amo sina ang Emperyo sang Roma.

22. Paano nga ang Emperyo sang Roma kasubong sang salsalon?

²² Gindugmok kag ginligis sang Roma ang Emperyo sang Gresya kag ginsakop ang nabilin nga mga bahin sang Medo-Persia kag Babilonia nga naggahom sa kalibutan. Wala ini magpakita sing pagtahod sa Ginharian sang Dios nga ginbantala ni Jesucristo sang ginpapatay sini sia sa usok sang pag-antos sang 33 C.E. Sa panikasog nga ligison ang matuod nga Cristianismo, ginhingabot sang Roma ang mga disipulo ni Jesus. Dugang pa, ginlaglag sang mga Romano ang Jerusalem kag ang templo sini sang 70 C.E.

23, 24. Dugang sa Emperyo sang Roma, ano ang ginalaragway sang mga batiis sang larawan?

²³ Ang salsalon nga mga batiis sang larawan nga gindamgo ni Nabocodonosor naglaragway indi lamang sa Emperyo sang Roma kundi sa politikal nga mga siwil man sini. Binagbinaga ining mga pulong nga narekord sa Bugna 17:10: “May pito ka hari: ang lima napukan na, ang isa amo karon, kag ang isa wala pa mag-abot, apang kon mag-abot sia kinahanglan nga magpabilin sia sing malip-ot lamang nga tion.” Sang ginsulat ni apostol Juan ining mga pulong, isa sia ka bihag sang mga Romano, sa isla sang Patmos. Ang lima ka napukan na nga hari, ukon kagamhanan sa kalibutan, amo ang Egipto, Asiria, Babilonia, Medo-Persia, kag Gresya. Ang ikan-om—ang Emperyo  sang Roma—nagagahom pa. Apang mapukan man ini, kag ang ikapito nga hari magalutaw gikan sa isa sang nabihag nga mga teritoryo sang Roma. Ano inang kagamhanan sa kalibutan?

²⁴ Ang Britanya isa anay ka bahin sang Emperyo sang Roma sa naaminhan-nakatundan nga bahin. Apang sang tuig 1763, ini nangin Emperyo sang Britanya—ang Britannia nga naggahom sa pito ka dagat. Sang 1776 ang 13 ka Amerikano nga kolonya sini nagdeklarar sang ila independensia agod ipatok ang Estados Unidos sang Amerika. Apang, pagligad sang mga tinuig, ang Britanya kag ang Estados Unidos nagdampiganay sa tion sang inaway kag paghidait. Sa amo, nagluntad ang kombinasyon nga Anglo-Amerikano subong ikapito nga kagamhanan sa kalibutan sa tagna sang Biblia. Kaangay sang Emperyo sang Roma, nangin ‘mabakod [ini] subong sang salsalon,’ nga nagapakita sing tulad-salsalon nga awtoridad. Sa amo ang tulad-salsalon nga mga batiis sang larawan sa damgo naglakip sa Emperyo sang Roma kag sa Anglo-Amerikano nga kagamhanan sa kalibutan.

ISA KA MATAPOK NGA MISKLADA

25. Ano ang ginsiling ni Daniel nahanungod sa mga tiil kag mga tudlo sang larawan?

²⁵ Nian ginsugiran ni Daniel si Nabocodonosor: “Sa bagay nga nakita mo ang mga tiil kag ang mga tudlo nga may bahin nga nadihon nga daga sang maninihon kag may bahin nga salsalon, ang ginharian mabahinbahin, apang may katig-a ini sang salsalon, sa bagay nga nakita mo ang salsalon nga namisklahan sing mahumok nga daga. Kag tuhoy sa mga tudlo sang mga tiil nga may bahin nga salsalon kag may bahin nga gindihon nga daga, ang ginharian may bahin nga mabakod kag may bahin nga matapok. Sanglit nga nakita mo nga ang salsalon namiskla sa mahumok nga daga, sila magamiskla sa kaliwat sang mga tawo; apang indi sila magtapikay, ining isa kag inang isa, subong nga ang salsalon indi mamiskla sa gindihon nga daga.”—Daniel 2:41-43.

26. San-o nagpadayag ang paggahom nga ginlaragway sang mga tiil kag mga tudlo?

²⁶ Ang pagbuslanay sang mga kagamhanan sa kalibutan  nga ginlaragway sang nanuhaytuhay nga bahin sang larawan sa damgo ni Nabocodonosor nagsugod sa ulo kag nagpaubos sa mga tiil. Sing makatarunganon, ang mga tiil kag mga tudlo nga “salsalon nga namiskla sa mahumok nga daga” magasimbulo sa katapusan nga pagpadayag sang tawhanon nga paggahom nga magaluntad sa “tion sang katapusan.”—Daniel 12:4.

27. (a) Ano nga kahimtangan sa kalibutan ang ginalaragway sang salsalon nga mga tiil kag mga tudlo nga namisklahan sing daga? (b) Ano ang ginalaragway sang napulo ka tudlo sang tiil sang larawan?

²⁷ Sa pagpamanagbanag sang ika-20 nga siglo, ang Emperyo sang Britanya naggahom sa ikap-at nga bahin sang pumuluyo sa duta. Dugang pa nga minilyon ang gingamhan sang iban pa nga emperyo sang Europa. Apang ang Bug-os Kalibutan nga Inaway I nagresulta sa pagtuhaw sang mga grupo sang mga pungsod sa baylo sang mga emperyo. Pagkatapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, nagdamo pa ini. Samtang nagabaskog ang nasyonalismo, hinali man nga nagdamo ang mga pungsod sa kalibutan. Ang napulo ka tudlo sang tiil sang larawan nagalaragway sa sini tanan nga kagamhanan kag panguluhan nga nagaluntad sing dulungan, kay sa Biblia ang numero nga napulo nagakahulugan kon kaisa sing dutan-on nga pagkakumpleto.—Ipaanggid ang Exodo 34:28; Mateo 25:1; Bugna 2:10.

28, 29. (a) Suno kay Daniel, ano ang ginlaragway sang daga? (b) Ano ang masiling sa pagmisklahanay sang salsalon kag daga?

²⁸ Karon nga yari na kita sa “tion sang katapusan,” nalab-ot na naton ang mga tiil sang larawan. Ang iban sang mga panguluhan nga ginlaragway sang salsalon nga mga tiil kag mga tudlo sang larawan nga namisklahan sing daga nagpakita sing tulad-salsalon nga kinaiya—diktatoryal ukon mapiguson. Ang iban kasubong sang daga. Sa anong paagi? Gin-angot ni Daniel ang daga sa “kaliwat sang mga tawo.” (Daniel 2:43) Walay sapayan sang matapok nga kinaiya sang daga, nga ginhalinan sang kaliwat sang katawhan, ang tradisyunal nga tulad-salsalon nga mga pagginahom naobligar nga mamati sing kapin kag kapin pa sa kinaandan nga mga tawo, nga luyag magpabutyag sang ila opinyon sa mga panguluhan nga nagagahom  sa ila. (Job 10:9) Apang wala nagatapikay ang diktatoryal nga pagginahom kag ang kinaandan nga mga tawo—subong nga ang salsalon kag ang daga wala nagatapikay. Sa tion nga madugmok ang larawan, pat-od nga mabahinbahin sa politika ang kalibutan!

²⁹ Mapukan ayhan ang bug-os nga larawan kon mabahinbahin ang mga tiil kag mga tudlo sini? Ano ang matabo sa larawan?

ISA KA DRAMATIKO NGA TALIPUSPUSAN!

30. Ilaragway ang talipuspusan sang damgo ni Nabocodonosor.

³⁰ Binagbinaga ang talipuspusan sang damgo. Ginsugiran ni Daniel ang hari: “Nagpadayon ka sa pagtulok tubtob ang isa ka bato natiphag indi paagi sa kamot, kag naigo sini ang larawan sa iya mga tiil nga salsalon kag nadihon nga daga kag gindugmok sila. Sa amo nga tion ang salsalon, ang gindihon nga daga, ang saway, ang pilak, kag ang bulawan, nadugmok sing tingob kag nangin kaangay sang upa gikan sa mga linasan sa tingadlaw, kag ginpalid sila sang hangin sa bagay nga wala sila makit-i kon diin nga duog. Kag tuhoy sa bato nga nag-igo sa larawan, nangin isa ini ka daku nga bukid kag naghil-ob sang bug-os nga duta.”—Daniel 2:34, 35.

31, 32. Ano ang gintagna tuhoy sa hingapusan nga bahin sang damgo ni Nabocodonosor?

³¹ Subong paathag, ang tagna nagpadayon pa: “Sa mga adlaw sadto nga mga hari ang Dios sang langit magapatindog sing ginharian nga indi gid malaglag. Kag ang ginharian mismo indi iliton sa iban nga katawhan. Dugmukon sini kag papason ini tanan nga ginharian, kag magapadayon ini tubtob sa tion nga walay latid; sanglit nga nakita mo nga ang isa ka bato natiphag sa bukid indi paagi sa kamot, kag nga gindugmok sini ang salsalon, ang saway, ang gindihon nga daga, ang pilak kag ang bulawan. Ginapahibalo sang halangdon nga Dios sa hari kon ano ang mahanabo sa tapos sini. Kag ang damgo masaligan, kag ang pagpatpat sa sini mapatihan.”—Daniel 2:44, 45.

³² Bilang pag-apresyar nga ang iya damgo nadumduman kag ginpaathag, ginkilala ni Nabocodonosor nga ang Dios ni Daniel amo lamang ang “Ginuo sang mga hari kag Manugpahayag  sang mga tinago.” Ginhatagan man sang hari si Daniel kag ang iya tatlo ka Hebreo nga mga kaupod sing mabug-at nga responsabilidad. (Daniel 2:46-49) Apang, ano ang kahulugan sa karon sang ‘mapatihan nga pagpatpat’ ni Daniel?

‘ISA KA BUKID NGA NAGHIL-OB SANG DUTA’

33. Gikan sa ano nga “bukid” gintiphag ang “bato,” kag san-o kag paano ini natabo?

³³ Sang matapos ang ‘gintangdo nga panag-on sang mga pungsod’ sang Oktubre 1914, gintukod sang “Dios sang langit” ang langitnon nga Ginharian paagi sa pagpalingkod sa iya hinaplas nga Anak, si Jesucristo, sa trono subong ang “Hari sang mga hari kag Ginuo sang mga ginuo.” * (Lucas 21:24; Bugna 12:1-5; 19:16) Gani indi paagi sa mga kamot sang tawo kundi paagi sa gahom sang Dios nga ang Mesianikong Ginharian nga “bato” gintiphag gikan sa “bukid” sang bug-os uniberso nga pagkasoberano ni Jehova. Ining langitnon nga panguluhan yara sa mga kamot ni Jesucristo, nga ginhatagan sang Dios sing pagkadimamalatyon. (Roma 6:9; 1 Timoteo 6:15, 16) Busa, ining “ginharian sang aton Ginuo [Dios] kag sang iya Cristo”—isa ka ekspresyon sang bug-os uniberso nga pagkasoberano ni Jehova—indi pag-iliton sa bisan kay sin-o. Magapabilin ini tubtob sa walay katubtuban.—Bugna 11:15.

34. Paano nga ang Ginharian sang Dios nabun-ag “sa mga adlaw sadto nga mga hari”?

³⁴ Ang pagkabun-ag sang Ginharian natabo “sa mga adlaw sadto nga mga hari.” (Daniel 2:44) Indi lamang ini ang mga hari nga ginlaragway sang napulo ka tudlo sang mga tiil sang larawan kundi ang ginsimbulo man sang salsalon, saway, pilak, kag bulawan nga mga bahin sini. Bisan pa naglipas na ang emperyo sang Babilonia, Persia, Gresya, kag Roma subong mga kagamhanan sa kalibutan, ang ila mga nagkalabilin nagluntad pa sang 1914. Gingamhan sadto sang Emperyo sang Turko nga Ottoman ang teritoryo sang Babilonia, kag ang pungsudnon nga mga panguluhan sa Persia (Iran) kag sa Gresya kag sa Roma, Italya, nagpadayon pa.

35. San-o iguon sang “bato” ang larawan, kag daw ano ka bug-os nga madugmok ang larawan?

 ³⁵ Sa indi madugay iguon sang langitnon nga Ginharian sang Dios ang simbuliko nga larawan sa mga tiil. Subong resulta, ang tanan nga ginharian nga ginalaragway sini madugmok, sa amo madula ini. Sa pagkamatuod, sa “inaway sang dakung adlaw sang Dios nga Labing Gamhanan,” iguon sina nga “bato” ang larawan sing mabaskog gid sa bagay nga madugmok ini kag paliron sang madlos sang bagyo sang Dios subong sang upa sa linasan. (Bugna 16:14, 16) Nian, kaangay sang bato nga nagdaku subong sang bukid kag naghil-ob sang duta, ang Ginharian sang Dios mangin panguluhan nga bukid nga magaapektar sa “bug-os nga duta.”—Daniel 2:35.

36. Ngaa matawag ang Mesianikong Ginharian nga isa ka malig-on nga panguluhan?

³⁶ Bisan pa langitnon ang Mesianikong Ginharian, ang gahom sini magasakop sa aton globo agod pakamaayuhon ang tanan matinumanon nga pumuluyo sang duta. Ining malig-on nga panguluhan “indi gid malaglag” ukon “iliton sa iban nga katawhan.” Indi kaangay sang mga ginharian sang nagakapatay nga tawhanon nga mga manuggahom, “magapadayon ini tubtob sa tion nga walay latid,” tubtob sa walay katubtuban. (Daniel 2:44) Kabay nga may pribilehiyo ikaw nga mangin isa sang mga sakop sini sing dayon.

[Footnote]

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Ano nga mga kagamhanan sa kalibutan ang ginalaragway sang nanuhaytuhay nga bahin sang daku nga larawan sa damgo ni Nabocodonosor?

• Ano nga kahimtangan sa kalibutan ang ginalaragway sang salsalon nga mga tiil kag napulo ka tudlo nga namisklahan sing daga?

• San-o kag gikan sa ano nga “bukid” gintiphag ang “bato”?

• San-o iguon sang “bato” ang larawan?

[Mga Pamangkot]

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 63-67]

NAGPATINDOG SING EMPERYO ANG ISA KA HANGAWAY NGA HARI

GINLUTOS sang masunod nga hari sang Babilonia kag sang iya hangaway ang Egiptohanon nga hangaway ni Paraon Neco sa Car­que­mis, sa Siria. Ang nalutos nga mga Egiptohanon nalagyo padulong sa Egipto, kag ginlagas sila sang mga Babilonianhon. Apang napilitan ang madaugon nga prinsipe nga untatan ang paglagas bangod sang isa ka mensahe gikan sa Babilonia. Ang balita amo nga ang iya amay, si Nabopolasar, napatay. Sa tapos matugyan sa iya mga heneral ang salabton nga dalhon ang mga bihag kag ang mga inati, madasig nga nagpauli si Nabocodonosor kag ginbuslan ang iya amay sa trono.

Sa amo naglingkod si Nabocodonosor sa trono sang Babilonia sang tuig 624 B.C.E. kag nangin ikaduha nga manuggahom sang Neo-Babilonianhon nga Emperyo. Sa tion sang iya paggahom sing  43 ka tuig, naagaw niya ang mga teritoryo nga ginasakupan anay sang Asi­rian­hon nga Kagamhanan sa Kalibutan kag sa pagpasangkad sang iya ginharian, ginsakop niya ang Siria sa aminhan kag ang Palestina sa katundan tubtob sa dulunan sang Egipto. Sang ikap-at nga tuig sang iya paggahom (620 B.C.E.), ginhimo ni Nabocodonosor ang Juda subong iya sakop nga ginharian. (2 Hari 24:1) Pagligad sang tatlo ka tuig, ginkibon sang Babilonia ang Jerusalem bangod sang pagribok sang Juda. Gindala ni Nabocodonosor si Joaquin, si Daniel, kag ang iban pa nga mga bihag pa Babilonia. Gindala man sang hari ang pila sang mga gamit sa templo ni Jehova. Ginhimo  niya ang tiyo ni Joaquin, si Sedequias, nga sakop nga hari sang Juda.—2 Hari 24:2-17; Daniel 1:6, 7.

Pila ka tion sang ulihi, nagrebelde man si Sedequias, kag nakig-alyansa sa Egipto. Ginkibon liwat ni Nabocodonosor ang Jerusalem sang 607 B.C.E. Sini nga tion ginbulwang niya ang pader sini, ginsunog ang templo, kag ginlaglag ang siudad. Ginpamatay niya ang tanan nga anak nga lalaki ni Sedequias kag dayon ginbulag si Sedequias kag gingapos sia, agod dalhon nga bilanggo pa Babilonia. Gindala nga bihag ni Nabocodonosor ang kalabanan sang katawhan kag ginhakot pa Babilonia ang nabilin nga mga gamit sa templo. “Gani ang Juda gindala nga bihag gikan sa iya duta.”—2 Hari 24:18–25:21.

Ginbihag man ni Nabocodonosor ang Tiro paagi sa pagkibon sa siudad—isa ka pagkibon nga naglawig sing 13 ka tuig. Sa tion sang pagkibon, ang ulo sang iya mga soldado “naupaw” bangod sang pagsag-id sang ila helmet, kag ang ila abaga “nadul-ak” sa pagpas-an sang mga materyales nga gingamit sa pagkibon. (Ezequiel 29:18) Sang ulihi, nag-ampo ang Tiro sa mga hangaway sang Babilonia.

Mahimo gid nga ang hari sang Babilonia isa ka maalam nga estratehista sa pagpakig-away. Ang pila sang literaryo nga mga reperensia, ilabi na ang tuhoy sa ginhalinan sang Babilonia, nagalaragway man sa iya subong isa ka makatarunganon nga hari. Samtang ang Kasulatan wala nagasiling sing espesipiko nga si Nabocodonosor matarong, nagsiling si manalagna Jeremias nga bisan pa nagrebelde si Sedequias, hatagan sia sing konsiderasyon ‘kon magkadto sia sa mga prinsipe sang hari sang Babilonia.’ (Jeremias 38:17, 18) Kag sang malaglag ang Jerusalem, may pagtahod nga nakig-angot si Nabocodonosor kay Jeremias. Tuhoy kay Jeremias, nagsugo ang hari: “Kuhaa sia kag bantayi, kag indi gid paghimui sing malain. Kundi suno sa isiling niya sa inyo, himua ini sa iya.”—Jeremias 39:11, 12; 40:1-4.

Subong administrador, ginkilala gilayon ni Nabocodonosor ang mga kinaiya kag mga abilidad ni Daniel kag sang iya tatlo ka kaupod—sanday Sadrac, Mesac, kag Abednego—nga may Hebreo nga  ngalan nga Hananias, Misael, kag Azarias. Busa gingamit sila sang hari sa responsable nga mga katungdanan sa iya ginharian.—Daniel 1:6, 7, 19-21; 2:49.

Debotado si Nabocodonosor ilabi na kay Marduk, ang pangulo nga dios sang Babilonia. Si Marduk ang ginpadunggan sang hari sa tanan nga pagpanakop niya. Sa Babilonia, ginpatindog niya kag ginpatahom ang mga templo ni Marduk kag ang madamo sang iban pa nga mga templo sang Babilonianhon nga mga dios. Ang larawan nga bulawan nga ginpatindog sa kapatagan sang Dura mahimo nga gindedikar kay Marduk. Kag antes magpakig-away, mahimo gid nga si Nabocodonosor pirme nagpamangkot anay sa manugbabaylan.

Ginpabugal man ni Nabocodonosor ang pagpasag-uli sa Babilonia, ang pinakamabakod napaderan nga siudad sadto. Paagi sa pagtapos sang daku kag doble nga mga pader sang siudad nga ginsugdan sang iya amay, ginhimo ni Nabocodonosor ang kapital nga daw indi madaug. Ginpakay-o sang hari ang isa ka daan nga palasyo sa tunga sang siudad kag nagpatindog sia sing isa ka palasyo para sa tingadlaw mga duha ka kilometro ang kalayuon sa aminhan nayon gikan sa palasyo sang siudad. Agod mapahalipay  ang iya Medianhon nga reyna, nga nahidlaw sa mga kabakuluran kag mga kagulangan sang iya dutang natawhan, ginpatindog kuno ni Nabocodonosor ang hanging gardens—ginakabig nga isa sang pito ka kalatingalahan sang dumaan nga kalibutan.

“Indi bala nga amo ini ang Babilonia nga Daku, nga ginpatindog ko para sa harianon nga puluy-an paagi sa kusog sang akon gahom kag para sa himaya sang akon pagkahalangdon?” pabugal sang hari isa ka adlaw samtang nagadayandayan sia sa palasyo sang Babilonia. “Samtang ang pulong yara pa sa baba sang hari,” nagbuang sia. Indi bagay maghari sa pito ka tuig, gamhon ang iya ginkaon, subong sang gintagna ni Daniel. Pagkatapos sadto nga hut-ong sang tion, ginpasag-uli ang ginharian kay Nabocodonosor, nga naggahom tubtob napatay sia sang 582 B.C.E.—Daniel 4:30-36.

ANO ANG IMO NAHANTOP?

Ano ang masiling kay Nabocodonosor subong

• isa ka estratehista sa pagpakig-away?

• isa ka administrador?

• isa ka sumilimba ni Marduk?

• isa ka manunukod?

[Mapa]

(For fully formatted text, see publication)

EMPERYO SANG BABILONIA

DAGAT NGA MAPULA

Jerusalem

Suba Eufrates

Suba Tigris

Ninive

Susa

Babilonia

Ur

[Retrato]

Ang Babilonia, ang pinakamabakod napaderan nga siudad sang iya tion

[Retrato]

Ang dragon nagasimbulo kay Marduk

[Retrato]

Ang bantog nga hanging gardens sang Babilonia

 [Diagram/Retrato sa pahina 56]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

MGA KAGAMHANAN SA KALIBUTAN SA TAGNA NI DANIEL

Ang daku nga larawan (Daniel 2: 31-45)

BABILONIA kutob sang 607 B. C. E.

MEDO-PERSIA kutob sang 539 B. C. E.

GRESYA kutob sang 331 B. C. E.

ROMA kutob sang 30 B. C. E.

ANGLO-AMERIKANO NGA KAGAMHANAN SA KALIBUTAN kutob sang 1763 C.E.

NABAHINBAHIN SA POLITIKA NGA KALIBUTAN sa tion sang katapusan

 [Retrato sa pahina 47]

 [Retrato sa pahina 58]