Kapitulo Nuebe

Sin-o ang Magagahom sa Kalibutan?

1-3. Ilaragway ang damgo kag mga palanan-awon nga nakita ni Daniel sa una nga tuig sang paggahom ni Belsasar.

 GINADALA kita karon sang makawiwili nga tagna ni Daniel sa una nga tuig ni Hari Belsasar sang Babilonia. Madugay na nga isa ka bihag si Daniel sa Babilonia, apang wala gid sia mationg sa iya integridad kay Jehova. Karon setentahon na, ang matutom nga manalagna nakakita sing “isa ka damgo kag mga palanan-awon sa iya ulo sa iya higdaan.” Kag hinadlukan gid sia sa sining mga palanan-awon!—Daniel 7:1, 15.

² “Yari karon!” tuaw ni Daniel. “Nagaalimbukad ang malapad nga dagat bangod sang apat ka hangin sang langit. Kag apat ka dalagku nga sapat ang nagtakas gikan sa dagat, nga tuhay ang isa sa isa.” Makatilingala gid nga mga sapat! Ang una isa ka leon nga may pakpak, kag ang ikaduha kasubong sang oso. Masunod amo ang leopardo nga may apat ka pakpak kag apat ka ulo! Ang lakas kakusog nga ikap-at nga sapat may dalagku nga mga ngipon nga salsalon kag napulo ka sungay. Sa tunga sang napulo ka sungay sini may nag-ulhot nga “diutay” nga sungay nga may “mga mata kaangay sa mga mata sang tawo” kag may “baba nga nagapamulong sing dalagku nga mga butang.”—Daniel 7:2-8.

³ Ang masunod nga nakita ni Daniel sa iya mga palanan-awon amo ang langit. Ang Dumaan sang mga Adlaw mahimayaon nga nagalingkod subong Hukom sa langitnon nga Hukmanan. ‘Mga linibo sang mga linibo ang nagaalagad sa iya, kag linaksa sa mga linaksa ang nagatilindog sa atubangan niya.’ Subong paghukom sa mga sapat, ginkuha niya ang paggahom gikan sa ila kag ginlaglag ang ikap-at nga sapat. Ang dayon nga paggahom sa “katawhan, mga pungsod kag mga hambal” ginhatag sa “isa nga kaangay sa anak sang tawo.”—Daniel 7:9-14.

4. (a) Kay sin-o nangayo si Daniel sing masaligan nga impormasyon? (b) Ngaa importante sa aton ang nakita kag nabatian ni Daniel sadto nga gab-i?

 ⁴ “Nahanungod sa akon,” siling ni Daniel, “ang akon espiritu nagkalisod bangod sini, kag hinadlukan ako sa mga palanan-awon mismo sang akon ulo.” Gani nangayo sia sa isa ka anghel sing “masaligan nga impormasyon tuhoy sini tanan.” Ginhatag matuod sang anghel sa iya “ang kahulugan sang mga butang.” (Daniel 7:15-28) Interesado gid kita sa nakita kag nabatian ni Daniel sadto nga gab-i, kay ginlaragway sini ang mga butang nga matabo pa sa kalibutan tubtob sa aton tion, sang ang “isa nga kaangay sa anak sang tawo” ginhatagan sing pagbulut-an sa tanan nga “katawhan, mga pungsod kag mga hambal.” Sa bulig sang Pulong kag espiritu sang Dios, mahangpan man naton ang kahulugan sining matagnaon nga mga palanan-awon. *

APAT KA SAPAT NGA NAGTAKAS SA DAGAT

5. Ano ang ginasimbulo sang maunos nga dagat?

⁵ “Apat ka dalagku nga sapat ang nagtakas gikan sa dagat,” siling ni Daniel. (Daniel 7:3) Ano ang ginsimbulo sang maunos nga dagat? Pagligad sang mga pila ka tuig, nakakita si apostol Juan sing pito-ulo nga sapat nga mapintas nga nagtakas sa “dagat.” Yadto nga dagat naglaragway sa “katawhan kag kadam-an kag mga pungsod kag mga hambal”—ang daku nga hubon sang katawhan nga nahamulag sa Dios. Ang dagat, kon amo, isa ka nagakaigo nga simbulo sang kadam-an nga nahamulag sa Dios.—Bugna 13:1, 2; 17:15; Isaias 57:20.

6. Ano ang ginalaragway sang apat ka sapat?

⁶ “Tuhoy sa sining dalagku nga sapat,” siling sang anghel sang Dios, “bangod apat sila, may apat ka hari nga magatindog gikan sa duta.” (Daniel 7:17) Maathag nga ginpakilala sang anghel nga ang apat ka sapat nga nakita ni Daniel “apat ka hari.” Sa amo, ining mga sapat nagakahulugan sing mga kagamhanan sa kalibutan. Apang ano nga mga kagamhanan?

7. (a) Ano ang ginasiling sang pila ka komentarista sa Biblia nahanungod sa damgo nga palanan-awon ni Daniel tuhoy sa apat ka sapat kag tuhoy sa daku nga larawan nga gindamgo ni Hari Nabocodonosor? (b) Ano ang ginalaragway sang tagsatagsa sang apat ka metaliko nga bahin sang larawan?

 ⁷ Masami nga ginaangot sang mga komentarista sa Biblia ang apat ka sapat nga nakita ni Daniel sa iya damgo nga palanan-awon sa daku nga larawan nga gindamgo ni Nabocodosonor. Halimbawa, ang The Expositor’s Bible Commentary nagasiling: “Ang kapitulo 7 [sang Daniel] nagaanggid sa kapitulo 2.” Ang The Wycliffe Bible Commentary nagasiling: “Ginaugyunan sang kabilugan nga ang pagpaagisod sang apat ka Gentil nga paggahom . . . pareho diri [sa Daniel kapitulo 7] kag sa ginabinagbinag sa [Daniel] kapitulo 2.” Ang apat ka kagamhanan sa kalibutan nga ginlaragway sang apat ka metal sa damgo ni ­Nabocodonosor amo ang Emperyo sang Babilonia (ang bulawan nga ulo), ang Medo-Persia (ang pilak nga dughan kag mga butkon), ang Gresya (ang saway nga tiyan kag mga paa), kag ang Emperyo sang Roma (ang salsalon nga mga batiis). * (Daniel 2:32, 33) Tan-awon naton kon paano ining mga ginharian nagahisanto sa apat ka dalagku nga sapat nga nakita ni Daniel.

MABANGIS SUBONG SANG LEON, MAABTIK SUBONG SANG AGILA

8. (a) Paano ginlaragway ni Daniel ang una nga sapat? (b) Ano nga emperyo ang ginlaragway sang una nga sapat, kag paano ini naghikot kaangay sang leon?

⁸ Makatilingala gid ang mga sapat nga nakita ni Daniel! Sa paglaragway sang isa, sia nagsiling: “Ang nahauna kaangay sa leon, kag may mga pakpak ini sang agila. Nagpadayon ako sa pagtan-aw tubtob nga ang iya mga pakpak gingabot, kag ginbayaw ini gikan sa duta kag ginpatindog sa duha ka tiil subong sang tawo, kag ginhatag sa sini ang tagipusuon sang tawo.” (Daniel 7:4) Pareho nga pagbulut-an ang ginlaragway sini nga sapat kag sang bulawan nga ulo sang daku nga larawan, ang Babilonianhon nga Kagamhanan sa Kalibutan (607-539 B.C.E.). Kaangay sang manunukob nga “leon,” mabangis  nga ginhalunhon sang Babilonia ang mga pungsod, lakip ang katawhan sang Dios. (Jeremias 4:5-7; 50:17) Subong nga daw may mga pakpak sang agila, madasig kag masupog nga nagpangdaug ining “leon.”—Panalabiton 4:19; Habacuc 1:6-8.

9. Ano nga mga pagbag-o ang natabo sa tulad-leon nga sapat, kag ano ang epekto sini sa iya?

⁹ Sang ulihi, “gingabot” ang mga pakpak sang di-kinaandan nga leon. Sang nagahingapos na ang paggahom ni Hari Belsasar, nadula sang Babilonia ang iya madasig nga pagpangdaug kag ang iya tulad-leon nga paggahom sa mga pungsod. Nangin subong lamang ini kadasig sang tawo nga may duha ka tiil. Bangod ginhatagan ini sing “tagipusuon sang tawo,” nagluya ini. Bangod wala na sing “tagipusuon sang leon,” ang Babilonia indi na makahikot kaangay sang hari “sa tunga sang mga sapat sa kagulangan.” (Ipaanggid ang 2 Samuel 17:10; Miqueas 5:8.) Nadaug ini sang isa pa ka daku nga sapat.

MAASAB SUBONG SANG OSO

10. Sin-o nga mga manuggahom ang ginsimbulo sang “oso”?

¹⁰ “Yari karon!” siling ni Daniel, “isa pa ka sapat, ang ikaduha, kaangay sa oso. Kag ginpatindog ini nga nagatakilid, kag may tatlo ka gusok sa iya baba sa ulot sang iya mga ngipon; kag amo sini ang ginasiling nila sa sini, ‘Tindog ka, magkaon ka sing madamo nga unod.’” (Daniel 7:5) Ang hari nga ginsimbulo sang “oso” pareho gid sa isa nga ginlaragway sang pilak nga dughan kag mga butkon sang daku nga larawan—ang mga manuggahom sang Medo-Persia (539-331 B.C.E.) nga nagsugod  kay Dario nga Medianhon kag kay Ciro nga Daku kag natapos kay Dario III.

11. Ano ang kahulugan sang pagpatindog sa simbuliko nga oso nga nagatakilid kag sang tatlo ka gusok sa iya baba?

¹¹ Ang simbuliko nga oso ‘ginpatindog nga nagatakilid,’ ayhan agod maghanda sa pagsalakay kag sa pagbihag sa mga pungsod kag sa amo mahuptan sini ang paggahom sa kalibutan. Ukon mahimo nga gintuyo ining posisyon agod ipakita nga ang Persianhon nga mga manuggahom magapangibabaw sa nagasolo nga Medianhon nga hari nga si Dario. Ang tatlo ka gusok sa ulot sang mga ngipon sang oso mahimo nagakahulugan sing pagpangdaug sini sa tatlo ka direksion. Ang Medo-Persianhon nga “oso” nagkadto sa aminhan agod sakupon ang Babilonia sang 539 B.C.E. Dayon nagkadto ini pa katundan paagi sa Asia Minor kag nagpadayon sa ­Thrace. Sang ulihi, ang “oso” nagkadto sa bagatnan agod sakupon ang Egipto. Sanglit ang numero nga tres nagasimbulo kon kaisa sing kabaskugon, ang tatlo ka gusok mahimo man nagapadaku sang kakagod sang simbuliko nga oso sa pagpangdaug.

12. Ano ang resulta sang pagtuman sang simbuliko nga oso sa sugo nga: “Tindog ka, magkaon ka sing madamo nga unod”?

¹² Ginsalakay sang “oso” ang mga pungsod subong sabat sa mga pulong nga: “Tindog ka, magkaon ka sing madamo nga unod.” Paagi sa paghalunhon sa Babilonia suno sa kabubut-on sang Dios, ang Medo-Persia yara sa posisyon sa paghimo sing isa ka mapuslanon nga serbisyo sa katawhan ni Jehova. Kag amo matuod! (Tan-awa ang “Isa ka Mahinangpanon nga Hari,” sa pahina 149.) Paagi kay Ciro nga Daku, kay Dario I (Da rio nga Daku), kag kay Artajerjes I, ginhilway sang Medo-Persia ang Judiyo nga mga bihag sang Babilonia kag ginbuligan sila nga patindugon liwat ang templo ni Jehova kag kay-uhon ang mga pader sang Jerusalem. Sang ulihi, ang Medo-Persia naggahom sa 127 ka sakop nga distrito, kag ang bana ni Reyna Ester, nga si Asuero (Jerjes I), “naghari kutob sa India tubtob sa Etiopia.” (Ester 1:1) Apang, ang paglutaw sang isa pa ka sapat manug-abot na.

MADASIG SUBONG SANG MAY PAKPAK NGA LEOPARDO!

13. (a) Ano ang ginsimbulo sang ikatlo nga sapat? (b) Ano ang masiling tuhoy sa kadasigon sang ikatlo nga sapat kag sa nasakupan sini?

¹³ Ang ikatlo nga sapat “kaangay sa leopardo, apang may apat ka pakpak sang isa ka nagalupad nga tinuga sa iya likod. Kag ang sapat may apat ka ulo, kag ginhatagan ini sing pagbulut-an.” (Daniel 7:6) Kaangay sang iya katumbas—ang saway nga tiyan kag mga paa sang larawan sa damgo ni Nabocodonosor—ining apat sing pakpak, apat sing ulo nga leopardo nagsimbulo sa mga manuggahom sang Macedonia, ukon Gresya sugod kay Alejandro nga Daku. Maabtik kag madasig subong sang leopardo, si Alejandro nagpanalakay sa Asia Minor, pabagatnan sa Egipto, kag tubtob sa nakatundan nga dulunan sang India. (Ipaanggid ang Habacuc 1:8.) Ang iya nasakupan mas daku sangsa nasakupan sang “oso,” kay nalakip sini ang Macedonia, Gresya, kag ang Emperyo sang Persia.—Tan-awa ang “Isa ka Lamharon nga Naghari sa Kalibutan,” sa pahina 153.

14. Paano ang “leopardo” nangin apat sing ulo?

¹⁴ Nangin apat ang ulo sang “leopardo” sang mapatay si Ale jandro sang 323 B.C.E. Ginbuslan sia sang iya apat ka heneral sa nanuhaytuhay nga mga bahin sang iya nasakupan. Naagaw ni Se­leu­cus ang Mesopotamia kag Siria. Nakontrol ni Ptol­emy ang Egipto kag Palestina. Naggahom si Ly­sim­a­chus sa Asia Minor kag sa ­Thrace, kag nakuha ni Cas­sander ang Macedonia kag Gresya. (Tan-awa ang “Ginbahinbahin ang Isa ka Daku nga Ginharian,” sa pahina 162.) Nian isa ka bag-o nga peligro ang naglutaw.

ISA KA MAKAKULUGMAT NGA SAPAT NGA TUHAY

15. (a) Ilaragway ang ikap-at nga sapat. (b) Ano ang ginsimbulo sang ikap-at nga sapat, kag paano sini gindugmok kag ginhalunhon ang tanan nga butang sa iya banas?

¹⁵ Ginlaragway ni Daniel ang ikap-at nga sapat nga “makakulugmat kag makalilisang kag makusog sing lakas.” Nagpadayon sia: “Kag sia may dalagku nga mga ngipon nga salsalon. Ini nagahalunhon kag nagapangdugmok, kag ang bisan ano nga nabilin ginatapakan sang iya mga tiil. Kag tuhay ini sa tanan nga iban pa nga sapat nga nauna sa iya, kag may napulo sia ka sungay.” (Daniel 7:7) Ining makakulugmat nga sapat nagsugod subong politikal kag militar nga kagamhanan sang Roma. Amat-amat nga ginsakop sini ang apat ka Helenistiko nga bahin sang Emperyo sang Gresya, kag sang tuig 30 B.C.E., ang Roma amo ang nagsunod nga kagamhanan sa kalibutan sa tagna sang Biblia. Bangod ginsakop sang puwersa militar sang Emperyo sang Roma ang tanan sa banas sini, nagsangkad ini sang ulihi kag nagsakop sang mga duog kutob sa Brit­ish ­Isles paubos sa daku nga bahin sang Europa, lakip ang palibot sang Mediterraneo, kag lampas pa sa Babilonia tubtob sa Per­sian ­Gulf.

16. Ano nga impormasyon ang ginhatag sang anghel tuhoy sa ikap-at nga sapat?

¹⁶ Agod mapat-od kon ano ining “tumalagsahon ka makakulugmat” nga sapat, namati sing maayo si Daniel samtang ang anghel nagapaathag: “Nahanungod sang napulo ka sungay [sini], gikan sa sina nga ginharian magalutaw ang napulo ka hari; kag ang isa pa magalutaw sa ulihi nila, kag mangin tuhay sia sa mga nauna, kag dag-on niya ang tatlo ka hari.” (Daniel  7:19, 20, 24) Ano ining “napulo ka sungay,” ukon “napulo ka hari”?

17. Ano ang ginasimbulo sang “napulo ka sungay” sang ikap-at nga sapat?

¹⁷ Samtang dugang pa nga nagauswag ang manggad sang Roma kag nagalain ang kahimtangan sini bangod sang manubo nga moral sang mga nagagahom sa sini, nagluya ang puwersa militar sini. Sang ulihi, nag-athag na gid ang pagluya sang puwersa militar sang Roma. Ang gamhanan nga emperyo natunga sang ulihi sa madamo nga ginharian. Sanglit masami ginagamit sang Biblia ang numero nga dies sa pagpakita sing pagkakumpleto, ang “napulo ka sungay” sang ikap-at nga sapat nagalaragway sa tanan nga ginharian nga naggikan sa nabungkag nga Roma.—Ipaanggid ang Deuteronomio 4:13; Lucas 15:8; 19:13, 16, 17.

18. Paano ang Roma nagpadayon sa paggahom sa Europa sa sulod sang mga siglo sa tapos mapahalin sa trono ang katapusan nga emperador sini?

¹⁸ Apang, ang Romano nga Kagamhanan sa Kalibutan wala magdulog sang mapahalin sa trono ang katapusan nga emperador sini sa Roma sang 476 C.E. Sa sulod sang madamo nga siglo, ang papado sang Roma padayon nga nagpakita sing politikal, kag ilabi na sing relihioso, nga paggahom sa Europa. Ginhimo niya ini paagi sa peudalismo, diin ang kalabanan nga pumuluyo sang Europa nagapasakop sa isa ka manugdumala, kag dayon sa isa ka hari. Kag ginkilala sang tanan nga hari ang awtoridad sang papa. Sa amo ang Balaan nga Emperyo sang Roma nga nasentro sa papado sang Roma naggahom sa mga hilikuton sang kalibutan sa sulod sadtong malawig nga panahon sa maragtas nga gintawag nga ­Dark ­Ages.

19. Suno sa isa ka istoryador, ano ang Roma kon ipaanggid sa nauna nga mga emperyo?

¹⁹ Sin-o ang makapanghiwala nga ang ikap-at nga sapat “tuhay sa tanan iban pa nga ginharian”? (Daniel 7:7, 19, 23) Tuhoy sini, ang istoryador nga si H. G. ­Wells nagsulat: “Ining bag-o nga kagamhanan sang Roma . . . tuhay sa pila ka bahin gikan sa bisan diin sa dalagku nga mga emperyo nga naggahom sa sibilisado nga kalibutan. . . . Gintingob [sini] ang halos tanan nga Griego nga mga tawo sa kalibutan, kag mas diutay ang mga Hamitiko kag mga Semitiko sa populasyon sini sangsa nauna nga  emperyo . . . Tubtob sa sini nga tion isa ini ka bag-o nga lakat sang hitabo sa maragtas . . . Ang Emperyo sang Roma isa ka siwil, isa ka bag-o nga siwil nga wala ginplano; halos walay hinalung-ong ang mga Romano nga nadalahig sila sa daku nga eksperimento sa paggahom.” Apang, may dugang pa nga siwil ang ikap-at nga sapat.

NANGIBABAW ANG DIUTAY NGA SUNGAY

20. Ano ang ginsiling sang anghel tuhoy sa diutay nga sungay nga nag-ulhot sa ulo sang ikap-at nga sapat?

²⁰ “Padayon nga ginmulalong ko ang mga sungay,” siling ni Daniel, “kag, yari karon! isa pa ka sungay, nga diutay, ang nag-ulhot sa tunga nila, kag tatlo sa una nga mga sungay ang napungal sa atubangan sini.” (Daniel 7:8) Tuhoy sini nga siwil, ginsugiran sang anghel si Daniel: “May isa pa nga magalutaw sa tapos nila [napulo ka hari], kag mangin tuhay sia sa mga nauna, kag dag-on niya ang tatlo ka hari.” (Daniel 7:24) Sin-o ining hari, san-o sia naglutaw, kag sin-o ang tatlo ka hari nga iya gindaug?

21. Paano ang Britanya nangin ang simbuliko nga diutay nga sungay sang ikap-at nga sapat?

 ²¹ Binagbinaga ang masunod nga mga natabo. Sang 55 B.C.E., ginsalakay sang Romanong heneral nga si Ju­lius Cae­sar ang Britan­nia apang wala sia makapatindog sing permanente nga kolonya didto. Sang 43 C.E., ginsugdan ni Emperador Clau­dius ang mas permanente nga pagsakop sa nabagatnan nga Britanya. Nian, sang 122 C.E., nagpatindog si Emperador Ha­dri­an sing pader kutob sa Suba Tyne tubtob sa ­Solway ­Firth, nga amo ang nangin tanda sang naaminhan nga dulunan sang Emperyo sang Roma. Sang maaga nga bahin sang ikalima nga siglo, ginbiyaan sang Romano nga mga soldado ang isla. “Sang ikanapulog-anom nga siglo,” paathag sang isa ka istoryador, “ang Inglaterra nangin isa ka kubos nga kagamhanan. Ang manggad sini mas diutay kon ipaanggid sa Nether­lands. Ang populasyon sini mas manubo sa Pransia. Ang mga hangaway sini (lakip ang para sa dagat) mas kubos sa Espanya.” Mahimo gid nga ang Britanya isa ka diutay nga ginharian sadto, nga ginalaragway sang simbuliko nga diutay nga sungay sang ikap-at nga sapat. Apang magabag-o ini.

22. (a) Ano nga tatlo pa ka sungay sang ikap-at nga sapat ang nadaug sang “diutay” nga sungay? (b) Nian naglutaw ang Britanya subong ano?

²² Sang 1588, ginsugdan ni Philip II sang Espanya ang Span­ish Armada batok sa Britanya. Ining guban sang 130 ka barko, nga may kapin sa 24,000 ka tinawo, naglayag sa Eng­lish Chan­nel, apang nalutos sang mga soldado sa dagat sang Britanya kag nabiktima sang mamadlos nga hangin kag sang mabaskog nga mga bagyo sa Atlantiko. Ini nga hitabo “nagtanda sang pagsaylo sang kagamhanan sa dagat gikan sa Espanya pakadto sa Inglaterra,” siling sang isa ka istoryador. Sang ika-17 nga siglo, nahimo sang mga Olandes ang pinakadaku sa kalibutan nga komersial nga mga barko. Apang, nadaug sang Britanya ini nga ginharian bangod sang iya nagdamo nga kolonya sa iban nga mga pungsod. Sang ika-18 nga siglo, nag-away ang mga Britaniko kag ang mga Pranses sa Aminhan nga Amerika kag sa India, gani ginpatok ang Tratado sang Paris sang 1763. Ini nga tratado, siling sang awtor nga si Wil­liam B. Will­cox, “nagkilala sa bag-o nga posis yon sang Britanya subong nagapangibabaw nga Europeanhon nga gahom sa kalibutan sa guwa sang Europa.” Napamatud-an ang pagkalabaw sang Britanya sang malutos si ­Napoléon sang Pransia sang 1815 C.E. Sa amo ang “tatlo ka hari” nga ‘nadaug’ sang Britanya amo ang Espanya, Nether­lands, kag Pransia. (Daniel 7:24) Subong resulta, ang Britanya nangin ang pi­nakadaku nga kolonial kag komersial nga ka­gamhanan sa ­kalibutan. Huo, ang “diutay” nga sungay nagdaku agod mangin isa ka kagamhanan sa kalibutan!

23. Sa anong paagi ‘ginhalunhon [sang simbuliko nga diutay nga sungay] ang bug-os nga duta’?

²³ Ginsugiran sang anghel si Daniel nga ang ikap-at nga sapat, ukon ikap-at nga ginharian, “magahalunhon sang bug-os nga duta.” (Daniel 7:23) Nagmatuod ini sa Romano nga probinsia nga gintawag anay nga Britannia. Sang ulihi nangin Emperyo sang Britanya ini kag ‘naghalunhon sang bug-os nga duta.’ Sang isa ka tion, nasakop sini nga emperyo ang ikap-at nga bahin sang kadaygan sang duta kag ang ikap-at nga bahin sang mga pumuluyo sini.

24. Ano ang ginsiling sang istoryador sa pagkatuhay sang Emperyo sang Britanya?

²⁴ Subong nga ang Emperyo sang Roma tuhay sa nauna nga mga kagamhanan sa kalibutan, ang hari nga ginlaragway sang “diutay” nga sungay mangin ‘tuhay [man] sa mga nauna.’ (Daniel 7:24) Tuhoy sa Emperyo sang Britanya, ang istoryador nga si H. G. ­Wells nagsiling: “Wala sing subong sina nga nagluntad anay. Ang una kag importante sa bug-os nga sistema  amo ang ‘may hari nga republika’ sang Nahiusa nga mga Ginharian sang Britanya . . . Wala sing isa ka pagdumalahan kag wala sing isa ka tawo nga nakahangop sang Emperyo sang Britanya sa kabilugan. Pagtingbanay ini sang mga ginharian kag sang mga pagkabutang nga tuhay gid sa bisan ano nga gintawag anay nga emperyo.”

25. (a) Sa pinakaulihi nga hitabo, ano ang simbuliko nga diutay nga sungay? (b) Sa anong kahulugan ang “diutay” nga sungay may “mga mata kaangay sa mga mata sang tawo” kag may “baba nga nagapamulong sing dalagku nga mga butang”?

²⁵ Indi lamang ang Emperyo sang Britanya ang “diutay” nga sungay. Sang 1783, ginkilala sang Britanya ang independensia sang iya 13 ka Amerikano nga kolonya. Ang Estados Unidos sang Amerika nangin kaalyado sang ulihi sang Britanya, kag nangibabaw sa duta subong isa ka pungsod pagkatapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Mabakod gihapon ang relasyon sini sa Britanya. Ang resulta nga magkaupod nga paggahom sa kalibutan sang Britanya kag Amerika amo ang ‘sungay nga may mga mata.’ Sa pagkamatuod, ini nga kagamhanan sa kalibutan mapanilagon gid kag malalangon! ‘Nagapamulong [ini] sing dalagku nga mga butang,’ nagadikta sing pagsulundan para sa madamo nga pungsod sang kalibutan kag nagapanghikot subong manughambal, ukon “butig nga manalagna” sini.—Daniel 7:8, 11, 20; Bugna 16:13; 19:20.

ANG DIUTAY NGA SUNGAY NAGPAMATOK SA DIOS KAG SA IYA MGA BALAAN

26. Ano ang gintagna sang anghel nahanungod sa ginpamulong kag ginhimo sang simbuliko nga sungay batok kay Jehova kag sa iya mga alagad?

²⁶ Padayon nga ginlaragway ni Daniel ang iya palanan-awon, nga nagasiling: “Padayon ako nga nagatan-aw sang ina gid nga sungay nagpakig-away sa mga balaan, kag gindaug sila.” (Daniel 7:21) Tuhoy sini nga “sungay,” ukon hari, ang anghel sang Dios nagtagna: “Magapamulong sia sing mga pulong batok sa Labing Mataas, kag padayon nga tublagon niya ang mga balaan sang Isa nga Supremo. Kag magahunahuna sia nga bag-uhon ang mga tion kag ang kasuguan, kag itugyan sila sa iya kamot sa sulod sang isa ka tion, kag mga tion kag katunga sang tion.”  (Daniel 7:25) Paano kag san-o natuman ini nga bahin sang tagna?

27. (a) Sin-o ang “mga balaan” nga ginhingabot sang “diutay” nga sungay? (b) Paano ang simbuliko nga sungay naghunahuna sa ‘pagbag-o sang mga tion kag sang kasuguan’?

²⁷ “Ang mga balaan” nga ginhingabot sang “diutay” nga sungay—ang Anglo-Amerikano nga Kagamhanan sa Kalibutan—amo ang hinaplas sang espiritu nga mga sumulunod ni Jesus sa duta. (Roma 1:7; 1 Pedro 2:9) Sa sulod sang mga tinuig antes sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I, ang nagkalabilin sining mga hinaplas dayag nga nagpaandam nga ang 1914 amo ang mangin katapusan sang “gintalana nga panag-on sang mga pungsod.” (Lucas 21:24) Sang magdabdab ang inaway sadto nga tuig, nangin maathag nga wala pagsapaka sang “diutay” nga sungay ini nga paandam, kay nagpadayon ini sa pagtublag sa hinaplas nga “mga balaan.” Ang Anglo-Amerikano nga Kagamhanan sa Kalibutan nagpamatok pa gani sa ila panikasog nga tumanon ang ginapatuman (ukon, “kasuguan”) ni Jehova nga ang maayong balita sang Ginharian ibantala sa bug-os nga duta paagi sa iya mga saksi. (Mateo 24:14) Sa amo nagtinguha ang “diutay” nga sungay nga ‘bag-uhon ang mga tion kag kasuguan.’

28. Daw ano kalawig ang “isa ka tion, kag mga tion kag katunga sang tion”?

²⁸ Ginpatuhuyan sang anghel ni Jehova ang matagnaon nga panahon sang ‘isa ka tion, kag mga tion kag katunga sang tion.” Daw ano kalawig ina? Ang mga komentarista sa Biblia nagaugyon sa kabilugan nga ining ekspresyon nagakahulugan sing tatlo kag tunga nga mga tion—ang kabilugan sang isa ka tion, duha ka tion, kag katunga sang isa ka tion. Sanglit ang “pito ka tion” nga pagbuang ni Nabocodonosor pito ka tuig, ang tatlo kag tunga nga mga tion amo ang tatlo ka tuig kag tunga. * (Daniel 4:16, 25) Ang An American Translation nagasiling: “Itugyan sila sa iya sing isa ka tuig, duha ka tuig, kag tunga sa tuig.” Ang bersion ni ­James ­Moffatt nagasiling: “Sing tatlo ka tuig kag tunga.” Amo man nga hut-ong sang tion ang ginasambit sa Bugna 11:2-7, nga nagasiling nga ang mga saksi sang Dios magabanta la nga nakapanapot sing panapton nga sako sing 42 ka bulan, ukon 1,260 ka adlaw, kag dayon patyon. San-o nagsugod kag natapos ini nga tion?

29. San-o kag paano nagsugod ang matagnaon nga tatlo ka tuig kag tunga?

²⁹ Para sa hinaplas nga mga Cristiano, ang Bug-os Kalibutan nga Inaway I nangin isa ka tion sang pagtilaw. Sang matapos ang 1914, ginpaabot nila nga hingabuton sila. Sa katunayan, ang teksto gid nga ginpili para sa tuig 1915 amo ang pamangkot ni Jesus sa iya mga disipulo, “Sarang bala kamo makainom sa tagayan nga akon imnan?” Ginpasad ini sa Mateo 20:22, King James Version. Busa, sugod sang Disiembre 1914, yadtong diutay nga hubon sang mga Saksi nagbantala nga nakapanapot sing “panapton nga sako.”

30. Paano ang hinaplas nga mga Cristiano gintublag sang Anglo-Amerikano nga Kagamhanan sa Kalibutan sa tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I?

³⁰ Samtang nagabaskog ang inaway, dugang pa nga pagpamatok ang nasumalang sang hinaplas nga mga Cristiano. Ang iban sa ila ginbilanggo. Ang mga indibiduwal, subong ni ­Frank ­Platt sa Inglaterra kag ni Rob­ert ­Clegg sa Canada, ginpaantos sang sadista nga mga awtoridad. Sang Pebrero 12, 1918, gindumilian sang Britaniko nga Pagdumalahan sang Canada ang bag-o lang mabalhag nga ikapito nga tomo sang Studies in the Scriptures, nga natig-uluhan sing The Finished Mystery, subong man ang mga ­tract nga natig-uluhan sing The Bible Students Monthly. Pagkadason nga bulan, ang De­part­ment of Jus­tice sang Estados Unidos nagdesisyon nga ang pagpanagtag sang ikapito nga tomo batok sa kasuguan. Ang resulta? Gin-usisa ang mga balay, ginkompiskar ang mga literatura, kag gindakop ang mga sumilimba ni Jehova!

31. San-o kag paano natapos ang “isa ka tion, kag mga tion kag katunga sang tion”?

³¹ Ang pagtublag sa mga hinaplas sang Dios nagdangat sa putukputukan sang Hunyo 21, 1918, sang ang presidente nga si J. F. Ruther­ford, kag ang prominente nga mga katapo sang Watch Tower Bible and Tract Society ginpamatbatan sing malawig nga pagkabilanggo bangod sang butig nga mga panumbungon. Bangod nagahunahuna ang “diutay” nga sungay nga ‘bag-uhon ang mga tion kag kasuguan,’ ginpadulog sini  ang organisado nga hilikuton sa pagbantala. (Bugna 11:7) Gani ang gintagna nga panag-on sang “isa ka tion, kag mga tion kag katunga sang tion” natapos sang Hunyo 1918.

32. Ngaa masiling mo nga ang “mga balaan” wala malaglag sang “diutay” nga sungay?

³² Apang wala malaglag ang “mga balaan” sang pagtublag sang “diutay” nga sungay. Subong gintagna sa tulun-an sang Bugna, pagkatapos sang malip-ot nga pagdulog, nangin buhi kag aktibo liwat ang hinaplas nga mga Cristiano. (Bugna 11:11-13) Sang Marso 26, 1919, ang presidente sang Watch Tower Bible and Tract Society kag ang iya mga kaupod ginpaguwa sa bilangguan, kag naabsuwelto sang ulihi gikan sa butig nga mga panumbungon batok sa ila. Pagkatapos gid sini, gin-organisar liwat sang hinaplas nga nagkalabilin ang ila hilikuton para sa dugang pa nga pagpanghikot. Apang, ano ang nagahulat sa “diutay” nga sungay?

ANG DUMAAN SANG MGA ADLAW NAGHUSAY SA HUKMANAN

33. (a) Sin-o ang Dumaan sang mga Adlaw? (b) Ano ang “mga libro nga nabuksan” sa langitnon nga Hukmanan?

³³ Sa tapos mapakilala ang apat ka sapat, ginliton ni Daniel ang iya mga mata gikan sa ikap-at nga sapat pakadto sa langit. Nakita niya ang Dumaan sang mga Adlaw nga nagalingkod sa iya mahimayaon nga trono subong Hukom. Ang Dumaan sang mga Adlaw wala sing liwan kundi amo si Jehova nga Dios. (Salmo 90:2) Sa pagsugod sang langitnon nga Hukmanan, nakakita si Daniel sing “mga libro nga nabuksan.” (Daniel 7:9, 10) Sanglit ang pagluntad ni Jehova wala sing ginsuguran, nahibaluan niya ang bug-os nga maragtas sang tawo nga subong bala nasulat ini sa isa ka libro. Nakita niya ang tanan apat ka simbuliko nga sapat kag mahukman niya sila suno sa iya mismo nahibaluan tuhoy sa ila.

34, 35. Ano ang mahanabo sa “diutay” nga sungay kag sa iban nga tulad-sapat nga mga kagamhanan?

³⁴ Si Daniel nagpadayon: “Padayon ako nga nagtan-aw sadto nga tion bangod sang tunog sang dalagku nga mga butang nga ginapamulong sang sungay; nagpadayon ako sa pagtan-aw  tubtob nga ginpatay ang sapat kag ang iya lawas ginlaglag kag gintugyan sa nagadabdab nga kalayo. Apang nahanungod sa iban nga mga sapat, ginkuha ang ila pagbulut-an, kag ang ila kabuhi ginpalawig sa isa ka tion kag isa ka panahon.” (Daniel 7:11, 12) Ginsugiran sang anghel si Daniel: “Naglingkod ang Hukmanan, kag ang iya pagbulut-an ginkuha nila sang ulihi, agod laglagon sia kag papason sia sing bug-os.”—Daniel 7:26.

³⁵ Suno sa mando sang Dakung Hukom nga si Jehova nga Dios, matabo man sa sungay nga nagpasipala sa Dios kag nagtublag sa iya “mga balaan” ang natabo sa Emperyo sang Roma, nga naghingabot anay sa unang mga Cristiano. Indi magpadayon ang iya pagbulut-an. Amo man ang kubos nga tulad-sungay nga “mga hari” nga naggikan sa Emperyo sang Roma. Apang, ano ang matabo sa mga pagbulut-an nga naggikan sa nauna nga sapat nga mga kagamhanan? Subong sang gintagna, ang ila kabuhi ginpalawig sing “isa ka tion kag isa ka panahon.” Ang ila mga teritoryo may mga pumuluyo gihapon tubtob karon. Ang Iraq, halimbawa, amo ang nagasakop sang teritoryo sang dumaan nga Babilonia. Ang Persia (Iran) kag ang Gresya nagaluntad gihapon. Ang mga nagkalabilin sining mga kagamhanan sa kalibutan mga katapo sang Nasyones Unidas. Ining mga ginharian madula man kon malaglag na ang katapusan nga kagamhanan sa kalibutan. Papason ang tanan nga panguluhan sang tawo sa “inaway sang dakung adlaw sang Dios nga Labing Gamhanan.” (Bugna 16:14, 16) Apang, sin-o dayon ang magagahom sa kalibutan?

DAYON NGA PAGBULUT-AN NGA MALAPIT NA!

36, 37. (a) Kay sin-o nagapatuhoy ang “isa nga kaangay sa anak sang tawo,” kag san-o kag sa anong katuyuan nagsulod sia sa langitnon nga Hukmanan? (b) Ano ang gintukod sang 1914 C.E.?

³⁶ “Nagpadayon ako sa pagtan-aw sa mga palanan-awon sa kagab-ihon, kag, yari karon!” tuaw ni Daniel. “May nag-abot upod sa mga panganod sang langit nga isa nga kaangay sa anak sang tawo; kag nag-abot sia tubtob sa Dumaan sang mga Adlaw, kag gindala nila sia malapit sa atubangan sadtong Isa.” (Daniel 7:13) Sang yari sa duta si Jesucristo, gintawag niya ang iya kaugalingon nga “Anak sang tawo,” nagapakita nga kadugo niya ang  katawhan. (Mateo 16:13; 25:31) Sa Sanhedrin, ukon Judiyo nga mataas nga hukmanan, si Jesus nagsiling: “Makita ninyo ang Anak sang tawo nga nagalingkod sa tuuhan sang gahom kag nagakari sa mga panganod sang langit.” (Mateo 26:64) Gani sa palanan-awon ni Daniel, ang isa nga magaabot, nga indi makita sang mga tawo, kag magaatubang kay Jehova nga Dios amo ang ginbanhaw kag ginhimaya nga si Jesucristo. San-o ini natabo?

³⁷ Nakigkatipan ang Dios kay Jesucristo para sa isa ka Ginharian, subong nga nakigkatipan man sia kay Hari David. (2 Samuel 7:11-16; Lucas 22:28-30) Subong harianon nga manunubli ni David, may kinamatarong nga naggahom si Jesucristo sa Ginharian sang matapos ang “gintalana nga panag-on sang mga pungsod” sang 1914 C.E. Ang matagnaon nga rekord sang Daniel nagasiling: “Ginhatagan sia sing pagbulut-an kag kadungganan kag ginharian, agod nga ang mga katawhan, mga pungsod kag mga hambal mag-alagad tanan sa iya. Ang iya pagbulut-an dayon nga pagbulut-an nga indi magataliwan, kag ang iya ginharian indi malaglag.” (Daniel 7:14) Sa amo ang Mesianikong Ginharian gintukod sa langit sang 1914. Apang, ang pagbulut-an ginhatag man sa iban pa.

38, 39. Sin-o ang magabaton sing walay katapusan nga pagbulut-an sa kalibutan?

³⁸ “Ang mga balaan sang Isa nga Supremo magabaton sing ginharian,” siling sang anghel. (Daniel 7:18, 22, 27) Si Jesucristo amo ang nagapanguna nga balaan. (Binuhatan 3:14; 4:27, 30) Ang iban pa nga “mga balaan” nga magaambit sa pagbulut-an amo ang 144,000 ka matutom hinaplas sang espiritu nga mga Cristiano, nga mga masigkamanunubli ni Cristo sa Ginharian. (Roma 1:7; 8:17; 2 Tesalonica 1:5; 1 Pedro 2:9) Ginbanhaw sila gikan sa kamatayon subong dimamalatyon nga mga espiritu agod maggahom kaupod ni Cristo sa langitnon nga Bukid Sion. (Bugna 2:10; 14:1; 20:6) Busa, si Cristo Jesus kag ang ginbanhaw nga hinaplas nga mga Cristiano magagahom sa kalibutan sang katawhan.

³⁹ Tuhoy sa pagbulut-an sang Anak sang tawo kag sang iban nga ginbanhaw nga “mga balaan,” ang anghel sang Dios  nagsiling: “Ang ginharian kag ang pagbulut-an kag ang himaya sang mga ginharian sa idalom sang bug-os nga langit ginhatag sa katawhan nga mga balaan sang Isa nga Supremo. Ang ila ginharian dayon nga ginharian, kag ang tanan nga pagbulut-an magaalagad kag magatuman sa ila.” (Daniel 7:27) Daw ano nga mga pagpakamaayo nga maagom sang matinumanon nga katawhan sa idalom sina nga Ginharian!

40. Paano kita makabenepisyo gikan sa pagbinagbinag sa damgo kag mga palanan-awon ni Daniel?

⁴⁰ Wala mahibaluan ni Daniel ang tanan nga dalayawon nga katumanan sang iya mga palanan-awon gikan sa Dios. Sia nagsiling: “Tubtob diri ang katapusan sang butang. Nahanungod sa akon, nga si Daniel, ang akon mga hunahuna nagpahadlok sa akon sing daku, amo kon ngaa ang akon nawong nagbalhin; apang ginhuptan ko ini nga butang sa akon tagipusuon.” (Daniel 7:28) Apang, nagakabuhi kita sa tion nga mahangpan naton ang katumanan sang nakita ni Daniel. Ang pagbinagbinag sa sini nga tagna magapabakod sang aton pagtuo kag magakumbinsi gid sa aton nga ang Mesianiko nga Hari ni Jehova magagahom sa kalibutan.

[Mga Footnote]

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Ano ang ginasimbulo sang tagsa sang ‘apat ka dalagku nga sapat nga nagtakas sa dagat’?

• Ano ang “diutay” nga sungay?

• Paano ang “mga balaan” gintublag sang simbuliko nga diutay nga sungay sa tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I?

• Ano ang mahanabo sa simbuliko nga diutay nga sungay kag sa iban nga tulad-sapat nga mga kagamhanan?

• Paano ikaw nakabenepisyo gikan sa pagbinagbinag sang damgo kag mga palanan-awon ni Daniel tuhoy sa “apat ka dalagku nga sapat”?

[Mga Pamangkot]

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 149-152]

ISA KA MAHINANGPANON NGA HARI

ANG isa ka Griegong manunulat sang ikalima nga siglo B.C.E. naghinumdom sa iya subong isa ka mahinangpanon kag modelo nga hari. Sa Biblia ginatawag sia nga “hinaplas” sang Dios kag “pispis nga mananagit” gikan sa “ginabutlakan sang adlaw.” (Isaias 45:1; 46:11) Ang hari nga ginapatuhuyan amo si Ciro nga Daku, sang Persia.

Ang pagbantog ni Ciro nagsugod sang mga 560/559 B.C.E. sang nagbulos sia sa iya amay nga si Cam­byses I sa trono sang An­shan, isa ka siudad ukon distrito sa dumaan nga Persia. Ang An­shan sadto ginagamhan ni Hari As­ty­ages nga Medianhon. Sang magribok si Ciro batok sa paggahom sang mga Medianhon, madasig ang iya pagdaug bangod nagdampig sa iya ang hangaway ni As­ty­ages. Nian natigayon ni Ciro ang katutom sang mga Medianhon. Pagkatapos sadto, nag-updanay ang mga Medianhon kag mga Persianhon sa pagpakig-away sa idalom sang iya pagpamuno. Sa amo nagluntad ang Medo-Persianhon nga paggahom nga sang ulihi nagpasangkad sang iya nasakupan kutob sa Dagat Aegeano tubtob sa Suba Indus.—Tan-awa ang mapa.

Upod ang nagtingob nga puwersa sang mga Medianhon kag mga Persianhon, ang una nga ginhimo ni Ciro amo ang pagkontrol  sa duog nga ginaagawan—ang nakatundan nga bahin sang Media diin si Hari Croe­sus nga Lidianhon nagapasangkad sang iya nasakupan sa teritoryo sang mga Me­dian­hon. Subong pagpasangkad sa nasidlangan nga dulunan sang Emperyo sang Lidia sa Asia Minor, ginlutos ni Ciro si Croe­sus kag gin-agaw ang iya kapital, ang Sardis. Nian naagaw ni Ciro ang mga siudad sang mga Ionianhon kag ginbutang ang kabug-usan sang Asia Minor sa idalom sang Emperyo sang Medo-Persia. Bangod sini sia ang nangin panguna nga karibal sang Babilonia kag sang hari sini nga si Nabonido.

Gani naghanda si Ciro sa pagpakig-away batok sa gamhanan nga Babilonia. Kag gikan sa sini nga punto, nagtungod sia sing papel sa katumanan sang tagna sang Biblia. Paagi kay manalagna Isaias, halos duha ka siglo sa wala pa, ginhingadlan ni Jehova si Ciro subong amo ang manuggahom nga magapukan sa Babilonia kag magahilway sa mga Judiyo gikan sa pagkaulipon. Ining abanse nga pagtangdo amo ang kabangdanan kon ngaa ginapatuhuyan sang Kasulatan si Ciro subong “hinaplas” ni Jehova.—Isaias 44:26-28.

Sang ginsalakay ni Ciro ang Babilonia sang 539 B.C.E., isa ka daku nga problema ang nagaatubang sa iya. Bangod ginalibutan sing dalagku nga mga pader kag sing madalom kag malapad nga kanal nga ginporma sang suba Eufrates, daw indi masulod ang siudad. Sa bahin sang Eufrates nga nagailig pasulod sa Babilonia, may isa ka daw bukid kataas nga pader nga may saway nga mga gawang sa pangpang sang suba. Paano mabihag ni Ciro ang Babilonia?

Kapin sa isa ka siglo antes sini, gintagna ni Jehova nga ‘ang kamala mangin yara sa iya mga tubig’ kag nagsiling nga “magamala sila.” (Jeremias 50:38) Nahisanto sa tagna, ginpalikaw ni Ciro ang mga tubig sang Suba Eufrates sing pila ka kilometro sa aminhan sang Ba bilonia. Nian ang iya kasuldadusan nag-ubog sa suba, nagsaka sa banglid padulong sa pader, kag madali nga nakasulod sa siudad bangod nalipatan nga sirhan ang saway nga mga gawang. Kaangay sang “pispis nga mananagit” nga madasig nga nagdagit sa iya biktima, ginbihag sining manuggahom “gikan sa ginabutlakan sang adlaw”—gikan sa sidlangan—ang Babilonia sa isa lamang ka gab-i!

Para sa mga Judiyo sa Babilonia, ang pagdaug ni Ciro nagkahulugan sang pag-abot sang madugay na ginahulat nga kahilwayan gikan sa pagkabihag kag sang katapusan sang 70 ka tuig nga pagkahapay sang ila dutang natawhan. Daku gid ang ila kakunyag sang nagpaguwa si Ciro sing proklamasyon nga nagatugot sa ila sa pagbalik sa Jerusalem kag patindugon liwat ang templo! Gin-uli man sa ila ni Ciro ang hamili nga mga gamit sa templo nga gindala ni Nabocodonosor sa Babilonia, ginhatagan sila sing harianon nga pahanugot sa pag-importar sing mga troso gikan sa Lebanon, kag sa pagkuha sing pundo gikan sa balay sang hari agod gamiton para sa konstruksion.—Esdras 1:1-11; 6:3-5.

Sa kabilugan si Ciro nangin maluluy-on kag mahinangpanon sa pagpakig-angot sa katawhan nga iya nabihag. Ang isa ka rason kon ngaa subong sini ang iya panimuot mahimo nga amo ang iya relihion. Mahimo gid nga si Ciro nagapati sa mga panudlo sang Persianhon nga manalagna nga si Zoro­aster kag nagasimba kay Ahura Mazda—ang dios nga ginapatihan nga amo ang manunuga sang tanan nga maayo. Sa iya libro nga The Zoroastrian Tradition, si Far­hang ­Mehr nagsulat: “Ginpakilala ni Zoroaster ang  Dios subong himpit nga moral. Ginsugiran niya ang mga tawo nga si Ahura Mazda indi matimaluson kundi matarong kag, busa, indi dapat kahadlukan kundi higugmaon.” Ang pagtuo sa isa ka dios nga may matadlong nga moral kag matarong mahimo nga nag-apektar sang maayong pamatasan ni Ciro kag nagpalig-on sa iya nga mangin maluluy-on kag makatarunganon.

Apang, wala maluyagi sang hari ang klima sa Babilonia. Indi niya maagwanta ang mapaang nga tig-ilinit didto. Gani bisan pa ang Babilonia nagpabilin nga isa ka harianon nga siudad sang emperyo, subong man isa ka relihioso kag kultural nga sentro, nagakadto sia diri kon tigtulugnaw lamang. Sa katunayan, sa tapos mabihag ang Babilonia, nagbalik wala madugay si Ciro sa iya pangtig-ilinit nga kapital, sa Ecbatana, nga nahamtang mga 1,900 metros sa ibabaw sang katupungan sang dagat sa tiilan sang Bukid Al­wand. Didto, mas naluyagan niya ang mabugnaw nga tigtulugnaw nga ginabalanse naman sang makalilipay nga tig-ilinit. Nagpatindog man si Ciro sing isa ka matahom nga palasyo sa iya nauna nga kapital, sa Pasar­gadae (malapit sa Persepolis), 650 kilometros ang kalayuon sa bagatnan-sidlangan sang Ecbatana. Ginhimo niya ang iya puluy-an didto nga isa ka palahuwayan kon luyag niya mag-isahanon.

Sa amo madumduman si Ciro subong isa ka isganan nga mandadaug kag isa ka mahinangpanon nga hari. Ang iya 30 ka tuig nga paggahom natapos sang mapatay sia sang 530 B.C.E. samtang nagapakig-away sia. Ang iya anak nga si Cam­byses II nagbulos sa iya sa trono sang Persia.

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Paano si Ciro nga Persianhon nangin “hinaplas” ni Jehova?

• Anong mapuslanon nga serbisyo para sa katawhan ni Jehova ang ginhimo ni Ciro?

• Paano gintratar ni Ciro ang katawhan nga iya ginbihag?

[Mapa]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

EMPERYO SANG MEDO-PERSIA

MACEDONIA

Memphis

EGIPTO

ETIOPIA

Jerusalem

Babilonia

Ecbatana

Susa

Persepolis

INDIA

[Retrato]

Lulubngan ni Ciro, sa Pasargadae

[Retrato]

Iskultura sa Pasargadae, nga nagalaragway kay Ciro

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 153-161]

ISA KA LAMHARON NGA NAGHARI SA KALIBUTAN

MGA 2,300 ka tuig ang nagligad, ang isa ka bukay sing buhok nga heneral sang militar nga beintehon ang edad nagatindog sa baybayon sang Dagat Mediterraneo. Ginatan-aw niya ang isa ka isla nga siudad nga halos isa ka kilometro ang kalayuon. Bangod wala sia ginpasulod diri, determinado ang naakig nga heneral nga agawon ang siudad. Ano ang iya ginplano nga pagsalakay? Maghimo sing alagyan pasulod sa isla kag pasalakayon ang iya mga kasuldadusan batok sa siudad. Ang paghimo sing alagyan nagsugod na.

Apang naawat ang lamharon nga heneral sang mensahe halin sa dungganon nga hari sang Emperyo sang Persia. Sa kalangkag nga makighidait, nagtanyag ang manuggahom sang Persia sing tumalagsahon nga tanyag: 10,000 ka talanton nga bulawan (kapin sa duha ka bilyones dolyares sa karon nga balor), pangasaw-on ang isa sang mga anak nga babayi sang hari, kag maggahom sa bug-os nakatundan nga bahin sang Emperyo sang Persia. Ini tanan gintanyag kabaylo sang pamilya sang hari, nga nabihag sang heneral.

Ang kumander nga dapat magdesisyon kon bala batunon ukon indi ang tanyag amo si Alejandro III sang Macedonia. Dapat bala niya batunon ang tanyag? “Isa yadto ka ital-ital nga tinion para sa dumaan nga kalibutan,” siling sang istoryador nga si Ul­rich Wil­cken. “Ang epekto sang iya desisyon nag-apektar gid sang Edad Media tubtob sa aton adlaw, sa Sidlangan subong man sa Katundan.” Antes naton binagbinagon ang sabat ni Alejandro, tan-awon naton kon ano nga mga hitabo ang nagdul-ong sa sining ital-ital nga tinion.

 ANG PAGLUTAW SANG ISA KA MANDADAUG

Natawo si Alejandro sa Pella, Macedonia, sang 356 B.C.E. Ang iya amay amo si Hari Philip II, kag ang iya iloy, amo si Olym­pias. Gintudluan si Alejandro sang iya iloy nga ang mga hari sang Macedonia naghalin kay Her­cules, nga anak sang Griego nga dios nga si ­Zeus. Suno kay Olym­pias, ang katigulangan ni Alejandro amo si Achil­les, ang baganihan sa binalaybay ni Homer nga Iliad. Sa amo bangod ginkondisyon sia sang iya mga ginikanan sa pagpangdaug kag sa pagtigayon sing harianon nga himaya, wala sing interes ang lamharon nga si Alejandro sa iban nga mga butang. Sang ginpamangkot kon bala maentra sia sa palumba dalagan sa Olym­pic ­Games, nagsabat si Alejandro nga masugot sia kon ang iya kontra mga hari. May ambisyon sia nga labawan pa ang mga nahimuan sang iya amay kag makatigayon sing himaya paagi sa iya mga hinimuan.

 Sa edad nga 13, gintudluan si Alejandro sang Griegong pilosopo nga si Aris­totle, nga nagbulig sa iya agod mangin interesado sia sa pilosopiya, medisina, kag siensia. Indi mapat-od kon daw ano kadaku ang nangin impluwensia sang pilosopiko nga mga panudlo ni Aris­totle sa panghunahuna ni Alejandro. “Daw indi mapamatukan ang paghambal nga wala sila mag-ugyunay sa madamo nga butang,” siling ni Ber­trand Rus­sell, isa ka pilosopo sang ika-20 nga siglo. “Ang politikal nga mga pagtamod ni Aris­totle ginpasad sa siudad-estado nga sistema sang mga Griego nga sadto manugtaliwan na.” Ang ideya nga maggahom sa isa ka diutay nga siudad nga estado wala magganyat sa isa ka ambisyuso nga prinsipe nga luyag magtukod sing isa ka daku kag sentralisado nga emperyo. Mahimo gid nga indi kumbinsido si Alejandro sa ideya ni Aris­totle nga kabigon ang mga indi Griego subong mga ulipon, kay ang ginplano niya amo ang isa ka emperyo diin ang mga nagdaug kag mga bihag mauswagon nga nagaupdanay.

Apang, indi maduhaduhaan nga napalambo ni Aris­totle ang interes ni Alejandro sa pagbasa kag sa pagtuon. Palabasa gid si Alejandro sa iya bug-os nga kabuhi, labi na sang mga sinulatan ni Homer. Ginasiling nga nasaulo niya ang Iliad—ang tanan nga 15,693 ka linya sang binalaybay.

Ang pagtudlo ni Aristotle hinali nga nauntat sang 340 B.C.E. sang magbalik sa Pel­la ang 16-anyos nga prinsipe agod maggahom sa Macedonia sang wala ang iya amay. Kag wala mag-uyang sing tion ang manunubli sa trono nga prinsipe sa pagpakilala sang iya kaugalingon sa inaway. Sa kahamuot ni Philip, mahapos nga nalutos niya ang tribo sang mga Maedi sa ­Thrace, gin-agaw ang ila pinakadaku nga siudad, kag ginhingadlan ang duog nga Al­ex­an­droú­polis, nga ginsunod sa iya ngalan.

PAGPANGDAUG

Bangod ginpatay si Philip sang 336 B.C.E., napanubli sang 20 anyos nga si Alejandro ang trono sang Macedonia. Upod ang diutay lamang apang isganan nga hangaway sang 30,000 ka soldado kag 5,000 ka manugkabayo, ginsugdan ni Alejandro ang pagpangdaug sang magsulod sia sa Asia sa Hel­les­pont (karon Dar­da­nelles)  sang tigpamulak sang 334 B.C.E. Ang iya hangaway may kaupod nga mga enhinyero, mga surbeyor, mga arkitekto, mga sientipiko, kag mga istoryador.

Sa Suba Granicus sa pamusod sang aminhan-katundan sang Asia Minor (karon Turkey), natigayon ni Alejandro ang iya una nga kadalag-an batok sa mga Persianhon. Sadto nga tigtulugnaw nasakop niya ang katundan sang Asia Minor. Pagkadason nga tigragas ang ikaduha nga pagpakig-away sa mga Persianhon natabo sa Is­sus, sa pamusod sang bagatnan-sidlangan sang Asia Minor. Upod ang mga tunga sa milyon ka soldado, nag-abot didto ang dungganon nga si Hari Dario III sang Persia agod sugataon si Alejandro. Gin-upod man ni Dario nga may sobra nga kompiansa sa kaugalingon ang iya iloy, ang iya asawa, kag ang iban pa nga mga katapo sang iya pamilya agod masaksihan nila ang isa kuntani ka talalupangdon nga kadalag-an. Apang wala makahanda ang mga Per­sian­hon sa hinali kag mabaris nga pagsalakay sang mga Mace­do­nian­hon. Ginlutos sang hangaway ni Alejandro ang Persianhon nga hangaway, kag nalagyo si Dario, nga ginbiyaan ang iya pamilya sa mga kamot ni Alejandro.

Sa baylo nga lagson ang nagpinalagyo nga mga Persianhon, nagmartsa si Alejandro pa bagatnan sa Baybayon sang Mediterraneo, kag gin-agaw ang mga base nga gingamit anay sang  gamhanan nga mga barko sang Persia. Apang nagbato ang isla nga siudad sang Tiro. Determinado nga agawon ini, ginsugdan ni Alejandro ang pagkibon nga nagdugay sing pito ka bulan. Sa tion sini nga pagkibon nga nag-abot ang tanyag para sa paghidait halin kay Dario. Tuman ka makagalanyat ang gintanyag nga mga kondisyon amo kon ngaa suno sa report ang ginasaligan nga manuglaygay ni Alejandro nga si Parmenio nagsiling kuno: ‘Kon ako si Alejandro, batunon ko ini.’ Apang nagsabat ang lamharon nga heneral: ‘Amo man ang himuon ko, kon ako si Parmenio.’ Wala makignegosyar si Alejandro, sa baylo ginpadayon niya ang pagkibon kag nahapay niya yadtong bugalon nga reyna sang kadagatan sang Hulyo 332 B.C.E.

Wala ginhapay ni Alejandro ang Jerusalem bangod nag-ampo ini sa iya, apang nagpadayon sia sa bagatnan, kag ginbihag ang Gaza. Gin-abiabi sia sang Egipto subong manluluwas bangod natak-an na ini sa paggahom sang Persia. Sa Mem­phis naghalad sia sa toro nga si Apis, nga nagpahamuot sa Egiptohanon nga mga saserdote. Gintukod man niya ang siudad sang Al­ex­andria, nga sang ulihi nangin kaagaw sang Atenas subong sentro sang edukasyon kag nagahupot gihapon sang iya ngalan.

Masunod, nagliso si Alejandro pa aminhan-sidlangan, nag-agi sia sa Palestina kag nagpadayon sa Suba Tigris. Sang tuig 331 B.C.E., nagpakig-away sia sa ikatlo nga tion batok sa mga Persianhon, sa Gaugamela, indi malayo sa ginub-an sang Ninive. Nalutos diri sang 47,000 ka soldado ni Alejandro ang gin-organisar liwat nga di-magkubos 250,000 ka soldado sang Persia! Nalagyo si Dario kag sang ulihi ginpatay sang iya mismo mga tinawo.

Sa kalipay sa mga kadalag-an nga iya natigayon, nagliso naman si Alejandro sa bagatnan kag gin-agaw ang Babilonia nga amo ang pangtigtulug naw nga kapital sang Persia. Ginsakop man niya ang kapital sa Susa kag sa Persepolis, ginkuha ang daku nga bahandian sang Persia kag ginsunog ang daku nga palasyo ni Jerjes. Sang ulihi, gin-agaw niya ang kapital sa Ecbatana. Nian ginsakop sining maasab nga mandadaug ang nabilin pa nga bahin sang teritoryo sang Persia, tubtob sa sidlangan sa Suba Indus, nga nahamtang sa Pakistan karon.

Pagtabok sa Indus, sa rehiyon nga yara sa dulunan sang probinsia sang Taxila nga sakop sang Persia, nasumalang ni Alejandro ang isa ka daku nga kontra, ang Indian nga hari nga si Porus. Batok sa iya, si Alejandro nakig-away sang iya ikap-at kag katapusan nga pagpakig-away, sang Hunyo 326 B.C.E. Ang hangaway ni Porus naglakip sing 35,000 ka soldado kag 200 ka elepante, nga nagpahadlok sa mga kabayo sang mga Macedonianhon. Ang inaway malapuyot kag madugo, apang nagdaug ang mga hangaway ni Alejandro. Nag-ampo si Porus kag nangin isa ka alyado.

Kapin sa walo ka tuig na ang nagligad sugod sang nagtabok pa Asia ang hangaway sang Macedonia, kag lapyo na kag ginahidlaw ang mga soldado. Bangod sang pagpalangluya pagkatapos sang malapuyot nga pagpakig-away batok kay Porus, luyag na gid nila magpauli. Bisan pa daw nagapangindi sia sang primero, ginpasugtan sila ni Alejandro. Sa pagkamatuod ang Gresya nangin isa ka kagamhanan sa kalibutan. Bangod sang Griegong mga kolonya nga gintukod sa nasakop nga kadutaan, ang Griego nga hambal kag kultura naglapnag sa bug-os nga nasakupan.

ANG TAWO SA LIKOD SANG TAMING

Ang naghugpong sa hangaway sang Macedonia sa pagpangdaug sa sulod sang mga tinuig amo ang personalidad ni Alejandro. Kada matapos ang pagpakig-away, batasan na ni Alejandro nga ginaduaw ang mga napilasan, ginausisa ang ila mga samad, ginadayaw ang mga soldado bangod sang ila pagkaisganan, kag ginapadunggan sila paagi sa pagregalo sa ila sing kuwarta nahisuno sa ila mga nahimuan. Sa mga napatay sa pagpakig-away, isa ka dungganon nga lubong ang ginahimos ni Alejandro para sa ila. Ang mga ginikanan kag mga anak sang napatay nga mga soldado ginalibre sa tanan nga buhis kag sa pagtrabaho. Subong kalingawan sa tapos  sang pagpakig-away, nagapahiwat si Alejandro sing mga hampang kag mga paindisanay. Sang isa ka bes, ginhatagan pa gani niya sing bakasyon ang mga bag-o nakasal, agod mahinguyang nila ang tigtulugnaw upod sa ila asawa, sa Macedonia. Bangod sini ginpalangga sia kag gindayaw sang iya mga tinawo.

Tuhoy sa pagpakasal ni Alejandro kay Prinsesa Roxana sang Bac­tria, ang Griego nga biograpo nga si Plu­tarch nagsulat: “Isa gid yadto ka paghigugmaanay, apang sa amo man nga tion daw paborable sa iya katuyuan. Kay nalipay ang ginbihag nga mga tawo nga makita sia nga nagpili sing palangasaw-on gikan sa tunga nila, kag ginhigugma nila sia sing labi, sang mapamatud-an nila nga walay sapayan sang lamang nga balatyagon nga nangibabaw sa iya subong isa ka kalmado gid nga tawo, wala niya pagtanduga sia tubtob nakuha niya sia sa isa ka legal kag dungganon nga paagi.”

Gintahod man ni Alejandro ang pag-asawahay sang iban. Bisan pa bihag niya ang asawa ni Hari Dario, ginpat-od niya nga hatagan sia sing pagtahod. Subong man, sang mahibaluan niya nga gin-abusuhan sang Macedonianhon nga mga soldado ang mga asawa sang pila ka dumuluong, nagmando sia nga patyon sila kon mapamatud-an nga nakasala.

Kaangay sang iya iloy nga si Olym­pias, si Alejandro tuman ka relihioso. Antes kag pagkatapos sang mga pagpakig-away nagahalad sia kag nagapamangkot sa mga manugbabaylan tuhoy sa kahulugan sang pila ka patimaan. Nagapamangkot man sia sa orakulo sang Ammon, sa Libya. Kag sa Babilonia ginatuman niya ang mga instruksion sang mga Caldeanhon tuhoy sa paghalad, ilabi na sa Babilonianhon nga dios nga si Bel (Marduk).

Bisan pa si Alejandro haganhagan magkaon, nangin palainom sia sang ulihi. Nagahadak sia samtang nagainom sing alak kag nagatinikal sang iya mga hinimuan. Ang isa sang pinakamalain nga ginhimo ni Alejandro amo ang pagpatay niya sa iya abyan nga si Cli­tus, bangod sang iya kaakig sang mahubog sia. Apang ginbatyag mismo ni Alejandro ang iya ginhimo amo kon ngaa tatlo ka adlaw nga nagparumatay sia sa iya higdaan, nga wala nagakaon ukon  nagainom. Sang ulihi, nahaylo sia sang iya mga abyan nga magkaon.

Sa pagligad sang tion, bangod sang paghingamo ni Alejandro sing himaya nagguwa ang iya malain nga mga batasan. Madali na sia magpati sa butig nga mga panumbungon kag mapintas kaayo maghatag sing silot. Halimbawa, bangod napapati sia nga si Phi­lotas nagbuko sa pagpatay sa iya, ginpapatay sia ni Alejandro kag ang iya amay nga si Par­menio, ang manuglaygay nga iya anay ginasaligan.

ANG PAGKALUTOS NI ALEJANDRO

Wala madugay pagbalik niya sa Babilonia, nagmasakit si Alejandro sing malaria, nga wala na gid mag-ayo. Sang Hunyo 13, 323 B.C.E., sa tapos magkabuhi sing 32 ka tuig lamang kag 8 ka bulan, nag-ampo si Alejandro sa labing makahaladlok nga kaaway, ang kamatayon.

Subong gid ini sang ginsiling anay sang pila ka Indian nga mga mangin-alamon: “O Hari Alejandro, ang tagsa ka tawo may kadakuon sang duta nga igo lang sa aton ginatindugan; kag ikaw kaangay sang iban nga mga tawo, luwas nga ikaw aktibo gid kag pursigido, nagalibotlibot sa sining bug-os nga duta malayo sa imo puluy-an, nga nagapagamo sa imo kaugalingon, kag nagagamo sa iban. Apang sa indi madugay mapatay ka, kag magaangkon sing kadakuon sang duta nga igoigo lang para sa imo lubong.”

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Ano ang ginhalinan ni Alejandro nga Daku?

• Sang mapanubli ang trono sang Macedonia, ano sa gilayon ang ginsugdan ni Alejandro?

• Ilaragway ang pila sang mga pagpangdaug ni Alejandro.

• Ano ang masiling sa personalidad ni Alejandro?

[Mapa]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

ANG MGA PAGPANGDAUG NI ALEJANDRO

MACEDONIA

EGIPTO

Babilonia

Suba Indus

[Retrato]

Si Alejandro

[Retrato]

Si Aris­totle kag ang iya estudyante nga si Alejandro

 [Bug-os pahina nga retrato]

[Retrato]

Ang medalya nga nagalaragway kuno kay Alejandro nga Daku

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 162, 163]

GINBAHINBAHIN ANG ISA KA DAKU NGA GINHARIAN

TUHOY sa ginharian ni Alejandro nga Daku, gintagna sang Biblia ang pagkabungkag kag pagbahinbahin sini “apang indi sa iya kaliwatan.” (Daniel 11:3, 4) Nahisuno sa sini, sa sulod sang 14 ka tuig sa tapos sang hinali nga pagkapatay ni Alejandro sang 323 B.C.E., ginpatay ang iya lehitimo nga anak nga si Alejandro IV kag ang iya di-lehitimo nga anak nga si He­ra­cles.

Sang tuig 301 B.C.E., ang apat ka heneral ni Alejandro naggahom sa daku nga emperyo nga gintukod sang ila kumander. Ginsakop ni Heneral Cas­sander ang Macedonia kag Gresya. Nabaton ni Heneral Ly­sim­achus ang Asia Minor kag ­Thrace. Nagkadto kay Se­leu­cus I Ni­ca­tor ang Mesopotamia kag Siria. Kag si Ptol­emy La­gus, ukon Ptol­emy I, naggahom sa Egipto kag Palestina. Sa amo, gikan sa isa ka dungganon nga ginharian ni Alejandro naglutaw ang apat ka Helenistiko, ukon Gresyanhon, nga mga ginharian.

Sa apat ka Helenistiko nga ginharian, ang paggahom ni Cas­sander ang pinakamalip-ot. Mga pila ka tuig sa tapos maggahom si Cas­sander, nagkalamatay ang tanan nga lalaki sa iya kaliwatan, kag sang 285 B.C.E., ginkuha ni Ly­sim­achus ang Europeanhon nga bahin sang Emperyo sang Gresya. Pagligad sang apat ka tuig, ginpatay si Ly­sim­achus sang hangaway ni Se­leu­cus I Ni­ca­tor, sa amo sia ang naggahom sa daku nga bahin sang mga teritoryo sa Asia. Si Se­leu­cus amo ang nangin una sa kaliwat sang Seleucidnon nga mga hari sa Siria. Sia ang nagtukod sang Antioquia sa Siria kag ginhimo niya yadto nga iya bag-o nga kapital. Ginpatay si Se­leu­cus sang 281 B.C.E., apang ang dinastiya nga iya gintukod nagpadayon sa paggahom tubtob sang 64 B.C.E. sang ginhimo ni Heneral Pom­pey ang Siria nga isa ka probinsia sang Roma.

Sa apat ka bahin sang emperyo ni Alejandro, ang ginharian sang kaliwat ni Ptol­emy  ang pinakamalawig. Naangkon ni Ptol­emy I ang titulo subong hari sang 305 B.C.E. kag nangin ang una sa Macedonianhon nga mga hari, ukon mga Paraon, sang Egipto. Pagkatapos mahimo ang Alexandria nga kapital, ginsugdan niya gilayon ang programa sa pagpauswag sini. Ang isa sang iya pinakadaku nga ginpatindog amo ang bantog nga Al­ex­an­drian Li­brary. Agod magdumala sa sining daku nga proyekto, ginkuha ni Ptol­emy gikan sa Gresya ang isa ka kilala nga iskolar sang Atenas, nga si Deme­trius Pha­le­reus. Suno sa report, sang nahauna nga siglo C.E., ang librarya nagaunod sing isa ka milyon ka linukot. Ang dinastiya ni Ptol­emy nagpadayon sa paggahom sa Egipto tubtob napukan ini sa Roma sang 30 B.C.E. Nian ginbuslan sang Roma ang Gresya subong nagapangibabaw nga kagamhanan sa kalibutan.

ANO ANG IMO NAHANTOP?

• Paano nabahinbahin ang daku nga emperyo ni Alejandro?

• Tubtob san-o nagpadayon sa paggahom ang kaliwat sang Seleucidnon nga mga hari sa Siria?

• San-o natapos ang ginharian sang kaliwat ni Ptolemy sa Egipto?

[Mapa]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

PAGKABUNGKAG SANG EMPERYO NI ALEJANDRO

Cassander

Lysimachus

Ptolemy I

Seleucus I

[Mga retrato]

Ptolemy I

Seleucus I

 [Diagram/Retrato sa pahina 139]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

MGA KAGAMHANAN SA KALIBUTAN SA TAGNA NI DANIEL

Ang daku nga larawan (Daniel 2:31-45)

Ang apat ka sapat gikan sa dagat (Daniel 7:3-8, 17, 25)

BABILONIA kutob sang 607 B.C.E.

MEDO-PERSIA kutob sang 539 B.C.E.

GRESYA kutob sang 331 B.C.E.

ROMA kutob sang 30 B.C.E.

ANGLO-AMERIKANO NGA KAGAMHANAN SA KALIBUTAN kutob sang 1763 C.E.

NABAHINBAHIN SA POLITIKA NGA KALIBUTAN sa tion sang katapusan

 [Bug-os pahina nga retrato sa pahina 128]

 [Bug-os pahina nga retrato sa pahina 147]