“Ang ebolusyon isa ka kamatuoran kaangay sang init sang adlaw,” siling ni Propesor Richard Dawkins, isa ka kilala nga sientipiko nga ebolusyonista.¹⁶ Siempre pa, ginapamatud-an sang mga eksperimento kag direkta nga mga obserbasyon nga ang adlaw mainit. Apang ginapamatud-an man bala sang mga eksperimento kag direkta nga mga obserbasyon nga matuod ang teoriya sang ebolusyon?

Antes naton sabton ina nga pamangkot, may butang nga kinahanglan anay naton athagon. Madamo nga sientipiko ang nakaobserbar nga sa pagligad sang tion, ang mga kaliwat sang buhi nga mga tinuga mahimo nga magbag-o diutay. Halimbawa, ang mga tawo mahimo mag-breeding sang mga ido agod mangin mas malip-ot ang mga batiis ukon mas malaba ang balahibo sang ila mga totoy. * Ginatawag sang pila ka sientipiko ining diutay nga mga pagbag-o subong “microevolution.”

Pero, ginatudlo sang mga ebolusyonista nga ining tigdiutay nga mga pagbag-o amat-amat nga natabo sa sulod sang binilyon ka tuig kag nagresulta sa dalagku nga mga pagbag-o, amo nga nangin mga amphibian ang isda kag ang mga amu nangin mga tawo. Ining daku nga mga pagbag-o ginatawag nga “macroevolution.”

Halimbawa, gintudlo ni Charles Darwin nga ining tigdiutay nga mga pagbag-o nagapamatuod  nga posible nga natabo ang dalagku nga mga pagbag-o, pero wala lang natalupangdan.¹⁷ Nagapati sia nga sa sulod sang malawig nga tion, ang pila sa orihinal nga butang, nga ginatawag simple nga kabuhi, amat-amat nga nagbag-o pakadto sa minilyon ka nagkalainlain nga porma sang kabuhi sa duta, paagi sa “tuman ka diutay nga mga pagbag-o.”¹⁸

Para sa madamo, daw rasonable ini nga pagpati. Ginahunahuna nila, ‘Kon nagakatabo ang diutay nga mga pagbag-o sa mga espesyi, posible nga makapatubas ang ebolusyon sing dalagku nga mga pagbag-o pagligad sang malawig nga tion.’ * Pero ang matuod, ang panudlo sa ebolusyon nasandig sa tatlo ka teoriya. Binagbinaga ang masunod.

Una nga teoriya. Magaluntad ang bag-o nga espesyi paagi sa mutation. Ang panudlo parte sa macroevolution nabase sa pangangkon nga ang mutation—natabuan nga mga pagbag-o sa genetic code sang mga tanom kag mga sapat—indi lang makapatubas sing bag-o nga mga espesyi kundi sing bag-o gid nga pamilya sang mga tanom kag mga sapat.¹⁹

Kamatuoran. Ang madamo nga kinaiya kag ang hitsura sang mga tanom ukon sapat mapat-od paagi sa genetic code, nga masapwan sa sulod sang selula. * Natukiban sang mga researcher nga mahimo magbag-o ang masunod nga mga henerasyon sang mga tanom kag mga sapat paagi sa mutation. Pero, makapatubas bala sing bag-o gid nga espesyi paagi sa mutation? Ano ang ginapakita sang ginatos ka tuig nga pagtuon parte sa mga gene?

Sang talipuspusan nga bahin sang dekada 1930, malangkagon nga ginbaton sang mga sientipiko ang isa ka bag-o nga ideya. Nagapati na nga daan sila nga ang natural selection—ang proseso nga ang organismo nga makapahisuno sa iya palibot amo ang mabuhi kag magdamo—makapatubas sing bag-o nga mga espesyi sang mga tanom paagi sa natabuan nga mutation. Gani ginapatihan nila karon nga ang artipisyal, ukon gintuyo nga mutation mas epektibo. “Nakunyag gid ang kalabanan nga biologo kag mga nagatuon parte sa mga gene, ilabi na ang mga mangunguma ukon mga manugsagod sing sapat,” siling ni Wolf-Ekkehard Lönnig, isa ka sientipiko sang Max Planck Institute for Plant Breeding Research sa Germany. * Ngaa nakunyag gid sila? Si Lönnig, nga naghinguyang sing mga 30 ka tuig sa pagtuon parte sa mutation sang gene sang mga tanom, nagsiling: “Naghunahuna ining mga researcher nga nag-abot na ang tion agod bag-uhon ang tradisyunal nga pamaagi sa pagsagod sang mga tanom kag mga sapat. Naghunahuna sila nga paagi sa ginpauswag  kag ginplano sing maayo nga mutation, makapatubas sila sing bag-o kag mas maayo nga mga tanom kag mga sapat.”²⁰ Ang matuod, nagalaum ang iban nga makapatubas sila sing bag-o gid nga mga espesyi.

Ginsugdan sang mga sientipiko sa Estados Unidos, Asia, kag Europa ang magasto nga mga programa sa pagtuon, nga nagagamit sing mga pamaagi nga ginapatihan nga magapadasig sang pagbag-o sang mga tanom kag mga sapat. Pagkatapos sang kapin sa 40 ka tuig nga pagtuon sing maid-id, ano ang mga resulta? “Walay sapayan sang daku nga gasto,” siling sang researcher nga si Peter von Sengbusch, “napaslawan gid ang panikasog nga pauswagon ang mas mabungahon nga mga bariedad paagi sa paggamit sing radiasyon [para sa mutation].”²¹ Si Lönnig nagsiling: “Sang dekada 1980, bug-os gid nga napaslawan ang mga sientipiko sa ila ginalauman kag ginakakunyagan. Ang pagtuon para makapatubas sing mas maayo nga tanom kag sapat paagi sa mutation gin-untat na sa mga pungsod sa Katundan. Ang halos tanan nga napatubas bangod sang mutation . . . napatay ukon mas maluya sangsa orihinal nga mga bariedad.” *

Bisan pa sa sini, ang impormasyon nga natipon karon sa sulod sang mga 100 ka tuig nga pagtuon parte sa mutation kag ang 70 ka tuig nga pag-breeding paagi sini, naghatag sing kahigayunan sa mga sientipiko nga maghinakop nga posible ang pagpatubas sing bag-o nga mga espesyi paagi sa mutation. Pagkatapos mausisa ang ebidensia, si Lönnig naghinakop: “Indi makapatubas sing bag-o gid nga mga espesyi [sang tanom ukon sapat] paagi sa mutation. Nagahisanto ini sa tanan nga eksperimento kag resulta sang pagtuon parte sa mutation sang ika-20 nga siglo kag nagahisanto man ini sa kasuguan parte sa probabilidad.”

Gani, makapatubas gid bala sing bag-o nga tinuga gikan sa isa ka espesyi paagi sa mutation? Ang mga ebidensia nagapamatuod nga imposible ini. Natukiban ni Lönnig sa iya pagtuon nga ang “mga espesyi indi mangin tuhay gid nga espesyi paagi sa natabuan lang nga mutation bangod may limitasyon ang pagbag-o sini.”²²

Binagbinaga kon ano ang buot silingon sang nasambit nga mga pamatuod. Kon ang eksperto nga mga sientipiko indi makapatubas sing bag-o nga mga espesyi sa artipisyal nga pamaagi kag ginplano sing maayo nga mutation, makapatubas bala sing bag-o nga mga espesyi ang wala ginahunahuna sing maayo nga proseso? Kon ginapakita sang pagtuon nga ang mutation indi makahimo sing bag-o nga mga espesyi gikan sa nagaluntad nga mga espesyi, paano natabo ang macroevolution?

Ikaduha nga teoriya. Ang natural selection nagresulta sa pagluntad sang bag-o nga mga espesyi. Nagpati si Darwin nga ang buhi nga mga organismo nga makapasibu gid sa ila palibot may bentaha sa proseso nga ginatawag nga natural selection, samtang ang indi makapasibu mapatay sa ulihi. Ginatudlo sang mga ebolusyonista nga sa tion nga ang mga espesyi maglapnag kag mapain, ang mga mutant nga makapasibu gid sa ila bag-o nga palibot amo ang mabuhi. Subong resulta, ginahaumhaum sang mga ebolusyonista nga ining napain nga grupo nangin bag-o gid nga mga espesyi sang ulihi.

Kamatuoran. Subong sang ginbinagbinag kaina, mabakod nga ginapakita sang ebidensia sang pagtuon nga ang mutation indi makapatubas sing bag-o gid nga sahi sang mga tanom ukon mga sapat. Pero, ano ang pamatuod sang mga ebolusyonista sa ila pangangkon nga ginapili sa natural selection ang naplano sing maayo nga mutation agod makapatubas sing bag-o nga mga espesyi? Ang isa ka brosyur nga ginbalhag sang 1999 sang National Academy of Sciences (NAS) sa Estados Unidos nagapatuhoy sa “13 ka espesyi sang pispis nga finch nga gintun-an ni Darwin sa Galápagos Islands, nga ginatawag karon nga Darwin’s finch.”²³

 Sang katuigan 1970, gintun-an sang isa ka grupo sang mga researcher nga ginpangunahan nanday Peter R. kag B. Rosemary Grant sang Princeton University ini nga mga finch. Pagkatapos sang isa ka tuig nga tigpalamangag sa mga isla, natukiban nila nga mas malawig ang kabuhi sang mga finch nga mas daku sing tuktok. Ang kadakuon kag korte sang tuktok amo ang panguna nga mga palatandaan para makilala ining 13 ka espesyi sang mga finch, gani ginakabig ini nga importante nga mga tukib. “Ginbulubanta sang mga Grant,” siling pa sang brosyur sang NAS, “nga kon ang tigpalamangag mahanabo sa mga isla sing makaisa kada 10 ka tuig, mahimo nga may magtuhaw nga isa ka bag-o nga espesyi sang finch sa sulod sang mga 200 ka tuig.”²⁴

Pero, wala nasambit sang brosyur sang NAS nga mga tinuig pagkatapos sang tigpalamangag, mas madamo na naman ang finch nga mas gamay sing tuktok. Nasapwan sang mga researcher nga kon magbag-o ang klima sa isla, mas nagadamo ang mga finch nga daku sing tuktok sa sulod sang isa ka tuig. Pero sang ulihi nagdamo na naman ang mga finch nga gamay sing tuktok. Naobserbahan man nila nga ang pila sang magkatuhay nga “mga espesyi” sang finch nagakupahay kag ang ila mga boto mas malawig sing kabuhi sangsa ila. Naghinakop sila nga kon magpadayon ang pagkupahay sang duha ka “espesyi,” mahimo nga mangin isa na lang ini ka espesyi.²⁵

Gani, nakapatubas gid bala sing bag-o nga espesyi ang natural selection? Sang nagligad nga mga dekada, ang ebolusyonista nga biologo nga si George Christopher Williams nagduhaduha kon bala mahimo ini paagi sa natural selection.²⁶ Sang 1999 ang sumalakdag sang ebolusyon nga si Jeffrey H. Schwartz nagsulat nga ang natural selection mahimo nga nagabulig sa mga espesyi nga makapasibu sa nagabag-o nga mga kahimtangan, pero wala ini nagatuga sing bag-o nga mga espesyi.²⁷

Sa pagkamatuod, ang mga Darwin’s finch indi “isa ka bag-o nga espesyi.” Mga finch gihapon ini. Kag bangod nagakupahay ini, ginduhaduhaan ang ginasiling sang pila ka ebolusyonista nga bag-o nga mga espesyi. Isa pa, ginpakita sang impormasyon parte sa sini nga mga pispis ang kamatuoran nga bisan ang kilala nga eskwelahan nga nagatuon sa siensia wala nagareport sang bug-os nga kamatuoran.

 Ikatlo nga teoriya. Ang mga fossil nagasakdag sa macroevolution. Ang nasambit kaina nga brosyur sang NAS nagapahangop sa bumalasa nga ang mga fossil nga natukiban sang mga sientipiko nagahatag sing bastante nga ebidensia parte sa macroevolution. Ini nagasiling: “Tuman kadamo sang natukiban nga fossil nga nagapamatuod nga ang isda nangin mga amphibian, ang mga amphibian nangin mga reptilya, ang mga reptilya nangin mga mamalya, nga nagalakip sang primate nga mga sapat. Pero, nabudlayan sila sa paghibalo kon san-o gid natabo ang pagbag-o halin sa isa ka partikular nga espesyi pakadto sa isa pa ka espesyi.”²⁸

Kamatuoran. Makapakibot gid ining prangka nga ginsiling sang brosyur sang NAS. Ngaa? Nagsiling si Niles Eldredge, isa ka sumalakdag sang ebolusyon, nga ang rekord nagapakita nga sa sulod sang malawig nga tion, “diutay lang ukon wala sing pagbag-o nga natabo sa kalabanan nga mga espesyi.” *²⁹

Sa karon, ang mga sientipiko sa bug-os nga kalibutan nakakutkot kag nakalista sing mga 200 milyones ka dalagku nga mga fossil kag binilyon ka magagmay nga mga fossil. Madamo nga researcher ang nagaugyon nga ining madamo kag detalyado nga rekord nagapakita nga ang tanan nga dalagku nga grupo sang mga sapat hinali nga nagluntad kag halos wala sing pagbag-o, kag madamo nga espesyi ang madasig nga nadula subong kadasig sang ila pagluntad.

Ngaa madamo sang kilala nga ebolusyonista ang nagainsister nga natabo ang macroevolution? Ang kilala nga ebolusyonista nga si Richard Lewontin prangka nga nagsulat nga ginapatihan gilayon sang madamo nga sientipiko ang wala napamatud-an nga pangangkon bangod “nagapati na nga daan sila sa materyalismo.” * Madamo nga sientipiko ang nagsikway bisan sa pagbinagbinag sa posibilidad nga may isa ka intelihente nga Desinyador, bangod subong sang ginsulat ni Lewontin, “indi mabaton sang siensia ang posibilidad nga may Dios.”³⁰

Parte sini, ginsulat sa Scientific American ang ginsiling sang sosyologo nga si Rodney Stark: “Ginpahibalo na sa sulod sang 200 ka tuig nga kon luyag mo mangin isa ka sientipiko indi ka dapat magpapugong sa relihion.” Nagsiling pa sia nga sa mga unibersidad nga nagatuon parte sini, “wala ginaistoryahan sang relihioso nga mga tawo ang Manunuga.”³¹

Kon batunon mo nga matuod ang panudlo parte sa macroevolution, dapat mo patihan nga wala naimpluwensiahan sang personal nga mga pagpati ang mga interpretasyon sang mga agnostiko ukon ateistiko nga mga sientipiko sa ila mga tukib sa siensia. Kinahanglan mo patihan nga ang mutation kag ang natural selection nagapatubas sang tanan nga masibod nga porma sang kabuhi, walay sapayan sang isa ka siglo nga pagtuon nga nagapakita nga indi ini makapatubas sing bisan isa lang ka bag-o nga espesyi. Dapat mo patihan nga ang tanan nga tinuga amat-amat nga nagtuhaw gikan sa isa lang ka ginhalinan, bisan pa sa mabakod nga ebidensia nga ginapakita sang fossil nga ang dalagku nga mga tanom kag mga sapat nagluntad sing hinali kag wala magbag-o sing amat-amat agod mangin iban nga mga sari, bisan sa sulod sang malawig nga tion. Ini bala nga sahi sang pagpati napasad sa mga kamatuoran, ukon teoriya lamang? Ang matuod, ang pagpati sa ebolusyon isa ka “pagtuo.”