Kapitulo Trese

Duha ka Hari nga Nagasumpunganay

1, 2. Ngaa dapat kita mangin interesado sa tagna nga narekord sa Daniel kapitulo 11?

 DUHA ka magkaribal nga hari ang mainit nga nagabangigay kon sin-o gid ang labaw sa ila. Sa pagligad sang tinuig, ang isa nagapangibabaw, dayon ang isa naman. Kon kaisa, ang isa ka hari amo ang nagagahom samtang ang isa naman indi aktibo, kag may mga tion nga wala sing pagsumpunganay. Apang sa hinali lang isa naman ka inaway ang nagadabdab, kag ang pagsumpunganay nagapadayon. Lakip sa mga may bahin sa sini nga drama amo si Hari Se­leu­cus I Nicator sang Siria, si Hari Ptol­emy Lagus sang Egipto, si Cleo­patra I nga prinsesa sang Siria kag sang ulihi nangin reyna sang Egipto, ang mga emperador sang Roma nga sanday Au­gus­to kag Ti­ber­i­o, kag si Reyna Ze­no­bia sang Pal­my­ra. Samtang nagahingapos ang pagsumpunganay, nadalahig man ang Nazi nga Alemanya, ang Komunista nga bloke sang mga pungsod, ang Anglo-Amerikano nga Kagamhahan sa Kalibutan, ang Liga de Nasyones, kag ang Nasyones Unidas. Ang katapusan amo ang isa ka hitabo nga wala gid mapanan-aw sang bisan sin-o sa sining politikal nga mga hubon. Ginsugid sang anghel ni Jehova ining makakulunyag nga tagna kay manalagna Daniel mga 2,500 ka tuig na ang nagligad.—Daniel, kapitulo 11.

² Pat-od gid nga nakunyag si Daniel sa pagpamati sa anghel samtang ginasugid niya sing detalyado ang pagribalay sang duha ka hari nga magalutaw! Interesado man kita sa drama, kay ang pagbangigay sang duha ka hari nagapadayon gihapon tubtob sa aton adlaw. Ang pagpamatuod sang maragtas kon paano natuman ang una nga bahin sang tagna magapabakod sang aton pagtuo kag pagsalig nga ang ulihi nga bahin sang matagnaon nga kasaysayan pat-od nga matuman. Ang pagbinagbinag sa sini nga tagna magahatag sa aton sing maathag nga laragway kon diin na kita sa lakat sang tion. Pabakuron man sini ang aton  desisyon nga magpabilin nga neutral sa pagsumpunganay samtang mapailubon nga ginahulat naton ang paghikot sang Dios para sa aton. (Salmo 146:3, 5) Gani, upod ang malangkagon nga igtalupangod, mamati kita samtang ang anghel ni Jehova nagapakighambal kay Daniel.

BATOK SA GINHARIAN SANG GRESYA

3. Sin-o ang ginbuligan sang anghel “sang nahauna nga tuig ni Dario nga Medianhon”?

³ “Nahanungod sa akon,” siling sang anghel, “sang nahauna nga tuig ni Dario nga Medianhon [539/538 B.C.E.] nagtindog ako subong manugpabakod kag subong isa ka pamakod sa iya.” (Daniel 11:1) Patay na si Dario, apang ginpatuhuyan sang anghel ang iya paghari subong amo ang sulugdanan nga tion sang matagnaon nga mensahe. Amo ini nga hari ang nagmando nga batakon si Daniel gikan sa lungib sang mga leon. Ginmando man ni Dario sa bug-os niya nga ginsakpan nga kahadlukan ang Dios ni Daniel. (Daniel 6:21-27) Apang, indi si Dario nga Medianhon ang ginbuligan sang anghel, kundi ang kaupod sang anghel nga si Miguel—ang prinsipe sang katawhan ni Daniel. (Ipaanggid ang Daniel 10:12-14.) Ginhatag sang anghel sang Dios ini nga bulig samtang nagapakig-away si Miguel batok sa demonyo nga prinsipe sang Medo-Persia.

4, 5. Sin-o ang gintagna nga apat ka hari sang Persia?

⁴ Ang anghel sang Dios nagpadayon: “Yari karon! May tatlo pa ka hari nga magatindog para sa Persia, kag ang ikap-at magatipon sing kapin nga manggad sangsa tanan nga iban pa. Kag kon maglig-on na sia sa iya kamanggaran, pukawon niya ang tanan nga butang batok sa ginharian sang Gresya.” (Daniel 11:2) Sin-o ining Persianhon nga mga manuggahom?

⁵ Ang una nga tatlo ka hari amo sanday Ciro nga Daku, Cam­by­ses II, kag Dario I (Hys­tas­pes). Sanglit si Bardiya (ukon ayhan isa ka impostor nga nagahingalan kay Gau­mata) naggahom sing pito ka bulan lamang, wala ginbinagbinag sang tagna ang iya malip-ot nga paghari. Sang 490 B.C.E., ang ikatlo nga hari nga si Dario I, nagtinguha nga agawon ang Gresya sa ikaduha nga tion. Apang, nalutos ang mga Persianhon sa Mar­a­thon kag nag-isol pa Asia Minor. Bisan pa maid-id nga nagplano si Dario sa  pagsalakay liwat sa Gresya, wala niya ini mahimo antes sia mapatay pagligad sang apat ka tuig. Ginbilin ini sa iya anak kag salili, ang “ikap-at” nga hari, si Jerjes I. Sia amo si Hari Asuero nga nagpakasal kay Ester.—Ester 1:1; 2:15-17.

6, 7. (a) Paano ang ikap-at nga hari ‘nagpukaw sang tanan nga butang batok sa ginharian sang Gresya’? (b) Ano ang resulta sang kampanya ni Jerjes batok sa Gresya?

⁶ Sa pagkamatuod, ‘ginpukaw [ni Jerjes I] ang tanan nga butang batok sa ginharian sang Gresya,’ kon sayuron, ang independiente nga mga estado sang Gresya subong isa ka grupo. “Sa pagsugyot sang ambisyuso nga mga opisyal sa korte,” siling sang libro nga The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats, “nagsalakay si Jerjes sa duta kag sa dagat.” Ang Griegong istoryador nga si He­rod­o­tus, sang ikalima nga siglo B.C.E., nagsulat nga “wala na sing iban pa nga ekspedisyon ang nakalabaw sa sini.” Ang iya panaysayon nagasiling nga ang puwersa sa dagat “may kabilugan nga 517,610 ka tinawo. Ang kadamuon sang nagalakat nga mga soldado 1,700,000; ang mga manugkabayo 80,000; wala labot ang mga Arabo nga nagasakay sa mga kamelyo, kag ang mga Libyano nga nagpakig-away paagi sa mga kangga, nga sa banta ko mga 20,000. Busa, ang bug-os nga kadamuon sang puwersa sa duta kag sa dagat may kabilugan nga 2,317,610 ka tinawo.”

⁷ Agod mabug-os ang iya pagdaug, ginpahulag ni Jerjes I ang iya daku nga puwersa batok sa Gresya sang 480 B.C.E. Nalandas sang mga Persianhon ang nagapaawat-awat nga taktika sang mga Griego sa Ther­mop­y­lae, gani gin-ati nila ang Atenas. Apang, nalutos sila sa Salamis. Nagdaug pa liwat ang mga Griego sa Pla­taea, sang 479 B.C.E. Wala sing isa sa pito ka hari nga nagbulos kay Jerjes sa trono sang Emperyo sang Persia sa sulod sang nagsunod nga 143 ka tuig ang nagsalakay sa Gresya. Apang may isa ka gamhanan nga hari nga nagbangon sa Gresya.

ISA KA DAKU NGA GINHARIAN NGA GINBAHIN SA APAT

8. Sin-o nga “gamhanan nga hari” ang nagtindog, kag paano sia ‘naggahom nga may masangkad nga pagbulut-an’?

⁸ “Isa ka gamhanan nga hari ang magatindog kag magagahom nga may masangkad nga pagbulut-an kag magahikot suno sa iya kabubut-on,” siling sang anghel. (Daniel 11:3) Ang beinte  anyos nga si Alejandro ‘nagtindog’ subong hari sang Macedonia sang 336 B.C.E. Nangin isa sia ka “gamhanan nga hari”—si Alejandro nga Daku. Napahulag sang plano sang iya amay nga si Phil­ip II, gin-agaw niya ang mga probinsia sang Persia sa Natung-an nga Sidlangan. Tabok sa mga suba sang Eufrates kag Tigris, ginpaaplaag sang iya 47,000 ka tinawo ang 250,000 ka tropa ni Dario III sa Gau­gamela. Busa, nalagyo si Dario kag ginpatay, sa amo natapos ang dinastiya sang Persia. Ang Gresya amo karon ang nangin kagamhanan sa kalibutan, kag si Alejandro ‘naggahom nga may masangkad nga pagbulut-an kag naghikot suno sa iya kabubut-on.’

9, 10. Paano nagmatuod ang tagna nga ang ginharian ni Alejandro indi magakadto sa iya kaliwatan?

⁹ Ang paggahom ni Alejandro sa kalibutan indi magadugay, kay ang anghel sang Dios nagdugang: “Kon magtindog sia, ang iya ginharian mabungkag kag bahinbahinon sa apat ka hangin sang langit, apang indi sa iya kaliwatan kag indi suno sa iya pagbulut-an nga paggahom; bangod ang iya ginharian gabuton, para sa iban luwas sini sa ila.” (Daniel 11:4) Mga 33 anyos lamang ang edad ni Alejandro sang ang iya kabuhi sa Babilonia hinali nga ginkutol sang isa ka balatian sang 323 B.C.E.

¹⁰ Ang masangkad nga emperyo ni Alejandro wala magkadto sa “iya kaliwatan.” Ang iya utod nga si Phil­ip III Ar­rhi­dae­us naghari sing kubos sa pito ka tuig kag ginpapatay ni Olym­pias nga iloy ni Alejandro, sang 317 B.C.E. Ang anak ni Alejandro nga si Alejandro IV naggahom tubtob sang 311 B.C.E. sang ginpatay sia ni Cas­san­der, isa sang mga heneral sang iya amay. Ang anak sa luwas ni Alejandro nga si Her­a­cles nagtinguha sa paggahom sa ngalan sang iya amay apang ginpatay sia sang 309 B.C.E. Sa amo nautod ang linya ni Alejandro, ang “iya pagbulut-an” nagtaliwan sa iya pamilya.

11. Paano ang ginharian ni Alejandro ‘ginbahinbahin sa apat ka hangin sang langit’?

¹¹ Sang mapatay si Alejandro, ang iya ginharian ‘ginbahinbahin sa apat ka hangin.’ Nag-ilinaway ang iya madamo nga heneral sa pag-agaway sing teritoryo. Nagtinguha si Heneral Anti­gonus I, nga bulag ang isa ka mata, nga kontrolon ang bug-os nga emperyo ni Alejandro. Apang napatay sia sa isa ka inaway  sa Ip­sus sa Phryg­ia. Sang tuig 301 B.C.E., ang apat ka heneral ni Alejandro naggahom sa daku nga teritoryo nga nasakop anay sang ila kumandante. Si Cas­san­der naggahom sa Macedonia kag Gresya. Nakontrol ni Ly­sim­a­chus ang Asia Minor kag ­Thrace. Nakuha ni Seleucus I Ni­cator ang Mesopotamia kag Siria. Kag si Ptol­emy La­gus naggahom sa Egipto kag Palestina. Nahisanto sa matagnaon nga pulong, ang daku nga emperyo ni Alejandro ginbahin sa apat ka Helenistiko nga ginharian.

NAGLUTAW ANG DUHA KA MAGKARIBAL NGA HARI

12, 13. (a) Paano ang apat ka Helenistiko nga ginharian nangin duha na lang? (b) Ano nga dinastiya ang gintukod ni Se­leu­cus sa Siria?

¹² Pagligad sang pila lamang ka tuig nga paggahom, napatay si Cas­san­der, kag sang 285 B.C.E., nakuha ni Ly­sim­a­chus ang Europeanhon nga bahin sang Emperyo sang Gresya. Sang 281 B.C.E., napatay ni Se­leu­cus I Ni­cator si Ly­sim­a­chus sa isa ka inaway, sa amo naagaw ni Se­leu­cus ang daku nga bahin sang mga teritoryo sa Asia. Si Anti­gonus II Go­natas, nga apo sang isa sang mga heneral ni Alejandro, naglingkod sa trono sang Macedonia sang 276 B.C.E. Ang Macedonia, sang ulihi, nagsandig sa Roma kag nangin isa ka probinsia sang Roma sang 146 B.C.E.

¹³ Duha na lang karon sang apat ka Helenistiko nga ginharian ang nagatindog—ang isa sa idalom ni Se­leu­cus I Ni­cator kag ang isa pa gid sa idalom ni Ptol­emy La­gus. Gintukod ni Se­leu­cus ang Se­leu­cid­non nga dinastiya sa Siria. Lakip sa mga siudad nga iya gintukod amo ang An­tio­quia—ang bag-o nga kapital sang Siria—kag ang pantalan sang Se­leu­cia. Si apostol Pablo nagpanudlo sang ulihi sa An­tio­quia, diin ang mga sumulunod ni Jesus una nga gintawag nga mga Cristiano. (Binuhatan 11:25, 26; 13:1-4) Ginpatay si Se­leu­cus sang 281 B.C.E., apang ang iya dinastiya naggahom pa tubtob sang 64 B.C.E. sang ginhimo ni Heneral Gnae­us Pom­pey sang Roma ang Siria nga isa ka probinsia sang Roma.

14. San-o gintukod sa Egipto ang Ptole­maiko nga dinastiya?

 ¹⁴ Ang Helenistiko nga ginharian nga pinakamalawig sa apat amo ang kay Ptol­emy La­gus, ukon Ptol­emy I, nga naghari sang 305 B.C.E. Ang Ptole­maiko nga dinastiya nga gintukod niya nagpadayon sa paggahom sa Egipto tubtob sang mapukan ini sa Roma sang 30 B.C.E.

15. Anong duha ka mabakod nga hari ang naglutaw gikan sa apat ka Helenistiko nga ginharian, kag ano nga pagbangigay ang nagsugod?

¹⁵ Sa amo gikan sa apat ka Helenistiko nga ginharian, duha ka  mabakod nga hari ang naglutaw—si Se­leu­cus I Ni­cator sa Siria kag si Ptol­emy I sa Egipto. Nagsugod sa sining duha ka hari ang malawig nga pagbangigay sa ulot sang “hari sang aminhan” kag “hari sang bagatnan,” nga ginlaragway sang Daniel kapitulo 11. Wala ginhingadlan sang anghel ni Jehova ang mga hari, kay ang identidad kag nasyonalidad sining duha ka hari magabalhin sa pagligad sang mga siglo. Wala ginsambit sang anghel ang dikinahanglanon nga mga detalye kundi ang mga manuggahom kag mga hitabo lamang nga may kaangtanan sa pagsumpunganay.

 NAGSUGOD ANG PAGSUMPUNGANAY

16. (a) Gikan kay sin-o nahamtangan nga ang duha ka hari yara sa aminhan kag sa bagatnan? (b) Sin-o nga mga hari ang una nga nagkuha sang papel sang “hari sang aminhan” kag “hari sang bagatnan”?

¹⁶ Pamatii ninyo! Sa paglaragway sang pagsugod sining dramatiko nga pagsumpunganay, ang anghel ni Jehova nagsiling: “Ang hari sang bagatnan magabakod, ang isa sang iya [ni Alejandro] mga prinsipe; kag magadaug sia [ang hari sang aminhan] batok sa iya kag pat-od nga magagahom nga may masangkad nga pagbulut-an nga daku pa sangsa paggahom sinang isa.” (Daniel 11:5) Ang mga titulo nga “hari sang aminhan” kag “hari sang bagatnan” nagapatuhoy sa mga hari sa aminhan kag bagatnan nga bahin sang katawhan ni Daniel, nga sadto ginhilway na gikan sa pagkaulipon sa Babilonia kag napasag-uli sa duta sang Juda. Ang una nga “hari sang bagatnan” amo si Ptol­emy I sang Egipto. Ang isa sang mga heneral ni Alejandro nga naglutos kay Ptol­emy I kag naggahom nga “may masangkad nga pagbulut-an” amo si Hari Se­leu­cus I Ni­cator sang Siria. Sia ang nagtungod sa papel sang “hari sang aminhan.”

17. Sin-o ang nagagahom sa duta sang Juda sang magsugod ang pagsumpunganay sa ulot sang hari sang aminhan kag sang hari sang bagatnan?

¹⁷ Ang duta sang Juda ginagamhan sang hari sang bagatnan sang magsugod ang pagsumpunganay. Kutob sang mga 320 B.C.E., naimpluwensiahan ni Ptol­emy I ang mga Judiyo nga magkadto sa Egipto subong mga kolonista. Nag-uswag ang kolonya sang mga Judiyo sa Alexan­dria, diin gintukod ni Ptol­emy I ang isa ka bantog nga librarya. Ang mga Judiyo sa Juda nagpabilin nga kontrolado sang Ptole­maiko nga Egipto, ang hari sang bagatnan, tubtob sang 198 B.C.E.

18, 19. Sa pagligad sang tion, paano ang duha ka magkaribal nga hari naghimo sing “kasugtanan”?

¹⁸ Tuhoy sa duha ka hari, ang anghel nagtagna: “Sa katapusan sang pila ka tuig mangin magkaalyado sila sa isa kag isa, kag ang  anak nga babayi mismo sang hari sang bagatnan magakadto sa hari sang aminhan agod maghimo sing kasugtanan. Apang indi magpabilin sa babayi ang gahom sang iya butkon; kag indi sia magatindog, bisan ang iya butkon; kag itugyan ang babayi, sia mismo, kag ang mga nagdala sa iya, kag sia nga nagpahanabo sang pagpanganak sa iya, kag ang isa nga nagapabakod sa iya sa amo nga tion.” (Daniel 11:6) Paano ini natabo?

¹⁹ Wala ginapatuhuyan sang tagna ang anak kag salili ni Se­leu­cus I Ni­cator, nga si An­ti­o­chus I, bangod wala sia magpakig-away sa isa ka talalupangdon nga inaway batok sa hari sang bagatnan. Apang ang iya salili, si An­ti­o­chus II, malawig nga nagpakig-away batok kay Ptol­emy II nga anak ni Ptol­emy I. Si An­ti­o­chus II kag si Ptol­emy II amo ang nangin hari sang aminhan kag hari sang bagatnan. Ginkasal si An­ti­o­chus II kay La­od­ice, kag nag-anak sila sing lalaki nga ginhingalanan nga Se­leu­cus II, samtang si Ptol­emy II nakatigayon sing anak nga babayi nga ginhingalanan nga Ber­e­ni­ce. Sang 250 B.C.E., ining duha ka hari naghimo sing “kasugtanan.” Subong bayad sa sining pag-alyansa, gindiborsiohan ni An­ti­o­chus II ang iya asawa nga si La­od­ice kag ginpakaslan si Ber­e­ni­ce, “ang anak nga babayi mismo sang hari sang bagatnan.” Nakatigayon sia sing anak nga lalaki kay Ber­e­ni­ce nga amo ang nangin manunubli sa trono sang Siria sa baylo sang mga anak nga lalaki ni La­od­ice.

20. (a) Paano nga wala makatindog ang “butkon” ni Ber­e­ni­ce? (b) Paano si Ber­e­ni­ce, “ang mga nagdala sa iya,” kag “ang isa nga nagapabakod sa iya” gintugyan? (c) Sin-o ang nangin hari sang Siria sa tapos madula ni Antio­chus II ang “iya butkon,” ukon gahom?

²⁰ Ang “butkon,” ukon nagasakdag nga gahom, ni Ber­e­ni­ce amo ang iya amay nga si Ptol­emy II. Sang mapatay sia sang 246 B.C.E., wala “magpabilin sa babayi ang gahom sang iya butkon” upod sa iya bana. Ginsikway sia ni An­ti­o­chus II, kag ginpakaslan liwat si La­od­ice, kag gintangdo ang ila anak nga lalaki nga amo ang magbulos sa iya. Subong sang ginplano ni La­od­ice, ginpatay si Ber­e­ni­ce kag ang iya anak nga lalaki. Mahimo gid nga amo man sini ang nadangatan sang mga alagad nga nagdala kay Ber­e­ni­ce gikan sa Egipto pa Siria—“ang mga nagdala sa iya.” Ginhiluan pa gani ni La­od­ice si An­ti­o­chus II, kag sa amo ang “iya butkon,” ukon gahom, ‘wala [man] makatin dog.’ Busa, ang amay ni Ber­e­ni­ce—“sia nga nagpahanabo sang pagpanganak sa iya”—kag ang iya Sirianhon nga bana—nga sa malip-ot nga tion naghimo sa iya nga “mabakod”—lunsay napatay. Gani ang nabilin na lang subong hari sang Siria amo si Se­leu­cus II, ang anak ni La­od­ice. Ano ang mangin reaksion sang masunod nga Ptole­maiko nga hari sa sini tanan?

GINTIMALOS SANG ISA KA HARI ANG PAGPATAY SA IYA UTOD NGA BABAYI

21. (a) Sin-o “ang isa nga gikan sa singil sang mga gamot” ni Ber­e­ni­ce, kag paano sia ‘nagtindog’? (b) Paano si Ptol­emy III ‘nagsulod sa pamakod sang hari sang aminhan’ kag nagdaug sa iya?

²¹ “Ang isa nga gikan sa singil sang mga gamot sang babayi pat-od nga magatindog sa iya duog,” siling sang anghel, “kag magakadto sia sa kusog militar kag magasulod sa pamakod sang hari sang aminhan kag pat-od nga magasumpong sa ila kag magadaug.” (Daniel 11:7) “Ang isa nga gikan sa singil” sang mga ginikanan ukon “mga gamot” ni Ber­e­ni­ce, amo ang iya utod nga lalaki. Sang mapatay ang iya amay, sia ang ‘nagtindog’ subong hari sang bagatnan, si Paraon Ptol­emy III sang Egipto. Sa gilayon naghulag sia agod itimalos ang pagpatay sa iya utod nga babayi. Sa pagmartsa batok kay Hari Se­leu­cus II sang Siria, nga gingamit ni La­od­ice sa pagpatay kay Ber­e­ni­ce kag sa iya anak nga lalaki, nagsulod sia sa “pamakod sang hari sang aminhan.” Gin-agaw ni Ptol­emy III ang napamakuran nga bahin sang An­tio­quia kag ginpatay si La­od­ice. Naglatas sia sa sidlangan nga bahin sang ginsakpan sang hari sang aminhan kag gin-ati ang Babilonia kag nagmartsa padulong sa India.

22. Ano ang ginbalik ni Ptol­emy III sa Egipto, kag ngaa ‘nagtindog [sia] sing pila ka tuig nga malayo sa hari sang aminhan’?

²² Ano ang masunod nga natabo? Ang anghel sang Dios nagasugid sa aton: “Kag magakadto man sia sa Egipto nga upod ang ila mga dios, upod ang ila tinunaw nga mga larawan, upod ang ila matahom nga mga gamit nga pilak kag bulawan, kag upod ang mga bihag. Kag sia mismo magatindog nga malayo sa hari sang aminhan sing pila ka tuig.” (Daniel 11:8) Sang nagligad nga kapin sa 200 ka tuig, naagaw ni Hari Cam­by­ses II sang Persia ang Egipto kag gindala niya pauli ang mga diosdios sang Egipto, “ang ila tinunaw nga mga larawan.” Sang gin-ati ni Ptol­emy III  ang Susa nga kapital anay sang ginharian sang Persia, ginbawi niya ining mga diosdios kag gindala nga ‘bihag’ sa Egipto. Nagdala man sia subong mga inati gikan sa inaway sing madamo nga “matahom nga mga gamit nga pilak kag bulawan.” Naobligar sia nga magbalik sa Egipto bangod sang ginamo didto, gani si Ptol­emy III ‘nagtindog nga malayo sa hari sang aminhan,’ kag wala na maghimo sing dugang pa nga halit sa iya.

NAGBALOS ANG HARI SANG SIRIA

23. Ngaa ang hari sang aminhan ‘nagbalik sa iya kaugalingon nga duta’ sa tapos magsulod sa ginharian sang hari sang bagatnan?

²³ Ano ang reaksion sang hari sang aminhan? Si Daniel ginsugiran: “Magasulod sia sa ginharian sang hari sang bagatnan kag magabalik sa iya kaugalingon nga duta.” (Daniel 11:9) Ang hari sang aminhan—si Hari Se­leu­cus II sang Siria—nagbalos. Nagsulod sia sa “ginharian,” ukon ginsakpan, sang Egiptohanon nga hari sang bagatnan apang nalutos sia. Upod ang pila na lamang nga nabilin sa iya hangaway, si Se­leu­cus II ‘nagbalik sa iya kaugalingon nga duta,’ didto sa An­tio­quia nga kapital sang Siria sang mga 242 B.C.E. Sang napatay sia, ginbuslan sia sang iya anak nga si Se­leu­cus III.

24. (a) Ano ang natabo kay Se­leu­cus III? (b) Paano si Hari An­ti­o­chus III sang Siria ‘nag-abot kag nagbaha kag nag-agi’ sa ginsakpan sang hari sang bagatnan?

²⁴ Ano ang gintagna tuhoy sa mga anak ni Hari Se­leu­cus II sang Siria? Ginsugiran sang anghel si Daniel: “Tuhoy sa iya mga anak nga lalaki, magahulag sila kag magatipon sing isa ka kadam-an sang daku nga mga puwersa militar. Kag sa pag-abot sia pat-od nga magaabot kag magabaha kag magaagi. Apang magabalik sia, kag magahulag tubtob sa iya pamakod.” (Daniel 11:10) Ang kubos sa tatlo ka tuig nga paghari ni Se­leu­cus III natapos sang ginpatay sia. Ginbuslan sia sa trono sang Siria sang iya utod nga si An­ti­o­chus III. Ini nga anak ni Se­leu­cus II nagtipon sing daku nga mga hangaway agod salakayon ang hari sang bagatnan, nga sadto amo si Ptol­emy IV. Ang bag-o nga Sirianhon nga hari sang aminhan nagdaug batok sa Egipto kag nabawi niya ang pantalan sang Se­leu­cia, ang probinsia sang Coele-Siria, ang mga siudad sang Tiro kag Ptol­emaïs, kag ang kaiping nga mga banwa. Nalutos niya ang hangaway ni Hari Ptol­emy IV kag naa gaw ang madamo nga siudad sang Juda. Sang tigpamulak sang 217 B.C.E., naghalin si An­ti­o­chus III sa Ptol­emaïs kag nagkadto sa aminhan, “tubtob sa iya pamakod” sa Siria. Apang isa ka pagbag-o ang malapit na matabo.

NAGBALISKAD ANG KAHIMTANGAN

25. Diin nag-away si Ptol­emy IV kag si An­ti­o­chus III, kag ano ang ‘gintugyan sa kamot’ sang Egiptohanon nga hari sang bagatnan?

²⁵ Kaangay ni Daniel, malangkagon kita nga nagapamati sang ang anghel ni Jehova nagtagna naman: “Ang hari sang bagatnan maakig kag magalakat kag magapakig-away sa iya, kon sayuron, sa hari sang aminhan; kag patindugon niya ang isa ka daku nga kadam-an, kag itugyan ang kadam-an sa kamot sinang isa.” (Daniel 11:11) Upod ang 75,000 ka tropa, ang hari sang bagatnan nga si Ptol­emy IV, nagliso pa aminhan batok sa kaaway. Ang Sirianhon nga hari sang aminhan nga si An­ti­o­chus III, nagbangon sing “isa ka daku nga kadam-an” sang 68,000 agod magtindog batok sa iya. Apang ‘gintugyan ang kadam-an sa kamot’ sang hari sang bagatnan sa inaway nga natabo sa tupad-baybay nga siudad sang Ra­phia, indi malayo gikan sa dulunan sang Egipto.

26. (a) Ano nga “kadam-an” ang gindala sang hari sang bagatnan sa inaway sa Ra­phia, kag ano nga mga kondisyon sang tratado para sa paghidait ang ginkasugtan didto? (b) Paano nga ‘wala gingamit [ni Ptol­emy IV] ang iya mabakod nga posisyon’? (c) Sin-o ang masunod nga nangin hari sang bagatnan?

²⁶ Ang tagna nagpadayon: “Kag ang kadam-an pat-od nga maagaw. Ang iya tagipusuon magapakataas, kag pukanon niya ang mga linaksa; apang indi niya paggamiton ang iya mabakod nga posisyon.” (Daniel 11:12) Napulo ka libo ka soldado kag 300 ka kabalyero sang Siria ang ‘naagaw’ ni Ptol­emy IV, nga hari sang bagatnan, padulong sa kamatayon, kag 4,000 ang gindala niya subong mga bilanggo. Nian naghimo sing tratado ang mga hari diin nahuptan ni An­ti­o­chus III ang iya pantalan sang Seleucia sa Siria apang nadula niya ang Fenicia kag Coele-Siria. Bangod sini nga kadalag-an, ang tagipusuon sang Egiptohanon nga hari sang bagatnan ‘nagpakataas,’ labi na batok kay Jehova. Ang Juda nagpabilin gihapon sa idalom sang pagkontrol ni Ptol­emy IV. Apang, wala niya ‘paggamita ang iya mabakod nga posisyon’  agod padayunon ang iya kadalag-an batok sa Sirianhon nga hari sang aminhan. Sa baylo, nagpatuyang si Ptolemy IV sa kabuhi, kag ang iya singko anyos nga anak nga si Ptol­emy V, amo ang nangin masunod nga hari sang bagatnan mga tinuig antes mapatay si An­ti­o­chus III.

NAGBALIK ANG ISGANAN NGA HARI

27. Paano ang hari sang aminhan nagbalik “sa katapusan sang mga tion” agod bawion ang teritoryo gikan sa Egipto?

²⁷ Bangod sang tanan niya nga pagkaisganan, gintawag si An­ti­o­chus III nga An­ti­o­chus nga Daku. Tuhoy sa iya, ang anghel nagsiling: “Ang hari sang aminhan magabalik kag magahanda sing isa ka kadam-an nga mas daku sangsa nauna; kag sa katapusan sang mga tion, nga pila ka tuig, magakari sia, nga ginahimo ini nga may daku nga puwersa militar kag madamo nga pagkabutang.” (Daniel 11:13) Ining “mga tion” naglawig sing 16 ka tuig ukon kapin pa sa tapos malutos sang mga Egiptohanon ang mga Sirianhon sa Ra­phia. Sang ang bata pa nga si Ptol­emy V nangin hari sang bagatnan, si An­ti­o­chus III naghanda upod ang “kadam-an nga mas daku sangsa nauna” agod bawion ang iya mga teritoryo nga naagaw sang Egiptohanon nga hari sang bagatnan. Sa sini nga katuyuan, gintingob niya ang iya hangaway sa hangaway ni Hari Phil­ip V sang Macedonia.

28. Ano ang problema sang bata pa nga hari sang bagatnan?

²⁸ Ang hari sang bagatnan may problema man sa sulod sang iya ginharian. “Sa amo nga tion madamo ang magatindog batok sa hari sang bagatnan,” siling sang anghel. (Daniel 11:14a) Madamo matuod ang ‘nagtindog batok sa hari sang bagatnan.’ Luwas sa mga hangaway ni An­ti­o­chus III kag sang iya taga-Macedonia nga kaalyado, may problema man ang bata pa nga hari sang bagatnan sa iya dutang natawhan sa Egipto. Bangod ang iya manug-atipan nga si Agath­o­cles, nga naggahom sa iya ngalan, nangin matinaastaason sa mga Egiptohanon, madamo ang nagribok. Ang anghel nagdugang pa: “Kag ang mga anak sang mga kawatan sa inyo katawhan, sa ila bahin, mahaylo sa pagtinguha nga tumanon ang palanan-awon; kag masandad sila.” (Daniel 11:14b) Bisan gani ang pila sang katawhan ni Daniel nangin “mga anak sang mga kawatan,” ukon mga rebolusyonaryo.  Apang indi matuod ang “palanan-awon” sadtong mga Judiyo nga tapuson nila ang paggahom sang mga Gentil sa ila dutang natawhan, kundi mapaslawan sila, ukon “masandad.”

29, 30. (a) Paano ang “mga butkon sang bagatnan” nadaug sang aminhan? (b) Paano ang hari sang aminhan ‘nagtindog sa duta sang Puni’?

²⁹ Ang anghel ni Jehova nagtagna sing dugang pa: “Ang hari sang aminhan magaabot kag magahimo sing palalipdan kag magaagaw sang siudad nga may mga pamakod. Kag tuhoy sa mga butkon sang bagatnan, indi ini makatindog, ukon ang katawhan sang iya mga pinili; kag wala sing gahom agod makapabilin nga nagatindog. Kag ang isa nga magaabot batok sa iya magahimo sang suno sa kabubut-on niya, kag wala sing bisan sin-o nga makatindog sa atubangan niya. Kag magatindog sia sa duta sang Puni, kag sa iya kamot yara ang kalaglagan.”—Daniel 11:15, 16.

³⁰ Ang mga puwersa militar sa idalom ni Ptol­emy V, ukon ang “mga butkon sang bagatnan,” nalutos sang magsalakay ang aminhan. Sa Pa­neas (Cesarea Filipos), gintabog ni An­ti­o­chus III si Heneral Sco­pas sang Egipto kag ang iya 10,000 ka ali nga mga tinawo, ukon “mga pinili,” padulong sa Sidon, isa ka “siudad nga may mga pamakod.” Didto si An­ti­o­chus III ‘naghimo sing palalipdan,’ kag naagaw niya ang pantalan sang Fenicia sang 198 B.C.E. Naghikot sia “suno sa iya kabubut-on” bangod ang mga hangaway sang Egiptohanon nga hari sang bagatnan wala makatindog batok sa iya. Nian nagmartsa si An­ti­o­chus III batok sa Jerusalem, ang kapital sang “duta sang Puni,” ang Juda. Sang 198 B.C.E., ang Jerusalem kag Juda nasakop primero sang Egiptohanon nga hari sang bagatnan, kag pagkatapos sang Sirianhon nga hari sang aminhan. Kag si An­ti­o­chus III, nga hari sang aminhan, nagsugod sa ‘pagtindog sa duta sang Puni.’ “Sa iya kamot yara ang kalaglagan” para sa tanan nga nagapamatok nga mga Judiyo kag mga Egiptohanon. Tubtob san-o himuon sining hari sang aminhan ang maluyagan niya?

GINPUNGGAN SANG ROMA ANG ISGANAN

31, 32. Ngaa ang hari sang aminhan naghimo sing “makatarunganon nga kasugtanan” para sa paghidait upod sa hari sang bagatnan?

³¹ Ang anghel ni Jehova nagahatag sa aton sini nga sabat: “Ituhoy niya [hari sang aminhan] ang iya nawong sa pagkari upod  sa kusog sang iya bug-os nga ginharian, kag himuon ang makatarunganon nga kasugtanan upod sa iya; kag magahikot sia sing madinalag-on. Kag tuhoy sa anak nga babayi sang kababayin-an, itugyan sa iya ang paglaglag sa sini nga babayi. Kag ang babayi indi makatindog, kag indi sia magapabilin nga iya.”—Daniel 11:17.

³² Ang hari sang aminhan nga si An­ti­o­chus III, ‘magatuhoy sang iya nawong’ agod sakupon ang Egipto “upod sa kusog sang iya bug-os nga ginharian.” Apang ang resulta, magahimo sia sing “makatarunganon nga kasugtanan” para sa paghidait upod kay Ptol­emy V, ang hari sang bagatnan. Nagbag-o ang plano ni An­ti­o­chus III bangod sang ginapahimo sang Roma. Sang sia kag si Hari Phil­ip V sang Macedonia nag-isa batok sa bata pa nga hari sang Egipto agod agawon ang iya mga teritoryo, ang mga manug-atipan ni Ptol­emy V nangayo sing proteksion sa Roma. Agod mapasangkad ang iya impluwensia, ginpakita sang Roma ang iya kusog.

33. (a) Ano ang mga kondisyon para sa paghidait sa ulot ni An­ti­o­chus III kag ni Ptol­emy V? (b) Ano ang katuyuan sang pagpakasal ni Cleopatra I kay Ptol­emy V, kag ngaa napaslawan ini nga pahito?

³³ Sa pagpilit sang Roma, nakighidait si An­ti­o­chus III sa hari sang bagatnan. Sa baylo nga iuli ang naagaw anay nga mga teritoryo, nga amo ang ginapahimo sang Roma, nagplano si An­ti­o­chus III nga indi ini matabo sing aktuwal paagi sa pagpakasal sang iya anak nga si Cleopatra I—“anak nga babayi sang kababayin-an”—kay Ptol­emy V. Ang mga probinsia nga nagalakip sang Juda, ang “duta sang Puni,” ihatag subong dote para sa iya. Apang, sa tion sang kasal sang 193 B.C.E., wala magtugot ang hari sang Siria nga ining mga probinsia makadto kay Ptol­emy V. Isa ini ka politikal nga kasal, agod ang Egipto mangin sakop sang Siria. Apang napaslawan ini nga pahito bangod si Cleopatra I ‘wala magpabilin nga iya,’ kay sang ulihi nagdampig sia sa iya bana. Sang magdabdab ang inaway sa ulot ni An­ti­o­chus III kag sang mga Romano, nagdampig ang Egipto sa Roma.

34, 35. (a) Sa anong “mga kadutaan sa baybayon” ginliso sang hari sang aminhan ang iya nawong? (b) Paano gintapos sang Roma “ang pasipala” gikan sa hari sang aminhan? (c) Paano napatay si An­ti­o­chus III, kag sin-o ang masunod nga nangin hari sang aminhan?

³⁴ Nagapatuhoy sa mga pagkalutos sang hari sang aminhan,  ang anghel nagdugang: “Kag iliso niya [An­ti­o­chus III) ang iya nawong sa mga kadutaan sa baybayon kag magabihag sing madamo. Kag pauntaton sang isa ka kumandante [Roma] ang pasipala gikan sa iya para sa iya kaugalingon [Roma], agod nga ang iya [ni An­tio­chus III] pagpasipala madula na. Ipabalik niya [Roma] ini sa sinang isa. Kag iliso niya [An­ti­o­chus III] ang iya nawong sa mga pamakod sang iya kaugalingon nga duta, kag sia pat-od nga masandad kag mapukan, kag indi sia makita.”—Daniel 11:18, 19.

³⁵ Ang “mga kadutaan sa baybayon” amo ang Macedonia, Gresya, kag Asia Minor. Nagdabdab ang inaway sa Gresya sang 192 B.C.E., kag nahaylo si An­ti­o­chus III nga magkadto sa Gresya. Sa kaakig sa pagtinguha sang hari sang Siria nga agawon ang dugang pa nga mga teritoryo didto, pormal nga nagdeklarar ang Roma sing pagpakig-away batok sa iya. Nalutos sia sa mga kamot sang Roma sa Ther­mop­y­lae. Mga isa ka tuig sa tapos malutos sa inaway sa Mag­nesia sang 190 B.C.E., napilitan sia nga ihatag ang tanan sa Gresya, Asia Minor, kag ang mga duog sa katundan sang Kabukiran sang Taurus. Nagpabayad ang Roma sing daku nga buhis kag ginsakop ang Sirianhon nga hari sang aminhan. Bangod gintabog sia gikan sa Gresya kag Asia Minor kag nadula niya ang halos tanan niya nga bapor-de-guerra, si An­ti­o­chus III ‘nagliso sang iya nawong sa mga pamakod sang iya kaugalingon nga duta,’ ang Siria. ‘Ginpabalik [sang Roma] ang iya pagpasipala batok sa ila.’ Napatay si An­ti­o­chus III samtang nagatinguha sia nga kawatan ang isa ka templo sa El­y­maïs, sa Persia, sang 187 B.C.E. Sa amo ‘napukan’ sia sa kamatayon kag ginbuslan sang iya anak nga si Se­leu­cus IV, ang masunod nga hari sang aminhan.

NAGPADAYON ANG PAGSUMPUNGANAY

36. (a) Paano ang hari sang bagatnan nagtinguha nga padayunon ang pagbangigay, apang ano ang natabo sa iya? (b) Paano napukan si Se­leu­cus IV, kag sin-o ang nagbulos sa iya?

³⁶ Subong hari sang bagatnan, nagtinguha si Ptol­emy V nga sakupon ang mga probinsia nga dapat ginhatag sa iya subong dote ni Cleopatra, apang ginhiluan sia. Ginbuslan sia ni Ptol­emy VI. Kamusta naman si Se­leu­cus IV? Bangod nagakina hanglan sia sing kuwarta para sa daku nga buhis nga nautang sa Roma, ginpadala niya ang iya tesorero nga si He­lio­do­rus agod kuhaon ang kamanggaran nga ginatago kuno sa templo sang Jerusalem. Bangod luyag ni He­lio­do­rus nga maangkon ang trono, ginpatay niya si Se­leu­cus IV. Apang, si An­ti­o­chus IV nga utod sang ginpatay nga hari amo ang ginpalingkod sa trono ni Hari Eu­menes sang Pergamo kag sang iya utod nga si At­ta­lus.

37. (a) Paano si An­ti­o­chus IV nagtinguha nga ipakita ang iya kaugalingon nga mas gamhanan kay Jehova nga Dios? (b) Sa ano nagdul-ong ang pagpasipala ni An­ti­o­chus IV sa templo sa Jerusalem?

³⁷ Ang bag-o nga hari sang aminhan, nga si An­ti­o­chus IV, nagtinguha nga ipakita ang iya kaugalingon nga mas gamhanan sa Dios paagi sa pagtinguha nga dulaon ang kahimusan ni Jehova sa pagsimba. Subong panghangkat kay Jehova, gindedikar niya ang templo sang Jerusalem kay ­Zeus, ukon Jupiter. Sang Disiembre 167 B.C.E., isa ka halaran sang mga pagano ang ginpatindog sa ibabaw sang daku nga halaran sa luwang sang templo diin ginahimo anay ang adlaw-adlaw nga pagdulot sing halad nga sinunog para kay Jehova. Pagligad sang napulo ka adlaw, ang halad para kay ­Zeus gindulot sa halaran sang mga pagano. Ini nga pagpasipala nagdul-ong sa pagribok sang mga Judiyo sa idalom sang mga Maccabeo. Nakig-away si An­ti­o­chus IV batok sa ila sa sulod sang tatlo ka tuig. Sang 164 B.C.E., sa anibersaryo sang pagpasipala, gindedikar liwat ni Judas Mac­ca­bae­us ang templo kay Jehova kag ginpatok ang piesta sang dedikasyon—ang Hanukkah.—Juan 10:22.

38. Paano natapos ang paggahom sang mga Maccabeo?

³⁸ Mahimo nga nakigsugot ang mga Maccabeo sa Roma sang 161 B.C.E. kag nagpatindog sing ginharian sang 104 B.C.E. Apang nagpadayon gihapon ang pagbangigay sa ulot nila kag sang Sirianhon nga hari sang aminhan. Sang ulihi, ginpangabay ang Roma nga magpasilabot. Naagaw ni Heneral Gnae­us Pom­pey sang Roma ang Jerusalem sang 63 B.C.E. pagkatapos sang tatlo ka bulan nga pagkibon. Sang 39 B.C.E., gintangdo sang Senado sang Roma si Herodes—isa ka Edomnon—nga mangin hari sang Judea. Natapos ang paggahom  sang mga Mac­ca­beo sang gin-agaw niya ang Jerusalem sang 37 B.C.E.

39. Paano ikaw nakabenepisyo gikan sa pagbinagbinag sa Daniel 11:1-19?

³⁹ Daw ano ka makakulunyag nga makita ang una nga bahin sang tagna tuhoy sa duha ka hari nga nagasumpunganay nga natuman sing detalyado! Sa pagkamatuod, makakulunyag gid nga balikan liwat ang maragtas sang mga 500 ka tuig sa tapos ang matagnaon nga mensahe ginhatag kay Daniel kag makilala ang mga manuggahom nga nagapuwesto sa posisyon sang hari sang aminhan kag hari sang bagatnan! Apang, ang politikal nga identidad sining duha ka hari magabalhin samtang ang inaway sa ulot nila nagapadayon tubtob sa tion nga si Jesucristo nagkari sa duta kag tubtob sa aton adlaw. Paagi sa pagpasibusibu sang mga nagkalatabo sa maragtas kag sang makawiwili nga mga detalye nga ginapahayag sa sining tagna, makilala naton kon sin-o ining duha ka nagasumpunganay nga hari.

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Anong duha ka kaliwatan sang mabakod nga hari ang naglutaw gikan sa Helenistiko nga mga ginharian, kag ano nga pagbangigay ang ginsugdan sining mga hari?

• Subong gintagna sa Daniel 11:6, paano ang duha ka hari naghimo sing isa ka “kasugtanan”?

• Paano nagpadayon ang pagsumpunganay sa ulot

ni Se­leu­cus II kag ni Ptol­emy III (Daniel 11:7-9)?

ni An­ti­o­chus III kag ni Ptol­emy IV (Daniel 11:10-12)?

ni An­ti­o­chus III kag ni Ptol­emy V (Daniel 11:13-16)?

• Ano ang katuyuan sang pagpakasal ni Cleopatra I kay Ptol­emy V, kag ngaa napaslawan ini nga pahito? (Daniel 11:17-19)?

• Paano ikaw nakabenepisyo gikan sa pagbinagbinag sa Daniel 11:1-19?

[Mga Pamangkot]

 [Tsart/Mga retrato sa pahina 228]

MGA HARI SA DANIEL 11:5-19

Hari sang Hari sang

Aminhan Bagatnan

Daniel 11:5 Seleucus I Nicator Ptolemy I

Daniel 11:6 Antiochus II Ptolemy II

(asawa si Laodice) (anak nga babayi si Berenice)

Daniel 11:7-9 Seleucus II Ptolemy III

Daniel 11:10-12 Antiochus III Ptolemy IV

Daniel 11:13-19 Antiochus III Ptolemy V

(anak nga babayi Salili:

si Cleopatra I) Ptolemy VI

Mga Salili:

Seleucus IV kag

Antiochus IV

[Retrato]

Sensilyo nga nagalaragway kay Ptolemy II kag sa iya asawa

[Retrato]

Si Seleucus I Nicator

[Retrato]

Antiochus III

[Retrato]

Ptolemy VI

[Retrato]

Gintukod ni Ptolemy III kag sang iya mga salili ini nga templo sang Horus sa Idfu, sa Ilaya sang Egipto

[Mapa/Mga retrato sa pahina 216, 217]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Ang mga titulo nga “hari sang aminhan” kag “hari sang bagatnan” nagapatuhoy sa mga hari sa aminhan kag bagatnan nga bahin sang duta sang katawhan ni Daniel

MACEDONIA

GRESYA

ASIA MINOR

ISRAEL

LIBYA

EGIPTO

ETIOPIA

SIRIA

Babilonia

ARABIA

[Retrato]

Si Ptolemy II

[Retrato]

Si Antiochus nga Daku

[Retrato]

Isa ka tapitapi nga bato nga nagaunod sing opisyal nga mga mando ni Antiochus nga Daku

[Retrato]

Sensilyo nga nagalaragway kay Ptolemy V

[Retrato]

Gawang ni Ptolemy III, sa Karnak, Egipto

 [Bug-os pahina nga retrato sa pahina 210]

[Retrato sa pahina 215]

Si Seleucus I Nicator

[Retrato sa pahina 218]

Ptolemy I