“NABATYAGAN ko ang daku nga kapiot nga punggan ang akon mga balatyagon,” paathag ni Mike sa paghinumdom sa pagkapatay sang iya amay. Para kay Mike, ang pagpugong sang iya kalisud amo ang butang nga dapat himuon sang lalaki. Apang narealisar niya sang ulihi nga nagsayop gali sia. Gani sang napatay ang lolo sang iya abyan, nahibal-an ni Mike kon ano ang himuon. Sia nagsiling: “Kon natabo ini sang nagligad nga mga tinuig, mahimo nga ginpikpik ko sia sa abaga kag nagsiling, ‘Magpakalalaki ka.’ Karon ang ginhimo ko amo nga ginkablit ko sia sa butkon kag nagsiling, ‘Batyaga ano man ang dapat nga pagabatyagon mo. Magabulig ini sa imo nga ­maatubang ini. Kon luyag mo nga maghalin ako, ­magahalin ako. Kon luyag mo nga magpabilin ako, magapabilin ako. Apang indi mahadlok sa pagbatyag.’”

Nabatyagan man ni MaryAnne ang kapiot nga punggan ang iya mga balatyagon sang napatay ang iya bana. “Nabalaka gid ako nga mangin maayo nga halimbawa sa iban,” hinumdom niya, “amo nga wala ko ginpakita ang normal nga mga balatyagon. Apang natun-an ko sang ulihi nga ang pagtinguha nga mangin isa ka haligi sang kusog para sa iban wala makabulig sa akon. Ginsugdan ko nga usisaon ang akon kahimtangan kag nagsiling, ‘Maghibi ka kon kinahanglan nga maghibi ka. Indi pagtinguhai nga mangin tuman kabakod. Ipautwas ang imo mga balatyagon.’”

Gani sanday Mike kag MaryAnne lunsay nagpanugyan: Tuguti ang imo kaugalingon nga magkalisud! Kag husto sila. Ngaa? Bangod ang pagkalisud isa ka kinahanglanon nga pangpautwas sang emosyon. Ang pagpautwas sang imo mga balatyagon mahimo makapahaganhagan sang kapiot nga nabatyagan mo. Ang kinaugali nga pagpautwas sang mga emosyon, kon ginaupdan sang paghangop kag sibu nga impormasyon, magatugot sa imo nga tamdon sing nagakaigo ang imo mga balatyagon.

Sa pagkamatuod, indi tanan palareho magpautwas sing kalisud. Kag ang mga hinungdan subong sang kon bala ang isa nga hinigugma napatay sing hinali ukon napatay pagkatapos sang malawig nga pagmasakit mahimo nga makaimpluwensia sa emosyonal nga reaksion sang mga ginbayaan. Apang isa ka butang ang daw pat-od: Ang pagpugong sa imo mga balatyagon mahimo nga makatalagam sa pisikal kag sa emosyonal. Mas maayo nga ipautwas ang imo kalisud. Paano? Ang Kasulatan nagaunod sang pila ka praktikal nga laygay.

Ang pagpakigsugilanon isa ka mabuligon nga pangpautwas. Sang mapatay ang iya tanan napulo ka  kabataan, subong man pagkatapos sang iban pa personal nga makahalanusbo nga mga hitabo, ang patriarka sang una nga si Job nagsiling: “Ang akon kalag ginatak-an sang akon kabuhi. Pagustuhan [Hebreo, “buy-an”] ko ang akon pagyamo. Magapamulong ako sa kapaitan sang akon kalag!” (Job 1:​2, 18, 19; 10:⁠1) Indi na masarangan punggan ni Job ang iya kabalaka. Dapat niya ini buy-an; dapat sia ‘magpamulong.’ Sa kaanggid, ang Ingles nga dramatista nga si Shakespeare nagsulat sa Macbeth: “Ipautwas ang kasubo; ang kalisud nga wala ginapautwas mahipos nga magadaug sa isa.”

Gani ang pagsugid sang imo mga balatyagon sa “matuod nga abyan” nga magapamati sing mapailubon kag mahinuklugon makahatag sing daku nga paumpaw. (Hulubaton 17:​17) Ang pagpabutyag sang imo mga inagihan kag mga balatyagon sa mga tinaga masunson nga nagahimo sini nga mas mahapos hangpon kag atubangon. Kag kon ang nagapamati isa pa ka nalisdan nga tawo nga nakaatubang sing epektibo sang iya kaugalingon nga pagkanadulaan, mahimo ka makakuha sing pila ka praktikal nga mga panugda kon paano mo malandas ang kasubo. Sang mapatay ang iya anak, isa ka iloy ang nagpaathag kon ngaa nakabulig ang pagpakigsugilanon niya sa isa pa ka babayi nga nakaeksperiensia sang kaanggid sa iya: “Ang pagkahibalo nga may iban pa nga nakaeksperiensia sing kaanggid nga butang, nangin madinalag-on sa paglandas sa sini, kag nagakabuhi gihapon sia kag nakasapo nga ang iya kabuhi daw nagabalik liwat sa normal makapabakod gid sa akon.”

Ano kon nasaw-ahan ka nga ipakigsugilanon ang imo mga balatyagon? Sang mapatay sanday Saul kag Jonatan, si David nagkomposo sing makatalandog katama nga ambahanon diin ginbubo niya ang iya kalisud. Ining masubo nga komposisyon nangin bahin sang ulihi sang nasulat nga rekord sang tulun-an sang Ikaduhang Samuel sa Biblia. (2 Samuel 1:​17-27; 2 Cronica 35:​25) Sa kaanggid, ang iban nakasapo nga mas mahapos ipabutyag ang ila kaugalingon sa pagsulat. Ang isa ka balo nagreport nga ginasulat niya ang iya mga balatyagon kag nian mga inadlaw sa ulihi ginabasa niya liwat ang iya ginsulat. Nasapwan niya ini nga isa ka mabuligon nga pangpautwas.

Sa kalalangan man sang pagpakigsugilanon ukon sa pagsulat, ang pagpaalinton sang imo mga balatyagon makabulig sa imo sa pagpautwas sang imo kalisud. Makabulig man ini sa pag-athag sang mga dipaghangpanay. Ang isa ka namatyan nga iloy nagapaathag: “Nabatian namon sang akon bana ang tuhoy sa iban nga mag-asawa nga nagbulagay sang mapatay ang isa ka bata, kag indi namon luyag nga matabo ini sa amon. Gani kada tion nga magbatyag kami sing kaakig, maluyag nga magbasulay sa isa kag isa, ginahambalan namon ini. Sa banta ko labi kami nga nagsuod paagi sa paghimo sina.” Busa, ang pagpadayag sang imo mga balatyagon makabulig sa imo sa paghangop nga bisan pa pareho nga kadulaan ang naeksperiensiahan ninyo, ang iban mahimo magkasubo sing tuhay​—⁠kon tubtob san-o kag kon paano.

Ang isa pa nga mahimo makapahulas sang pagpautwas sang kalisud amo ang paghibi. May “tion sa paghibi,” siling sang Biblia. (Manugwali 3:​1, 4) Pat-od gid nga ang kamatayon sang isa nga ginahigugma naton nagadul-ong sina nga tion. Ang pagpatulo sing mga luha sang kalisud daw nangin isa ka kinahanglanon  nga bahin sang proseso sa paglandas sang kasubo.

Ang isa ka lamharon nga babayi nagapaathag kon paano sia nabuligan sang isa ka suod nga abyan sa pagbatas sang mapatay ang iya iloy. Sia nagahinumdom: “Ang akon abyan yara pirme para sa akon. Naghibi sia upod sa akon. Nakigsugilanon sia sa akon. Mahimo ako mangin bunayag sa akon balatyagon, kag amo ina ang importante sa akon. Wala ako mahuya maghibi.” (Tan-awa ang Roma 12:​15.) Ni dapat ka magkahuya sa imo mga luha. Subong sang nakita naton, ang Biblia puno sang mga halimbawa sang mga lalaki kag mga babayi sang pagtuo​—⁠lakip si Jesucristo⁠—​nga hayag nga nagpatulo sing mga luha sang kalisud nga wala gid magkahuya.​—⁠Genesis 50:⁠3; 2 Samuel 1:11, 12; Juan 11:​33, 35.

Mahimo masapwan mo nga sa isa ka tion ang imo mga emosyon daw indi mapaktan. Ang mga luha mahimo magtulo nga wala sing pasidaan. Nasapwan sang isa ka balo nga ang pagpamalaklon sa super­market (butang nga masunson niya ginhimo upod sa iya bana) nagapahibi sa iya, ilabi na kon, subong kinabatasan, magakab-ot sia sing mga pagkaon nga paborito sang iya bana. Magpailob sa imo kaugalingon. Kag indi magbatyag nga dapat mo punggan ang luha. Dumduma, kinaugali ini kag kinahanglanon nga bahin sang kalisud.

Subong sang ginsambit kaina, ang iban nagabatyag nga nakasala pagkatapos mapatay ang isa nga hinigugma. Nagabulig ini sa pagpaathag sa daku nga kalisud sang matutom nga tawo nga si Jacob sang ginpapati sia nga ang iya anak nga si Jose ginpatay sang “sapat nga talonon.” Si Jacob mismo ang nagsugo kay Jose sa pagtan-aw sang kahimtangan sang iya mga utod nga lalaki. Gani ayhan ginkonsiensia si Jacob, subong sang, ‘Ngaa ginpalakat ko sing isahanon si Jose? Ngaa ginsugo ko sia sa isa ka lugar nga madamo sing sapat nga talonon?’—Genesis 37:​33-35.

Ayhan magabatyag ka nga ang imo pagpatumbaya nag-amot sa pagkapatay sang imo hinigugma. Ang pagbaton sinang balatyagon nga nakasala​—⁠matuod ukon ginhunahuna lamang⁠—​isa ka normal nga reaksion sang kalisud nga mahimo mismo makabulig. Sa liwat, indi pagtagua ina nga mga balatyagon sa imo kaugalingon. Ang pagsugid kon paano ka nakonsiensia makahatag sing ginakinahnglan nga pangpautwas.

 Apang, hibalua nga bisan daw ano ka daku ang aton paghigugma sa isa ka tawo, indi naton makontrol ang iya kabuhi, ni mapunggan naton nga mahanabo sa aton ginahigugma ang “tion kag dimapaktan nga hitabo.” (Manugwali 9:​11) Luwas pa, walay duhaduha nga ang imo mga motibo indi malain. Halimbawa, sa indi pagkadto sa doktor sing mas maaga, gintuyo mo bala nga magmasakit kag mapatay ang imo hinigugma? Sa pagkamatuod indi! Nian ikaw gid bala ang salaon nga napatay sia? Indi.

Isa ka iloy ang nakatuon sa pag-atubang sa balatyagon nga nakonsiensia sang napatay ang iya anak nga babayi sa isa ka aksidente sa salakyan. Sia nagapaathag: “Nagbatyag ako nga sala ko nga ginpalakat ko sia. Apang narealisar ko nga walay pulos ang magbatyag sing subong sina. Wala sing malain nga ginsugo ko sia upod sa iya amay. Isa lamang yadto ka grabe nga aksidente.”

‘Apang madamo pa ako kuntani sang nasiling ukon nahimo,’ mahimo nga isiling mo. Matuod, apang sin-o sa aton ang makasiling nga kita nangin himpit nga amay, iloy, ukon anak? Ang Biblia nagapahanumdom sa aton: “Kita tanan nagakasandad. Kon ang bisan sin-o wala nagakasandad sa pulong, sia himpit nga tawo.” (Santiago 3:2; Roma 5:12) Gani batuna ang katunayan nga indi ikaw himpit. Ang padayon nga paghunahuna sa tanan nga sahi sang “kon kuntani” indi magabag-o sang tanan, kundi mahimo ini magapahinay sang imo paglandas sa kasubo.

Kon may mapag-on ka nga rason sa pagpati nga ang imo pagbatyag nga nakasala matuod, indi ginhanduraw lamang, nian binagbinaga ang labing importante nga hinungdan sa tanan sa pagpahaganhagan sang pagbatyag nga nakasala​—⁠ang kapatawaran sang Dios. Ang Biblia nagapasalig sa aton: “Kon ikaw magtanda sang kalautan, O Jah, O Jehova, sin-o bala ang makatindog? Kay may matuod nga pagpatawad sa imo.” (Salmo 130:​3, 4) Indi mo mahimo balikan ang nagligad kag bag-uhon ang tanan. Apang, mahimo ka makapangayo sing kapatawaran sa Dios tungod sa nagligad nga mga kasaypanan. Nian ano? Ti, kon ang Dios nagasaad nga patawaron niya ang imo nagligad nga mga kasaypanan, indi bala nga dapat mo man patawaron ang imo kaugalingon?​—⁠Hulubaton 28:13; 1 Juan 1:⁠9.

Nagakaakig ka man bala, ayhan sa mga doktor, nars, abyan, ukon bisan sa isa nga napatay? Talupangda nga ini man isa ka kinaandan nga reaksion sa pagkanadulaan. Ayhan ang imo kaakig amo ang kinaugali nga kabuylog sang kasakit nga ginabatyag mo. Ang isa ka manunulat nagsiling: “Sa kalalangan lamang sang paghisayod sa kaakig​—⁠indi sa pagpanghikot sa sini kundi sa paghibalo nga ginabatyag mo ini⁠—​nga mahilway ka sa malaglagon nga epekto sini.”

Ang pagpautwas ukon pagsugid sang kaakig makabulig man. Paano? Pat-od gid nga indi sa dikontrolado nga mga kasingkal. Ang Biblia nagapaandam nga ang madugay nga kaakig makatalagam. (Hulubaton 14:29, 30) Apang mahimo ka makasapo sing kalugpayan nga ipakighambal ini sa isa ka mahangpunon nga abyan. Kag nasapwan sang iban nga ang aktibo nga pag-ehersisyo kon akig sila isa ka mabuligon nga pangpautwas.​—⁠Tan-awa man ang Efeso 4:​25, 26.

Samtang importante ang mangin tampad kag bunayag sa imo mga balatyagon, ang pagpangandam nagakaigo. Daku ang kinatuhayan sang pagpautwas sang imo mga balatyagon kag ang pagpaupok sini sa iban. Indi kinahanglan nga basulon mo ang iban tungod sang imo kaakig kag kabang-awan. Gani mangin mahunahunaon sa pagpautwas sang imo mga balatyagon, apang indi sa malain nga paagi. (Hulubaton 18:​21) May yara isa ka nagalabaw sa tanan nga bulig sa paglandas sa kasubo, kag hambalan naton ini karon.

Ang Biblia nagapasalig sa aton: “Si Jehova malapit sa mga buong sing tagipusuon; kag nagaluwas sang mga nadugmok sa espiritu.” (Salmo 34:​18) Huo, labaw sa tanan, ang kaangtanan sa Dios makabulig sa imo sa pagbatas sang pagkapatay sang isa nga ginahigugma  mo. Paano? Ang tanan nga praktikal nga mga panugda nga nahatag tubtob sa karon ginpasad ukon nahisanto sa Pulong sang Dios, ang Biblia. Ang pag-aplikar sa sini makabulig sa imo sa pagbatas.

Dugang pa, indi pagpakadiutaya ang balor sang pangamuyo. Ang Biblia nagalaygay sa aton: “Itungtong kay Jehova ang imo lulan, kag sia magaalay-ay sa imo.” (Salmo 55:​22) Kon ang pagpautwas mo sang imo mga balatyagon sa isa ka mahinuklugon nga abyan makabulig, labi pa gid nga makabulig sa imo ang pagbubo mo sang imo tagipusuon sa “Dios sang tanan nga paglugpay!”—2 Corinto 1:⁠3.

Ang pangamuyo indi lamang nagapaayo sang aton pamatyag. Ang “Manugpamati sang pangamuyo” nagasaad sa paghatag sang balaan nga espiritu sa iya mga alagad nga hanuot nga nagapangayo sini. (Salmo 65:⁠2; Lucas 11:​13) Kag ang balaan nga espiritu, ukon ang aktibo nga kusog, sang Dios makasangkap sa imo sing “gahom nga labaw sa kinaandan” agod makapadayon sa isa ka adlaw pakadto sa masunod. (2 Corinto 4:⁠7) Dumduma: Ang Dios makabulig sa iya matutom nga mga alagad sa pagbatas sang bisan ano kag sang tanan nga problema nga mahimo nila ginaatubang.

Isa ka babayi nga namatyan sing anak ang nagahinumdom kon paano ang gahom sang pangamuyo nakabulig sa iya kag sa iya bana sa ila kalisdanan. “Kon yara kami sa balay sa gab-i kag ang kasubo daw dimabatas, magkaupod kami nga nagapangamuyo sing mabaskog,” paathag niya. “Sang una nga bes nga dapat namon himuon ang tanan nga wala na sia​—⁠ang unang miting sa kongregasyon nga ginkadtuan namon, ang unang kombension nga gintambungan namon⁠—​nangamuyo kami sing kusog. Sa pagbugtaw namon sa aga kag kon ang katunayan sini tanan daw indi maagwanta, nagapangamuyo kami kay Jehova nga buligan kami. Tungod sa pila ka rason, makapulung-aw gid para sa akon ang magdayandayan sa sulod sang balay sing isahanon. Kag kada bes nga nagapauli ako sing isahanon, nagapangamuyo ako kay Jehova nga palihug buligan niya ako nga mahuptan ang kakalma.” Yadtong matutom nga babayi malig-on kag makatarunganon nga nagapati nga daku ang nahimo sadtong mga pangamuyo. Mahimo mo man masapwan nga bilang sabat sa imo dalayon nga mga pangamuyo, ‘ang paghidait sang Dios nga nagalabaw sa tanan nga panghunahuna magabantay sang imo tagipusuon kag sang imo mga ikasarang sa hunahuna.’​—⁠Filipos 4:​6, 7; Roma 12:⁠12.

Daku gid ang mahimo sang bulig nga ginahatag sang Dios. Ang Cristianong si apostol Pablo nagsiling nga ang Dios “nagalugpay sa aton sa tanan naton nga kapipit-an, agod nga makalugpay kita sa ila nga yara sa bisan ano nga sahi sang kapipit-an.” Huo, wala ginadula sang bulig nga gikan sa Dios ang kasakit, apang labi sini nga ginapahulas ang pagbatas. Wala ina nagakahulugan nga indi ka na magahibi ukon malimtan mo na ang imo hinigugma. Apang mahimo mo malandas ang kasubo. Kag samtang ginahimo mo ini, ang imo naeksperiensiahan magahimo sa imo nga mas mahinangpanon kag mahinuklugon sa pagbulig sa iban sa pagbatas sa kaanggid nga pagkanadulaan.​—⁠2 Corinto 1:⁠4.