Paano Nakalampuwas ang Libro?

Ang dumaan nga mga sinulatan may kinaugali nga mga kaaway​—⁠ang kalayo, humog, agup-op. Ang Biblia indi luwas sa sining mga katalagman. Ang rekord kon paano ini nakalampuwas sa halit sang tion agod mangin ang labing madali matigayon nga libro sa kalibutan talalupangdon gid sa tunga sang dumaan nga mga sinulatan. Ini nga maragtas takus usisaon.

WALA gintigib sang mga manunulat sang Biblia ang ila mga pulong sa bato; ukon ginsulat ini sa mabakod nga mga tapitapi nga daga. Mahimo gid nga ginsulat nila ang ila mga pulong sa madali mapierde nga materyales​—⁠sa papiro (gikan sa isa ka tanom sa Egipto nga amo man sini ang ngalan) kag sa pergamino (gikan sa panit sang mga sapat).

Ano ang natabo sa orihinal nga mga sinulatan? Mahimo nga madugay na ini napierde, ang kalabanan sini, sa dumaan nga Israel. Ang iskolar nga si Oscar Paret nagpaathag: “Ining duha ka sululatan nga materyales [papiro kag panit] pareho nga maapektuhan sang humog, sang agup-op, kag sang nanuhaytuhay nga mga sapatsapat. Nahibaluan naton gikan sa matag-adlaw nga eksperiensia kon daw ano kadali ang papel, kag bisan gani ang mabakod nga panit, nagatapok sa hangin ukon sa mahumog nga hulot.”¹

Kon wala na ang orihinal nga mga sinulatan, paano nian nakalampuwas sa aton ang mga pulong sang mga manunulat sang Biblia?

Gintipigan sang Mauti nga mga Manugkopya

Wala madugay sa tapos mahuman ang orihinal nga mga sinulatan, ginsugdan ang pagkopya sa sini paagi sa kamot. Ang matuod, ang pagkopya sa Kasulatan nangin isa ka propesyon sa dumaan nga Israel. (Esdras 7:​6; Salmo 45:1) Apang, ginkopya ini sa mga materyales nga wala nagadugay. Sang ulihi, gin-islan ini sang iban nga mga kinopyahan sang kamot. Sang napierde na ang orihinal nga mga sinulatan, ining mga kopya amo ang nangin sadsaran sang palaabuton nga mga manuskrito. Ang paghimo sing mga kopya nagpadayon sa sulod sang madamo nga siglo. Nabag-o bala ang teksto sang Biblia bangod sang mga sayop sang mga manugkopya sa sulod sang mga siglo? Ginapakita sang ebidensia nga wala.

Mahugod gid ang propesyonal nga mga manugkopya. May daku sila nga pagtahod sa mga pulong nga ila ginkopya. Mauti man sila. Ang Hebreong tinaga nga ginbadbad “manugkopya” amo ang so·pherʹ, nga nagapatuhoy sa pag-isip kag pagrekord. Sa pag-ilustrar kon daw ano ka sibu ang mga manugkopya, binagbinaga ang mga Masorete.⁠ a Tuhoy sa ila, ang iskolar nga si Thomas Hartwell Horne nagpaathag: “Ila . . . gin-isip kon ano ang sa tunga nga letra sang Pentateuko [ang una nga lima ka libro sang Biblia], kon ano ang sa tunga nga bahin sang tagsa ka libro, kag kon makapila ang tagsa ka letra sang [Hebreo] nga alpabeto nagalutaw sa bug-os nga Hebreong Kasulatan.”³

Sa amo, ang lantip nga mga manugkopya naggamit sing pila ka paagi sa pagsayasat. Agod malikawan nga malaktawan ang bisan isa lamang ka letra gikan sa teksto sang Biblia, gin-isip nila indi lamang ang mga tinaga nga ginakopya kundi ang mga letra man. Binagbinaga kon daw ano ini kauti: Suno sa report, naisip nila ang 815,140 ka indibiduwal nga letra sa Hebreong Kasulatan!⁴ Ang subong sini kaukod nga panikasog nagapasalig sing daku nga pagkasibu.

Apang, indi buot silingon nga wala nagasayop ang mga manugkopya. May yara bala pamatuod nga, walay sapayan sang liwatliwat nga pagkopya sa sulod sang mga siglo, nakalampuwas ang teksto sang Biblia nga masaligan gihapon?

 Isa ka Malig-on nga Sadsaran Para sa Pagsalig

May makatarunganon nga rason sa pagpati nga ang Biblia sibu nga ginpaliton tubtob sa aton adlaw. Ang ebidensia amo ang matigayon gihapon nga sinulat sang kamot nga mga manuskrito​—⁠ginabanta nga 6,000 sang bug-os ukon mga bahin lamang sang Hebreong Kasulatan kag mga 5,000 sang Cristianong Kasulatan sa Griego. Lakip sa sini amo ang manuskrito sang Hebreong Kasulatan nga natukiban sang 1947 nga nagapakita kon daw ano gid kasibu ang pagkopya anay sa Kasulatan. Gintawag ini nga “labing daku nga diskobre sa manuskrito sa modernong panahon.”⁵

Samtang nagabantay sa iya mga panong sang maaga nga bahin sadto nga tuig, natukiban sang isa ka pamatan-on nga Bedouin nga manugpahalab ang isa ka kuweba malapit sa Patay nga Dagat. Nasapwan niya diri ang pila ka tibod nga daga, ang kalabanan sini wala sing unod. Apang, sa isa sang mga tibod, nga may hugot nga taklob, nasapwan niya ang isa ka panit nga linukot nga naputos sing maayo sa lino kag nagaunod sing kompleto nga tulun-an ni Isaias sang Biblia. Ining natipigan apang daan na nga linukot may mga palatandaan nga ginkay-o. Wala gid makahibalo ang pamatan-on nga manugpahalab nga ang iya ginauyatan nga dumaan nga linukot magaganyat sa ulihi sa bug-os nga kalibutan.

Ano ang importante gid sa sining partikular nga manuskrito? Sang 1947 ang matigayon nga pinakadaan nga kompleto nga Hebreong mga manuskrito may petsa nga mga ikapulo nga siglo C.⁠E. Apang ini nga linukot may petsa nga ikaduha nga siglo B.⁠C.⁠E.⁠ b​—⁠nauna sing kapin sa isa ka libo ka tuig. c Interesado gid ang mga iskolar nga ipaanggid ining linukot sa mga manuskrito nga ginhimo sang ulihi.

Sa isa ka pagtuon, ginpaanggid sang mga iskolar ang ika-53 nga kapitulo sang Isaias sa Dead Sea Scroll batok sa Masoretiko nga teksto nga ginhimo isa ka libo ka tuig sang ulihi. Ang libro nga A General Introduction to the Bible, nagapaathag kon ano ang mga resulta sang pagtuon: “Sa 166 ka tinaga sa Isaias 53, napulog-pito ka letra lamang ang indi sigurado. Ang napulo sa sini nga letra may kaangtanan lamang sa tigbato, nga wala nagaapektar sa kahulugan. Ang apat pa gid ka letra may diutay lamang nga pagbag-o sa estilo, subong sang pangsugpon nga mga letra. Ang nabilin nga tatlo ka letra amo ang tinaga nga ‘kapawa,’ nga gindugang sa bersikulo 11, kag wala sing daku nga epekto sa kahulugan. . . . Sa amo, sa isa ka kapitulo nga may 166 ka tinaga, isa lamang ka tinaga (tatlo ka letra) ang indi sigurado pagligad sang isa ka libo ka tuig nga pagpaliton​—⁠kag ini nga tinaga wala nagabag-o sa kahulugan sang dinalan.”⁷

Si Propesor Millar Burrows, nga nag-usisa sa kaundan sang mga linukot sa sulod sang mga tinuig, nagdangat sa amo man nga konklusion: “Madamo sang mga pagkatuhay sa ulot . . . sang linukot ni Isaias kag sang Masoretiko nga teksto ang sarang mapaathag subong mga sayop lamang sa pagkopya. Luwas sa sini, talalupangdon nga nagahisanto ini sa kabilugan sa teksto sang mga manuskrito nga natukiban sang Edad Media. Ini nga paghisanto sang mas daan nga manuskrito nagahatag sing makapasalig nga pamatuod nga sibu ang tradisyonal nga teksto.”⁸

 “Makapasalig nga pamatuod” man ang mahatag tuhoy sa pagkopya sa Cristianong Griegong Kasulatan. Halimbawa, ang pagkatukib sang ika-19 nga siglo sa Codex Sinaiticus, isa ka vellum nga manuskrito nga napetsahan sang ikap-at nga siglo C.⁠E., nakabulig sa pagpamatuod sa pagkasibu sang mga manuskrito sang Cristianong Griegong Kasulatan nga nahimo mga siglo sang ulihi. Ang isa ka papiro nga bahin sang Ebanghelyo ni Juan, nga natukiban sa distrito sang Faiyūm, sa Egipto, ginpetsahan nga nasulat sang una nga katunga sang ikaduha nga siglo C.⁠E., kubos sa 50 ka tuig sa tapos masulat ang orihinal. Natipigan ini sa sulod sang mga siglo sa mamala nga balas. Ang teksto nagahisanto sa mga manuskrito nga natukiban sang ulihi lang.⁹

Sa amo, ang ebidensia nagapamatuod nga ang mga manugkopya sibu gid. Apang, may sayop man sila. Wala sing indibiduwal nga manuskrito ang wala sing sayop​—⁠lakip ang Dead Sea Scroll ni Isaias. Walay sapayan, nakita kag gintadlong sang mga iskolar ining mga pagkatuhay gikan sa orihinal.

Pagtadlong sa mga Sayop sang mga Manugkopya

Ibutang ta nga 100 ka tawo ang ginpangabay nga kopyahon ang isa ka malawig nga dokumento. Mahimo gid nga ang pila sang mga manugkopya magasayop. Apang, indi pareho nga sayop ang mahimo nila tanan. Kon ipaanggid mo sing mahalungon ang tanan nga 100 ka kopya, makita mo ang mga sayop kag mahibaluan ang sibu nga teksto sang orihinal nga dokumento, bisan wala mo pa gid makita ini.

Sing kaanggid, indi pareho nga mga sayop ang nahimo sang mga manugkopya sang Biblia. Bangod linibo karon ang mga manuskrito sa Biblia nga sarang mapaanggid, nakita sang mga iskolar sa teksto ang mga sayop, natukiban kon ano ini sa orihinal, kag ginlista nila ang kinahanglanon nga mga pagtadlong. Subong resulta sining mahalungon nga pagtuon, nakahimo ang mga iskolar sa teksto sing kulupyahan nga mga teksto sa orihinal nga mga hambal. Ining napauswag nga mga edisyon sang Hebreo kag Griegong mga teksto naggamit sing mga tinaga nga ginaugyunan sang kadamuan subong amo ang orihinal, nga ginalista sa masami sa mga footnote ang mga pagkatuhay ukon tal-us nga mga tinaga sa pila ka manuskrito. Ang napauswag nga mga edisyon sang mga iskolar sa teksto amo ang ginagamit sang mga manugbadbad sing Biblia sa pagbadbad sing Biblia padulong sa modernong mga hambal.

Gani kon basahon mo ang isa ka modernong badbad nga Biblia, makasalig gid ikaw nga ang Hebreo kag Griegong mga teksto nga ginbasehan sini talalupangdon nga amo man ang mga pulong sang orihinal nga mga manunulat sang Biblia.⁠ d Ang rekord kon paano ang Biblia nakalampuwas walay sapayan sang linibo ka tuig nga pagkopya sa sini paagi sa kamot talalupangdon gid. Busa, si Sir Frederic Kenyon, madugay na nga manugtatap sa British Museum, nakasiling: “Ang kaundan sang teksto sang Biblia pat-od gid . . . Indi ini masiling sa bisan anong iban pa nga dumaan nga libro sa kalibutan.”¹⁰

[Mga nota]

[Retrato sa pahina 8]

Ang Biblia gintipigan sang lantip nga mga manugkopya

[Retrato sa pahina 9]

Ang Dead Sea Scroll ni Isaias (ginapakita ang kopya sini) halos pareho gid sa Masoretiko nga teksto nga ginhimo linibo ka tuig sang ulihi