Kapitulo Katorse

Nagbag-o ang Identidad sang Duha ka Hari

1, 2. (a) Ano ang natabo nga si An­ti­o­chus IV nagtuman sa mando sang Roma? (b) San-o ang Siria nangin isa ka probinsia sang Roma?

 GINSALAKAY ni Hari Antiochus IV sang Siria ang Egipto kag ginkoronahan ang iya kaugalingon subong hari sini. Sa pangabay ni Hari Ptolemy VI sang Egipto, ginpadala sang Roma si Embahador ­Caius Popi­lius Lae­nas sa Egipto. Gin-updan sia sing daku nga guban sang mga bapor de guera kag dala niya ang isa ka mando gikan sa Senado sang Roma nga dapat manaug sa trono sang Egipto si An­ti­o­chus IV kag magguwa sa pungsod. Ang hari sang Siria kag ang embahador sang Roma nagkitaay sa Eleu­sis, nga isa ka gamay nga komunidad sa Al­ex­an­dria. Nangayo sing tion si An­ti­o­chus IV agod mamangkot sa iya mga manuglaygay, apang ginkuritan ni Lae­nas ang palibot sang hari kag ginsingganan sia nga ihatag ang iya sabat antes sia maglabang sa linya. Sa kahuya, gintuman ni An­ti­o­chus IV ang mando sang Roma kag nagbalik sa Siria sang 168 B.C.E. Sa amo natapos ang pagbangigay sang Sirianhon nga hari sang aminhan kag sang Egiptohanon nga hari sang bagatnan.

² Subong nagapangibabaw nga puwersa sa mga palakat sang Natung-an nga Sidlangan, padayon nga gindiktahan sang Roma ang Siria. Busa, bisan pa naggahom sa Siria ang iban nga mga hari gikan sa Seleucidnon nga dinastiya sa tapos mapatay si An­ti­o­chus IV sang 163 B.C.E., wala sila sa puwesto sang “hari sang aminhan.” (Daniel 11:15) Ang Siria, sang ulihi, nangin isa ka probinsia sang Roma sang 64 B.C.E.

3. San-o kag paano nangibabaw ang Roma sa Egipto?

³ Ang Ptolemaiko nga dinastiya sang Egipto padayon nga nagpuwesto sa posisyon sang “hari sang bagatnan” sing sulusobra sa 130 ka tuig sa tapos mapatay si An­ti­o­chus IV. (Daniel 11:14) Sa tion sang inaway sa Ac­tium, sang 31 B.C.E., na lutos sang Romano nga manuggahom nga si Oc­ta­vian ang nagtingob nga mga hangaway sang katapusan nga reyna sa kaliwat ni Ptol­e­my—si Cleo­pa­tra VII—kag sang iya Romano nga kahagugma nga si ­Mark An­to­ny. Sang maghikog si Cleo­pa­tra pagkadason nga tuig, ang Egipto man nangin isa ka probinsia sang Roma kag wala na nagatungod sang papel sang hari sang bagatnan. Sang tuig 30 B.C.E., nangibabaw ang Roma sa Siria kag Egipto. Dapat bala naton karon paabuton ang iban nga mga pagginahom nga amo ang magakuha sang papel sang hari sang aminhan kag hari sang bagatnan?

ANG ISA KA BAG-O NGA HARI NAGPADALA SING “MANUGPABUHIS”

4. Ngaa dapat naton paabuton ang isa pa ka pagbulut-an nga magapuwesto sa papel sang hari sang aminhan?

⁴ Sang tigpamulak sang 33 C.E., ginsilingan ni Jesucristo ang iya mga disipulo: “Kon makita ninyo ang makangilil-ad nga butang nga ginabangdan sang pagkahapay, nga ginpamulong paagi kay Daniel nga manalagna, nga nagatindog sa duog nga balaan, . . . nian ang mga sa Judea magpalagyo sa mga bukid.” (Mateo 24:15, 16) Sa pagbalikwat sang Daniel 11:31, ginpaandaman ni Jesus ang iya mga sumulunod nahanungod sa isa ka “makangilil-ad nga butang [sa palaabuton] nga ginabangdan sang pagkahapay.” Ini nga tagna nga nagadalahig sa hari sang aminhan ginhatag pagligad sang mga 195 ka tuig sa tapos mapatay si An­ti­o­chus IV, ang katapusan nga hari sang Siria sa sina nga papel. Sa pagkamatuod, isa naman ka pagbulut-an ang magapuwesto sa papel sang hari sang aminhan. Sin-o ayhan ini?

5. Sin-o ang nagtindog subong hari sang aminhan, nga nagkuha sang posisyon nga ginauyatan anay ni An­ti­o­chus IV?

⁵ Ang anghel ni Jehova nga Dios nagtagna: “Magatindog sa iya posisyon [ni An­ti­o­chus IV] ang isa nga magapaagi sing manugpabuhis sa matahom nga ginharian, kag sa pila lamang ka adlaw laglagon sia, apang indi sa kaakig ukon sa inaway.” (Daniel 11:20) Ang isa nga ‘nagatindog’ sa sining paagi amo ang una nga emperador sang Roma, si Oc­ta­vian, nga gintawag nga Au­gus­to Cesar.—Tan-awa “Ang Isa Ginpadunggan, ang Isa Naman Gintamay,” sa pahina 248.

6. (a) San-o ang “manugpabuhis” ginpaagi sa “matahom nga ginharian,” kag ano ang importansia sini? (b) Ngaa masiling nga si Au­gus­to napatay “indi sa kaakig ukon sa inaway”? (c) Ano nga pagbag-o ang natabo sa identidad sang hari sang aminhan?

 ⁶ Ang “matahom nga ginharian” ni Au­gus­to naglakip sang “duta sang Puni”—ang probinsia sang Judea nga sakop sang Roma. (Daniel 11:16) Sang 2 B.C.E., nagpadala si Au­gus­to sing “manugpabuhis” paagi sa pagmando sing pagparehistro, ukon cen­sus, ayhan agod mahibaluan niya ang kadamuon sang populasyon nga mabuhisan kag magamit sa militar. Bangod sini nga mando, naglakbay si Jose kag si Maria pa Betlehem agod magparehistro, nga nagresulta sa pagkabun-ag ni Jesus sa sadtong gintagna nga duog. (Miqueas 5:2; Mateo 2:1-12) Sang Agosto 14 C.E.—“sa pila lamang ka adlaw,” ukon wala magdugay sa tapos sang ginmando nga pagparehistro—napatay si Au­gus­to sa edad nga 76, indi “sa kaakig” sa kamot sang manugpatay ukon “sa inaway,” kundi bangod sang balatian. Ang hari sang aminhan nagbag-o sa pagkamatuod sing identidad! Ini nga hari amo na karon ang Emperyo sang Roma sa ngalan sang mga emperador sini.

‘NAGTINDOG ANG ISA NGA GINTAMAY’

7, 8. (a) Sin-o ang nagtindog sa posisyon ni Au­gus­to subong hari sang aminhan? (b) Ngaa ang “kadungganan sang ginharian” paganot nga ginhatag sa salili ni Au­gus­to Cesar?

⁷ Sa pagpadayon sang tagna, ang anghel nagsiling: “Magatindog sa iya [ni Au­gus­to] posisyon ang isa nga pagatamayon, kag indi nila pag-ihatag sa iya ang kadungganan sang ginharian; kag magaabot sia sa tion sang kalig-unan kag kuhaon ang ginharian paagi sa daya. Kag tuhoy sa mga butkon sang baha,  lapawan sila bangod sa iya, kag balion sila; amo man ang Lider sang katipan.”—Daniel 11:21, 22.

⁸ Ang “isa nga pagatamayon” amo si Tiberio Cesar, ang anak ni Livia nga ikatlo nga asawa ni Au­gus­to. (Tan-awa “Ang Isa Ginpadunggan, ang Isa Naman Gintamay,” sa pahina 248.) Ginkaugtan ni Au­gus­to ining iya manak bangod sang iya malain nga mga batasan kag indi niya luyag nga sia ang mangin masunod nga Cesar. “Ang kadungganan sang ginharian” paganot nga ginhatag sa iya sang mapatay na ang tanan nga manugbulos kuntani sa trono. Gin-adoptar ni Au­gus­to si Tiberio sang 4 C.E. kag ginhimo sia nga manunubli sa trono. Sang mapatay si Au­gus­to, ang 54 anyos nga si Tiberio—ang isa nga gintamay—‘nagtindog,’ sa paggahom subong emperador sang Roma kag hari sang aminhan.

9. Paano ‘ginkuha [ni Tiberio] ang ginharian paagi sa daya’?

⁹ “Si Tiberio,” siling sang The New Encyclopædia Britannica, “namulitika sa Senado kag wala magtugot sa sini nga himuon sia nga emperador sing halos isa ka bulan [sa tapos mapatay si Au­gus­to].” Ginsilingan niya ang Senado nga si Au­gus­to lamang ang makasarang sa pagpas-an sang lulan sang paggahom sa Emperyo sang Roma kag ginpangabay niya ang mga senador nga ipasag-uli ang republika paagi sa pagtugyan sini nga awtoridad sa isa ka hubon sang mga tawo sa baylo nga sa isa ka tawo. “Wala mangahas nga patihan ang iya ginsiling,” siling sang istoryador nga si ­Will Du­rant, “nagtangotango lamang ang Senado sa iya tubtob sang ulihi ginbaton niya ang  gahom.” Si Du­rant nagdugang pa: “Maayo gid ang pamulitika sang duha ka bahin. Luyag ni Tiberio ang paggahom, ukon makapangita sia sing paagi agod malikawan ini; ang Senado nahadlok kag naugot sa iya, apang wala sila mangahas nga ipasag-uli ang isa ka republika nga kaangay sang nauna, napasad sa teoriya nga ang nagagahom isa ka hubon sang mga mamalidha.” Sa amo, ‘ginkuha [ni Tiberio] ang ginharian paagi sa daya.’

10. Paano ‘ginbali ang mga butkon sang baha’?

¹⁰ “Tuhoy sa mga butkon sang baha”—mga puwersa militar sang mga ginharian sa palibot—ang anghel nagsiling: ‘Lapawan sila kag balion.’ Sang si Tiberio nangin hari sang aminhan, ang iya hinablos nga si Ger­man­i­cus Cesar amo ang kumandante sang Romano nga mga tropa sa Suba sang ­Rhine. Sang 15 C.E., ginpamunuan ni Ger­man­i­cus ang iya hangaway batok sa Aleman nga baganihan nga si Ar­min­ius, nga may limitado nga kadalag-an. Apang, daku ang nangin kabayaran sining mga kadalag-an, gani gin-untatan ni Tiberio ang mga pagsalakay sa Alemanya. Sa baylo, paagi sa pagdabok sang inaway sibil didto, gintinguhaan niya nga upangan ang paghiusa sang Aleman nga mga tribo. Sa kabilugan, ginpaboran ni Tiberio ang pungsudnon nga depensa kag nagkonsentrar sa pagpabakod sang mga dulunan sini. Wala magmadinalag-on sing bug-os ini nga pahito. Sa sining paagi “ang mga butkon sang baha” nakontrol kag “nabali.”

11. Paano ‘ginbali ang Lider sang katipan’?

¹¹ “Nabali” man ang “Lider sang katipan” nga ginpakigkatipan ni Jehova nga Dios kay Abraham agod pakamaayuhon ang tanan nga pamilya sang duta. Si Jesucristo amo ang Binhi ni Abraham nga ginsaad sa sadto nga katipan. (Genesis 22:18; Galacia 3:16) Sang Nisan 14, 33 C.E., nagtindog si Jesus sa atubangan ni Poncio Pilato sa palasyo sang gobernador sang Roma sa Jerusalem. Ginsumbong sang Judiyo nga mga saserdote si Jesus sing pagluib batok sa emperador. Apang ginsingganan ni Jesus si Pilato: “Ang akon ginharian indi bahin sining kalibutan. . . . Ang akon ginharian wala maghalin  sa sini.” Agod indi pagbuhian sang Romanong gobernador ang wala sing sala nga si Jesus, ang mga Judiyo nagsinggit: “Kon buhian mo ini nga tawo, indi ka abyan ni Cesar. Ang tagsa ka tawo nga nagahimo sang iya kaugalingon nga hari nagahambal batok kay Cesar.” Sa tapos mamilit nga patyon si Jesus, sila nagsiling: “Wala kami sing hari kundi si Cesar.” Nahisuno sa kasuguan sang “krimen batok sa hari,” nga ginpasangkad ni Tiberio agod maglakip sa halos tanan nga pang-insulto kay Cesar, gintugyan ni Pilato si Jesus agod “balion,” ukon ilansang sa usok sang pag-antos.—Juan 18:36; 19:12-16; Marcos 15:14-20.

ANG ISA NGA MAPIGUSON ‘NAGPAHITO SANG IYA MGA PAHITO’

12. (a) Sin-o ang nakig-alyansa kay Tiberio? (b) Paano si Tiberio ‘nangin mabakod paagi sa isa ka diutay nga pungsod’?

¹² Nagatagna gihapon tuhoy kay Tiberio, ang anghel nagsiling: “Bangod sang ila pagpakig-alyansa sa iya magahimo sia sing paglimbong kag magataklad kag mangin mabakod paagi sa isa ka diutay nga pungsod.” (Daniel 11:23) Ang mga katapo sang Senado sang Roma ‘nakig-alyansa’ kay Tiberio suno sa konstitusyon, kag sia pormal nga nagdepende sa ila. Apang malimbungon sia, kag aktuwal nga nangin “mabakod paagi sa isa ka diutay nga pungsod.” Yadtong diutay nga pungsod amo ang Guardia sang Praetorio sang Roma, nga nagapuyo sa duog malapit sa mga pader sang Roma. Ini nga kalapiton nagpahadlok sa Senado kag nakabulig kay Tiberio nga mapunggan ang pagribok sang pumuluyo batok sa iya awtoridad. Busa, paagi sa mga 10,000 ka guardia, nagpabilin si Tiberio nga mabakod.

13. Sa anong paagi nalabawan ni Tiberio ang iya mga katigulangan?

¹³ Ang anghel matagnaon nga nagdugang pa: “Sa tion sang kalig-on, magasulod sia bisan sa kabuganaan sang sakop nga distrito kag himuon niya ang wala paghimua sang iya mga amay kag sang mga amay sang iya mga amay. Laptahon niya sa tunga nila ang inatihan kag inagaw kag mga pagkabutang; kag batok sa napamakuran nga mga duog magapahito sia sang iya mga pahito, apang tubtob lamang sa isa ka tion.” (Daniel 11:24) Si Tiberio suspetsuso gid nga tawo, kag madamo sia  sing ginpapatay sa tion sang iya paggahom. Labi na bangod sang impluwensia ni Se­ja­nus, kumandante sang Guardia sang Praetorio, ang ulihi nga bahin sang iya paggahom nangin makakulugmat. Sang ulihi, si Se­ja­nus mismo ginsuspetsahan kag ginpapatay. Sa pagpamigos sa mga tawo, nalabawan ni Tiberio ang iya mga katigulangan.

14. (a)Paano si Tiberio nagpalapta sing “inatihan kag inagaw kag mga pagkabutang” sa tanan nga probinsia sang Roma? (b) Ano ang pagtamod kay Tiberio sang mapatay sia?

¹⁴ Apang, nagpalapta si Tiberio sing “inatihan kag inagaw kag mga pagkabutang” sa tanan nga probinsia sang Roma. Sang mapatay sia, bugana ang kahimtangan sang tanan nga sinakpan niya. Ang mga buhis mamag-an lamang, kag nangin maalwan sia sa mga duog nga nagapamigado. Kon ang mga soldado ukon mga opisyal mamigos sa isa ka tawo ukon maulamid sa mga kamalamalahan, mahimo sila silutan sang emperyo. Nahuptan ang kalig-unan sa publiko bangod sang mabakod nga gahom, kag nakabulig sa komersio ang napauswag nga sistema sang komunikasyon. Ginpat-od ni Tiberio nga ang mga palakat sa sulod kag sa guwa sang Roma ginaatipan sing makatarunganon kag dalayon. Ginpasibu ang kasuguan, kag napauswag ang pagsulundan sa paghililuong kag sa moral paagi sa pagsakdag sa mga reporma nga ginsugdan ni Au­gus­to Cesar. Apang, si Tiberio ‘nagpahito sang iya mga pahito,’ amo kon ngaa ginlaragway sia sang Romanong istoryador nga si Tac­i­tus subong isa ka salimpapaw nga tawo, nga sampaton sa pagpakunokuno. Sang napatay sia sang Marso 37 C.E., ginkabig si Tiberio nga mapiguson.

15. Ano ang natabo sa Roma sang nagahingapos ang una kag nagasugod pa lang ang ikaduha nga siglo C.E.?

¹⁵ Ang mga salili ni Tiberio nga nagtungod sa papel sang hari sang aminhan naglakip kanday ­Gaius Cesar (Caligula), Clau­dius I, Nero, Ves­pa­sian, Tito, Do­mi­tian, Nerva, Tra­jan, kag Ha­dri­an. “Sa kabilugan,” siling sang The New Encyclopædia Britannica, “ginpadayon sang mga salili ni Au­gus­to ang iya paagi sang pagdumalahan kag programa sa pagpatindog, apang diutay lamang ang pagbag-o kag labaw ang pagpadayawdayaw.” Ini gihapon nga reperensia dugang pa nga nagsiling: “Ang Roma  yara sa putukputukan sang iya himaya kag populasyon sang nagahingapos ang una kag nagasugod pa lang ang ikaduha nga siglo.” Bisan pa may problema ang Roma sa mga dulunan sang iya emperyo sini nga tion, ang una nga gintagna nga pagpakig-away sini batok sa hari sang bagatnan natabo lamang sang ikatlo nga siglo C.E.

GINPUKAW BATOK SA HARI SANG BAGATNAN

16, 17. (a) Sin-o ang nagpuwesto sa papel sang hari sang aminhan nga ginpatuhuyan sa Daniel 11:25? (b) Sin-o ang nagpuwesto sa posisyon sang hari sang bagatnan, kag paano ini natabo?

¹⁶ Nagpadayon ang anghel sang Dios sa pagtagna, nga nagasiling: “Pukawon niya [hari sang aminhan] ang iya gahom kag ang iya tagipusuon batok sa hari sang bagatnan nga may daku nga puwersa militar; kag ang hari sang bagatnan, sa iya bahin, magapukaw sang iya kaugalingon sa pagpakig-away nga may daku gid kag gamhanan nga puwersa militar. Kag indi sia [hari sang aminhan] magatindog, kay magapahito sila sing mga pahito batok sa iya. Kag sila mismo nga nagakaon sang iya manamit nga kalan-on ang magalaglag sa iya. Kag tuhoy sa iya puwersa militar, anuron ini sang baha, kag madamo ang mapukan nga patay.”—Daniel 11:25, 26.

¹⁷ Mga 300 ka tuig sa tapos ginhimo ni Oc­ta­vian ang Egipto nga isa ka probinsia sang Roma, si Emperador Au­re­lian sang Roma ang nagpuwesto sa papel sang hari sang aminhan. Samtang, si Reyna Sep­timia Ze­no­bia sang Pal­my­ra nga isa ka kolonya sang Roma amo ang nagpuwesto sa hari sang bagatnan. * (Tan-awa ang “Si Ze­no­bia—Ang Hangaway nga Reyna Sang Pal­my­ra,” sa pahina 252.) Gin-agaw sang hangaway sang Pal­my­ra ang Egipto sang 269 C.E. sa balibad nga proteksionan ini para sa Roma. Luyag ni Ze­no­bia nga himuon ang Pal­my­ra nga isa ka nagapangibabaw nga siudad sa sidlangan kag maggahom sa nasidlangan nga mga probinsia sang Roma. Hinadlukan sa iya ambisyon, ginpukaw ni Au­re­lian ang “iya gahom kag ang iya tagipusuon” agod salakayon si Ze­no­bia.

18. Ano ang nangin resulta sang pagsumpunganay ni Emperador Au­re­lian, nga hari sang aminhan, kag ni Reyna Ze­no­bia, nga hari sang bagatnan?

 ¹⁸ Subong isa ka nagagahom nga panguluhan nga ginapamunuan ni Ze­no­bia, ang hari sang bagatnan ‘nagpukaw sang iya kaugalingon’ agod makig-away batok sa hari sang aminhan “nga may daku gid kag gamhanan nga puwersa militar” sa idalom sang duha ka heneral, sanday Zab­das kag Zab­bai. Apang naagaw ni Au­re­lian ang Egipto kag dayon naglansar sia sing ekspedisyon batok sa Asia Minor kag Siria. Nalutos si Ze­no­bia sa Emesa (karon ­Homs), gani nagbalik sia sa Pal­my­ra. Sang ginlikupan ni Au­re­lian yadto nga siudad, maisog nga ginpangapinan ini ni Ze­no­bia apang napaslawan sia. Sia kag ang iya anak nga lalaki nalagyo padulong sa Persia, apang nabihag sila sang mga Romano sa Suba sang Eufrates. Gin-ampo sang mga taga-Pal­my­ra ang ila siudad sang 272 C.E. Wala ginpatay ni Au­re­lian si Ze­no­bia, kundi ginhimo niya sia nga isa ka pamatuod sang iya kadalag-an sang magparada sia sa Roma sang 274 C.E. Ginhinguyang ni Ze­no­bia ang nabilin nga bahin sang iya kabuhi subong isa ka matrona sa Roma.

19. Paano napukan si Au­re­lian ‘bangod sang mga pahito batok sa iya’?

¹⁹ Si Au­re­lian mismo ‘wala makatindog bangod sang mga pahito batok sa iya.’ Sang 275 C.E., ginpamunuan niya ang eks­pedisyon batok sa mga Persianhon. Samtang nagahulat sia sa ­Thrace sing kahigayunan nga magtabok sa estritso padulong sa Asia Minor, ang ‘mga nagakaon sang iya pagkaon’ nagpahito batok sa iya kag amo ang ginbangdan sang iya ‘pagkapukan.’ Silutan niya kuntani ang iya sekretaryo nga si Eros bangod sang mga anomalya. Apang, naghimuhimo si Eros sing isa ka listahan sang mga ngalan sang mga opisyal nga palatyon kuno. Sang makita ini nga listahan, naghimbon ang mga opisyal batok kay Aure­lian kag ginpapatay sia.

20. Paano ‘gin-anod sang baha’ ang “puwersa militar” sang hari sang aminhan?

²⁰ Ang papel sang hari sang aminhan wala matapos sa pagkapatay ni Emperador Au­re­lian. May iban pa nga Romano nga mga manuggahom nga nagsunod. Sa sulod sang isa ka tion, may isa ka emperador nga naggahom sa katundan kag isa pa gid sa sidlangan. Sa idalom sini nga mga emperador, ang “puwer sa militar” sang hari sang aminhan ‘gin-anod sang baha,’ ukon ‘ginpaaplaag,’ * kag madamo ang ‘napukan nga patay’ bangod sang mga pagsalakay sang Aleman nga mga tribo gikan sa aminhan. Ang mga ­Goth nagsulod sa mga dulunan sang Roma sang ikap-at nga siglo C.E. Nagpadayon ang mga pagsalakay, sing paagisod. Sang 476 C.E., ginpahalin sang Aleman nga lider nga si Odo­acer ang katapusan nga emperador nga naggahom sa Roma. Sang magsugod ang ikan-om nga siglo, nabungkag na ang Emperyo sang Roma sa katundan, kag naggahom ang Aleman nga mga hari sa Bri­tan­nia, Gaul, Italya, Aminhan nga Aprika, kag sa Espanya. Ang nasidlangan nga bahin sang emperyo nagpadayon tubtob sang ika-15 nga siglo.

NATUNGA ANG ISA KA DAKU NGA EMPERYO

21, 22. Ano nga mga pagbag-o ang ginhimo ni Constantino sang ikap-at nga siglo C.E.?

²¹ Nagpadayon ang anghel ni Jehova sa pagtagna sang dugang pa nga mga pagkaisganan sang hari sang aminhan kag hari sang bagatnan nga wala ginahatag ang dikinahanglanon nga mga detalye kon paano nalusod ang Emperyo sang Roma nga nagdugay sing mga siglo. Apang, mabuligan kita sa pagkilala kon sin-o sang ulihi ang duha ka magkaribal nga hari paagi sa malip-ot nga pagrepaso sang pila ka nagkalatabo sa Emperyo sang Roma.

²² Sang ikap-at nga siglo, ginkilala ni Emperador Con­stan­tino sang Roma ang apostata nga Cristianismo subong relihion sang Estado. Nagpahiwat pa gani sia sing konsilyo sang simbahan nga iya mismo gindumalahan sa Ni­caea, Asia Minor, sang 325 C.E. Sang ulihi, ang puluy-an sang emperador sa Roma ginsaylo ni Con­stan­tino sa By­zan­tium, ukon Con­stan­ti­no­ple, kag ginhimo yadto nga siudad subong iya bag-o nga kapital. Ang Emperyo sang Roma padayon nga gingamhan sang isa lamang ka emperador tubtob napatay si Emperador The­o­do­sius I, sang Enero 17, 395 C.E.

23. (a) Paano natunga ang Emperyo sang Roma sang mapatay si The­o­do­sius? (b) San-o natapos ang Nasidlangan nga Emperyo? (c) Sin-o ang naggahom sa Egipto sang 1517?

 ²³ Sang mapatay si The­o­do­sius, gintunga ang Emperyo sang Roma sa iya mga anak nga lalaki. Nabaton ni Ho­no­rius ang nakatundan nga bahin, kag ni Ar­ca­di­us ang sidlangan nga bahin, kag ang Con­stan­ti­no­ple amo ang iya kapital. Ang Bri­tan­nia, Gaul, Italya, Espanya, kag Aminhan nga Aprika amo ang nalakip sa mga probinsia sang nakatundan nga bahin. Ang Macedonia, ­Thrace, Asia Minor, Siria, kag Egipto amo ang mga probinsia sang sidlangan nga bahin. Sang 642 C.E., napukan ang Al­ex­an­dria nga kapital sang Egipto sa mga Saracenhon (mga Arabo), kag ang Egipto nangin probinsia sang mga ­caliph. Sang Enero 1449, si Con­stan­tino XI amo ang nangin katapusan nga emperador sang sidlangan. Gin-agaw sang Ot­toman nga mga Turko sa idalom ni Sultan Meh­med II ang Con­stan­ti­no­ple sang Mayo 29, 1453, nga amo ang nagtapos sang Nasidlangan nga Romanong Emperyo. Sang tuig 1517, ang Egipto nangin isa ka probinsia sang mga Turko. Apang, sa ulihi, ini nga duta sang dumaan nga hari sang bagatnan pagasakupon sang isa pa ka emperyo gikan sa nakatundan nga bahin.

24, 25. (a)Suno sa pila ka istoryador, ano ang nangin tanda sang pagsugod sang Balaan nga Emperyo sang Roma? (b) Ano sang ulihi ang natabo sa titulo nga “emperador” sang Balaan nga Emperyo sang Roma?

²⁴ Sa nakatundan nga bahin sang Emperyo sang Roma naglutaw ang Katoliko nga obispo sang Roma, si Papa Leo I, nga nakilal-an nga mapilit sa iya awtoridad subong papa sang ikalima nga siglo C.E. Sang ulihi, nangin bugalon ang papa kag sia mismo ang nagkorona sa emperador sang nakatundan nga bahin. Natabo ini sa Roma sang adlaw sang Krismas sang 800 C.E., sang ginkoronahan ni Papa Leo III ang Franco nga si Hari ­Charles (Carlomagno) subong emperador sang bag-o nga Nakatundan nga Romanong Emperyo. Ginpasag-uli sini nga koronasyon ang paggahom sang emperador sa Roma kag, suno sa pila ka istoryador, amo ini ang tanda sang pagsugod sang ­Balaan nga Emperyo sang Roma. Sugod sadto nagluntad ang Nasidlangan nga Emperyo kag ang Balaan nga Emperyo sang Roma sa katundan, nga lunsay nagapangangkon nga Cristiano.

 ²⁵ Sa pagligad sang tion, wala magmadinalag-on ang mga manuggahom nga nagbulos kay Carlomagno. Nabakante pa gani ang palangakuan sang emperador sang isa ka tion. Samtang, naagaw sang Aleman nga si Hari Otto I ang daku nga bahin sang naaminhan kag sentral nga Italya. Ginproklamar niya ang iya kaugalingon subong hari sang Italya. Sang Pebrero 2, 962 C.E., ginkoronahan ni Papa Juan XII si Otto I subong emperador sang Balaan nga Emperyo sang Roma. Ang kapital sini yadto sa Alemanya, kag ang mga emperador mga Aleman, subong man ang kalabanan nga mga sakop nila. Pagligad sang lima ka siglo natigayon sang taga-Aus­tria nga panimalay sang Haps­burg ang titulo nga “emperador” kag nahuptan nila ini sa halos bug-os nga tinuig nga nabilin sa Balaan nga Emperyo sang Roma.

ANG DUHA KA HARI MAATHAG NGA NAKILALA LIWAT

26. (a) Ano ang masiling sa katapusan sang Balaan nga Emperyo sang Roma? (b) Sin-o ang naglutaw nga hari sang aminhan?

²⁶ Gintapos ni Napoléon I ang Balaan nga Emperyo sang Roma sang mangindi sia nga kilalahon ang pagluntad sini pagkatapos sang iya mga kadalag-an sa Alemanya sang tuig 1805. Bangod indi madepensahan ang korona, nagretiro si Emperador Fran­cis II subong emperador sang Roma sang Agosto 6, 1806, kag nagbalik sa panguluhan sang iya pungsod subong emperador sang Aus­tria. Pagligad sang 1,006 ka tuig, ang Balaan nga Emperyo sang Roma—nga ginpatok ni Leo III, nga isa ka Romano Katoliko nga papa, kag ni Carlomagno, nga isa ka Franco nga hari—natapos. Sang 1870, ang Roma nangin kapital sang ginharian sang Italya, nga independiente sa Batikano. Pagkadason nga tuig, nagsugod ang emperyo sang Alemanya kag si Wil­helm I ang gintangdo nga cesar, ukon kai­ser. Sa amo ang modernong-adlaw nga hari sang aminhan—ang Alemanya—naglutaw sa kalibutan.

27. (a) Paano ang Egipto nangin isa ka pungsod nga ginapangapinan sang Britanya? (b) Sin-o ang nagpuwesto sa posisyon sang hari sang bagatnan?

²⁷ Apang sin-o ang modernong-adlaw nga hari sang ba gatnan? Ginapakita sang maragtas nga ang Gran Britanya naggahom subong isa ka emperyo sang ika-17 nga siglo. Sa handum nga balabagan ang alagyan nga ruta sang negosyo sang Britanya, gin-agaw ni Napoléon I ang Egipto sang 1798. Nagresulta ini sa inaway, apang bangod sang pag-alyansa sang mga Britaniko kag mga Ot­toman, napilitan ang mga Pranses sa paghalin sa Egipto, nga ginkilala subong amo ang hari sang bagatnan sa pagsugod sang pagsumpunganay. Sang masunod nga siglo, nagdugang pa ang impluwensia sang Britanya sa Egipto. Pagligad sang 1882, ang Egipto aktuwal nga nagsandig sa Britanya. Sang magdabdab ang Bug-os Kalibutan nga Inaway I sang 1914, ang Egipto sakop sang Turkiya kag ginagamhan sang isa ka khe­dive, ukon vice­roy. Apang, sang magdampig ang Turkiya sa Alemanya sa sadto nga inaway, ginpahalin sang Britanya ang khe­dive kag gindeklarar ang Egipto nga isa ka pungsod nga ginapangapinan sang Britanya. Paagi sa amat-amat nga paglapitay sang ila relasyon, ang Britanya kag ang Estados Unidos sang Amerika nangin ang Anglo-Amerikano nga Kagamhanan sa Kalibutan. Sila ang magkaupod nga nagpuwesto sa posisyon sang hari sang bagatnan.

[Mga Footnote]

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Sin-o nga Romanong emperador ang una nga nagtindog subong hari sang aminhan, kag san-o sia nagpadala sing “manugpabuhis”?

• Sin-o ang nagpuwesto sa posisyon sang hari sang aminhan sang wala na si Au­gus­to, kag paano ‘ginbali ang Lider sang katipan’?

• Ano ang nangin resulta sang pagsumpunganay ni Au­re­lian subong hari sang aminhan kag ni Ze­no­bia subong hari sang bagatnan?

• Ano ang natabo sa Emperyo sang Roma, kag ano nga mga kagamhanan ang nagpuwesto sa posisyon sang duha ka hari sang matapos ang ika-19 nga siglo?

[Mga Pamangkot]

 [Kahon/Retrato sa pahina 248-251]

ANG ISA GINPADUNGGAN, ANG ISA NAMAN GINTAMAY

GINHIMO sang isa ang nagabinangig nga republika nga mangin isa ka bug-os kalibutan nga emperyo. Ginpauswag naman sang isa ang kamanggaran sini sing duha ka pulo ka pilo sa sulod sang 23 ka tuig. Ang isa ginpadunggan sang mapatay sia, apang ang isa naman gintamay. Naggahom ining duha ka emperador sang Roma sa tion sang pagkabuhi kag ministeryo ni Jesus. Sin-o sila? Kag ngaa ang isa ginpadunggan, samtang ang isa naman wala?

IYA “NAABTAN ANG ROMA NGA TISA KAG GINBIYAAN NIYA INI NGA MARMOL”

Sang 44 B.C.E. sang ginpatay si Julio Cesar, ang apo sang iya utod nga babayi nga si ­Gaius Oc­ta­vian 18 anyos lamang ang edad. Subong gin-adoptar nga anak ni Julio Cesar kag amo ang iya una nga manunubli mismo, nagkadto gilayon ang pamatan-on nga si Oc­ta­vian sa Roma agod angkunon ang iya panublion. Didto nasumalang niya ang isa ka daku nga kaaway—ang hepe nga tinyente ni Cesar, si ­Mark An­to­ny, nga naglaum nga amo ang una nga manunubli. Ang politikal nga pahituay kag pagbangigay para sa gahom nga resulta sini nagdugay sing 13 ka tuig.

Si Octavian dimasuay nga naggahom sa Emperyo sang Roma sa tapos lamang malutos ang nagtingob nga mga puwersa ni Reyna Cleo­pa­tra sang Egipto kag sang iya kahagugma nga si ­Mark An­to­ny (sang 31 B.C.E.). Si An­to­ny kag si Cleo­pa­tra naghikog sang nagsunod nga tuig, gani ginsakop ni Oc­ta­vian ang Egipto. Sa amo, nadula ang katapusan nga ebidensia sang Emperyo sang Gresya, kag ang Roma amo ang naggahom sa kalibutan.

Bangod natandaan niya nga ang mapiguson nga paggahom ni Julio Cesar amo ang ginbangdan sang pagpatay sa iya, naghalong gid si Oc­ta­vian nga indi pagsuliton ini nga sayop. Agod indi masaklaw ang sentimiento sang mga Romano nga pabor sa isa ka republika, nagpakunokuno sia nga nagagahom sa idalom sang republika nga panguluhan. Ginpangindian niya ang titulo nga  “hari” kag “diktador.” Dugang pa sa sini, ginpahibalo niya ang iya katuyuan nga itugyan sa Senado sang Roma ang pagkontrol sa tanan nga probinsia kag nagtanyag nga ihatag niya ang palangakuan nga iya ginauyatan. Nagmadinalag-on ini nga taktika. Ginpalig-on sang mainapresyahon nga Senado si Oc­ta­vian nga magpabilin sa iya posisyon kag ginpakontrol gihapon sa iya ang pila ka probinsia.

Dugang pa, sang Enero 16, 27 B.C.E., ginhatag sang Senado kay Oc­ta­vian ang titulo nga “Au­gus­to,” buot silingon “Ginbayaw, Sagrado.” Wala lamang ginbaton ni Oc­ta­vian ang titulo kundi gin-islan man niya ang ngalan sang isa ka bulan para sa iya kaugalingon kag naghulam sing isa ka adlaw gikan sa Pebrero agod nga ang Agosto may pareho nga kadamuon sang adlaw sa Hulyo, ang bulan nga ginsunod sa ngalan ni Julio Cesar. Sa amo, si Oc­ta­vian ang una nga emperador sang Roma kag pagkatapos sadto gintawag nga Cesar Au­gus­to ukon “Agosto Uno.” Sang ulihi ginbaton man niya ang titulo nga “pon­ti­fex max­imus” (mataas nga saserdote), kag sang 2 B.C.E.—ang tuig nga nabun-ag si Jesus—ginhatag sa iya sang Senado ang titulo nga Pat­er Pat­riae, “Amay sang Iya Pungsod.”

Sadto man nga tuig, “isa ka mando ang naghalin kay Cesar Augusto nga magparehistro ang bug-os napuy-an nga duta; . . . kag ang tanan nga tawo naglakbay agod magparehistro, ang tagsatagsa sa iya kaugalingon nga siudad.” (Lucas 2:1-3) Subong resulta sini nga mando, natawo si Jesus sa Betlehem bilang katumanan sang tagna sa Biblia.—Daniel 11:20; Miqueas 5:2.

Ang panguluhan ni Augusto bunayag kag may mabakod nga kuwarta. Nagtukod man si Augusto sing epektibo nga sistema sa koreo kag nagpahimo sing mga dalan kag mga taytay. Gin-organisar niya liwat ang hangaway, ginhimo nga permanente ang hangaway pangdagat, kag nagtukod sing isa ka pinili nga hubon sang mga body­guard sa emperyo nga gintawag nga Guardia sang Pretorio. (Filipos 1:13) Sa idalom sang iya pagsakdag, ang mga manunulat kaangay ni Vir­gil kag ni Hor­ace nag-uswag kag ang mga eskultor naghimo sing matahom nga mga tinigib nga ginatawag karon nga klasikal nga estilo. Gintapos ni Au­gus­to ang mga tinukod nga wala mapatapos ni  Julio Cesar kag ginpakay-o niya ang madamo nga templo. Ang Pax Romana (“Romanong Paghidait”) nga ginpaluntad niya nagdugay sing kapin sa 200 ka tuig. Sang Agosto 19, 14 C.E., sa edad nga 76, napatay si Augusto kag ginpakadios pagkatapos sadto.

Nagpabugal si Augusto nga iya “naabtan ang Roma nga tisa kag ginbiyaan ini nga marmol.” Agod indi magbalik ang Roma sa magamo nga mga adlaw sang daan nga republika, gintuyo niya nga ihanda ang masunod nga emperador. Apang pila lamang ang iya pililian nga magabulos sa iya. Napatay tanan ang iya hinablos nga lalaki, duha ka apo nga lalaki, umagad nga lalaki, kag manak nga lalaki, kag ang nabilin lamang nga manak niya nga magabulos sa iya amo si Tiberio.

ANG “ISA NGA PAGATAMAYON”

Wala pa sa isa ka bulan sa tapos mapatay si Au­gus­to, gintangdo sang Senado sang Roma ang 54 anyos nga si Tiberio subong emperador. Si Tiberio nagkabuhi kag naggahom tubtob sang Marso 37 C.E. Busa, sia ang emperador sang Roma sa tion sang bug-os nga ministeryo sa publiko ni Jesus.

Subong isa ka emperador, si Tiberio may maayo kag malain nga mga batasan. Ang isa sang iya maayo nga mga batasan amo ang iya indi pagkapalagasto sa luhuso nga mga butang. Subong resulta, nag-uswag ang emperyo kag may pundo sia nga ginabulig sa tion sang kalamidad kag malain nga mga panahon. Dalayawon nga gintamod ni Tiberio ang iya kaugalingon subong tawo lamang, ginpangindian niya ang madamo nagapadungog nga mga titulo, kag sa kabilugan ginpatuhoy niya ang pagsimba sa emperador kay Au­gus­to sa baylo nga sa iya kaugalingon. Wala sia maghingalan sing isa ka bulan sa kalendaryo sa iya ngalan subong sang ginhimo ni Au­gus­to kag ni Julio Cesar para sa ila kaugalingon, ukon gintugutan ang iban nga padunggan sia sa sinang paagi.

Apang, mas labaw ang malain sangsa maayo nga mga batasan ni Tiberio. Tuman sa iya ka suspetsuso kag salimpapaw kon makig-angot sa iban, kag sa tion sang iya paggahom madamo sia sing ginpapatay—lakip ang madamo sang iya mga abyan anay. Ginpasang kad niya ang kasuguan sang lèse-majesté (krimen batok sa hari) agod maglakip indi lamang sang rebelyuso nga mga buhat kundi bisan sang pagtamay lamang batok sa iya pagkatawo. Mahimo gid nga bangod sini nga kasuguan, ginpilit sang mga Judiyo si Gobernador Poncio Pilato sang Roma nga ipapatay si Jesus.—Juan 19:12-16.

Gintipon ni Tiberio ang Guardia sang Pretorio malapit sa Roma paagi sa pagpatindog sing napamakuran nga mga kuwartel sa naaminhan nga bahin sang mga pader sang siudad. Ang presensia sang mga Guardia nagpahadlok sa Senado sang Roma, nga isa ka peligro sa iya gahom, kag nagpugong sang bisan ano nga pagpanggamo sang mga tawo. Ginpalig-on man ni Tiberio ang patago nga pagsumbong, kag gintandaan sang kakugmat ang ulihi nga bahin sang iya paggahom.

Sa tion sang iya kamatayon, ginkabig si Tiberio nga manugpigos. Sang mapatay sia, nagkalipay ang mga Romano kag nangindi ang Senado nga pakadioson sia. Bangod sining mga rason kag sang iban pa, makita naton kay Tiberio ang katumanan sang tagna nga nagasiling nga ang “isa nga pagatamayon” magalutaw subong “hari sang aminhan.”—Daniel 11:15, 21.

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Paano si Oc­ta­vian nangin ang una nga emperador sang Roma?

• Ano ang masiling nahanungod sa mga hinimuan sang panguluhan ni Augusto?

• Ano ang maayo kag malain nga mga batasan ni Tiberio?

• Paano ang tagna tuhoy sa “isa nga pagatamayon” natuman kay Tiberio?

[Retrato]

Si Tiberio

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 252-255]

SI ZENOBIA— ANG HANGAWAY NGA REYNA SANG PALMYRA

“MAITOM ang iya pamanit . . . Ang iya mga ngipon daw perlas kaputi, kag ang iya daku kag maitom nga mga mata may dikinaandan nga kilan, nga ginapahaganhagan sang iya makabibihag gid nga pagkamainanggaon. Ang iya tingog mabaskog kag matahom. Ang iya lalakin-on nga paghangop ginpabakod kag ginpauswag sang pagtuon. Makahibalo sia sang hambal nga Latin, apang maayo man sia sa pinulungan sang Gresya, Siria, kag Egipto.” Amo ini ang kadayawan nga ginpadungog sang istoryador nga si Ed­ward Gib­bon kay Ze­no­bia—ang hangaway nga reyna sang siudad sang Pal­my­ra sa Siria.

Ang bana ni Ze­no­bia amo ang halangdon nga taga-Pal­my­ra nga si Od­ae­na­thus, nga ginpadyaan subong konsul sang Roma sang 258 C.E. bangod nagmadinalag-on sia sa pagpakig-away batok sa Persia para sa Emperyo sang Roma. Pagligad sang duha ka tuig, nabaton ni Od­ae­na­thus kay Emperador Gal­li­e­nus sang Roma ang titulo nga correc­tor tot­ius Orien­tis (gobernador sang bug-os nga Sidlangan). Bilang pagkilala ini sang iya kadalag-an batok kay Hari ­Shāpūr I sang Persia. Ginhatag sang ulihi ni Od­ae­na­thus sa iya kaugalingon ang titulo nga “hari sang mga hari.” Mahimo nga ang daku nga kabangdanan sining mga kadalag-an ni Od­ae­na­thus amo ang kaisog kag kaalam ni Ze­no­bia.

NAGTINGUHA SI ZENOBIA SA PAGTUKOD SING ISA KA EMPERYO

Sang 267 C.E., sa putukputukan sang iya kadalag-an, si Od­ae­na­thus kag ang iya manunubli ginpatay. Si Ze­no­bia ang nagbulos sa posisyon sang iya bana, kay ang iya anak nga lalaki bata pa para sa sini. Matahom, ambisyosa, sangkol nga administrador, hanas sa pagpakig-away upod sa iya bana, kag talunsay sa pila ka pinulungan, natigayon niya ang pagtahod kag suporta sang iya mga sakop. Mahuyugon magtuon si Ze­no­bia kag ginalibutan sia sang maalam nga mga tawo. Ang isa sang iya mga manuglaygay amo ang pilosopo kag orador nga si Cas­sius Lon­gi­nus—nga isa kuno ka  “buhi nga librarya kag nagalakat nga museo.” Sa libro nga Palmy­ra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome, ang awtor nga si Rich­ard Stone­man nagsiling: “Sa sulod sang lima ka tuig sa tapos mapatay si Od­ena­thus . . . , ginpamatud-an ni Ze­no­bia ang iya kaugalingon sa hunahuna sang iya katawhan subong reyna sang Sidlangan.”

Sa isa ka bahin sang ginharian ni Ze­no­bia amo ang Persia, nga ginpaluya niya kag sang iya bana, kag sa pihak nga bahin naman amo ang naghuyang nga Roma. Tuhoy sa mga kahimtangan sa Emperyo sang Roma sadtong tion, ang istoryador nga si J. M. Rob­erts nagsiling: “Ang ikatlo nga siglo . . . isa gid ka malain nga tion para sa Roma sa mga dulunan sa sidlangan kag katundan, samtang sa Roma mismo nagsugod ang bag-o nga panahon sang inaway sibil kag ginamo kon sin-o ang mabulos  nga emperador. Duha ka pulog-duha ka emperador (wala labot sa mga nagpakunokuno) ang paagisod nga naggahom.” Sa pihak nga bahin, ang reyna sang Siria isa ka mabakod gid nga manuggahom sa iya ginharian. “Sa pagkontrol sang balanse sang duha ka emperyo [sang Persia kag Roma],” siling ni Stone­man, “mahimo sia maghandum sa pagtukod sing ikatlo nga pagbulut-an nga magagahom sa sining duha.”

Ang kahigayunan ni Ze­no­bia nga pasangkaron ang iya gahom nag-abot sang 269 C.E. sang maglutaw sa Egipto ang isa ka impostor nga nagapamatok sang paggahom sa Roma. Gilayon nga nagmartsa ang hangaway ni Ze­no­bia pa Egipto, ginlutos ang rebelde, kag ginsakop ang pungsod. Bilang pagproklamar sang iya kaugalingon subong reyna sang Egipto, nagpahimo sia sing mga sensilyo nga may ngalan niya. Ang iya karon ginharian nagasakop sang suba sang Nilo tubtob sa suba sang Eufrates. Sa amo sini nga punto sang iya kabuhi nga si Ze­no­bia nagpuwesto sa posisyon sang “hari sang bagatnan.”—Daniel 11:25, 26.

ANG KAPITAL NGA SIUDAD NI ZENOBIA

Ginpabakod gid kag ginpatahom ni Ze­no­bia ang iya kapital, ang Pal­my­ra, amo kon ngaa indi na ini maulihi sa dalagku nga mga siudad sang Roma. Ang ginabanta nga populasyon sini naglabaw sa 150,000. Madamo sing matahom nga publiko nga mga tinukod, mga templo, mga hardin, mga haligi, kag mga monumento ang makita sa Pal­my­ra, isa ka napaderan nga siudad nga ang kadakuon nga palibot ginasiling nga 21 kilometros. Ang dalagku nga mga haligi nga kapin sa 15 metros ang kataason nga ginkopya sa Corinto—mga 1,500 ini—nagakubay sa mayor nga dalan. Ang siudad may  madamo nga estatwa kag busto sang mga baganihan kag mahinatagon nga mga manggaranon. Sang 271 C.E., nagpatindog si Ze­no­bia sing estatwa sang iya kaugalingon kag sang iya napatay nga bana.

Ang Templo sang Adlaw isa sang pinakamatahom nga mga tinukod sa Pal­my­ra kag walay duhaduha nga amo ang nagapangibabaw sa relihioso nga danyag sa siudad. Mahimo nga si Ze­no­bia mismo nagasimba sa isa ka dios nga may kaangtanan sa adlaw nga dios. Apang, ang Siria sang ikatlo nga siglo isa ka duta nga madamo sing relihion. Sa ginsakpan ni Ze­no­bia may yara nagapangangkon nga mga Cristiano, mga Judiyo, kag mga sumilimba sa adlaw kag bulan. Ano ang iya panimuot sa sining nanuhaytuhay nga sahi sang pagsimba? Ang awtor nga si Stone­man nagsiling: “Ang isa ka maalam nga manuggahom indi magapatumbaya sa bisan anong kinabatasan nga daw nagakaigo para sa iya katawhan. . . . Ang mga dios, . . . ginlauman kuntani, nga magsakdag sa Pal­my­ra.” Mahimo gid nga si Ze­no­bia mahinangpanon sa relihion.

Bangod sang iya makagalanyat nga personalidad, gindayaw si Ze­no­bia sang madamo. Apang ang labing importante amo ang iya papel sa pagrepresentar sa politikal nga panguluhan nga gintagna ni Daniel. Walay sapayan, naggahom sia sing lima ka tuig lamang. Ginlutos ni Emperador Au­re­lian sang Roma si Ze­no­bia sang 272 C.E. kag ginlaglag ang Pal­my­ra. Ginpakitaan sing kaluoy si Ze­no­bia. Ginasiling nga napamana niya ang isa ka senador sang Roma kag mahimo nga ginhinguyang niya ang nabilin nga bahin sang iya kabuhi nga indi aktibo sa inaway.

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Paano ginlaragway ang personalidad ni Ze­no­bia?

• Ano ang pila sang isganan nga mga buhat ni Ze­no­bia?

• Ano ang panimuot ni Ze­no­bia sa relihion?

[Retrato]

Si Reyna Zenobia nga nagapakighambal sa iya mga soldado

 [Tsart/Mga retrato sa pahina 246]

MGA HARI SA DANIEL 11:20-26

Ang Hari Ang Hari

sang Aminhan sang Bagatnan

Daniel 11:20 Augusto

Daniel 11:21-24 Tiberio

Daniel 11: 25, 26 Aurelian Reyna Zenobia

Ang gintagna Emperyo sang Britanya, nga

nga pagkalusod Alemanya ginsundan sang

sang Emperyo sang Anglo-Amerikano nga

Roma nagdul-ong Kagamhanan sa kalibutan

sa pagporma sang

[Retrato]

Si Tiberio

[Retrato]

Aurelian

[Retrato]

Gamay nga estatwa ni Carlomagno

[Retrato]

Si Augusto

[Retrato]

Bapor de guerra sang Britanya sang ika-17 nga siglo

 [Bug-os pahina nga retrato sa pahina 230]

[Retrato sa pahina 233]

Augusto

 [Retrato sa pahina 235]

Bangod sang mando ni Augusto, naglakbay si Jose kag si Maria pa Betlehem

 [Retrato sa pahina 237]

Subong gintagna, si Jesus ‘ginbali’ sa kamatayon

 [Retrato sa pahina 245]

1. Si Carlomagno 2. Si Napoléon I 3. Si Wilhelm I 4. Ang Aleman nga mga soldado, Bug-os Kalibutan nga Inaway I