“ANG Biblia produkto sang pagtingob sa sibilisasyon sang katawhan kag sa mga eksperiensia sa kabuhi kag pinasahi ini,” siling sang isa ka balasahon nga ginbalhag sang Chung Shang University sa Guangzhou, China. Si Immanuel Kant, isa ka maimpluwensia nga pilosopo sang ika-18 nga siglo, ginabalikwat nga nagsiling: “Ang pagluntad sang Biblia, subong isa ka libro para sa mga tawo, amo ang labing daku nga bulig nga naagom sang tawhanon nga rasa. Ang tanan nga panikasog agod pakadiutayon ini . . . isa ka krimen batok sa katawhan.” Ang The Encyclopedia Americana nagsiling: “Ang impluwensia sang Biblia indi lamang limitado sa mga Judiyo kag mga Cristiano. . . . Ginatamod karon ini subong isa ka maligdong kag relihioso nga bahandi nga ang bugana nga panudlo sini nagagarantiya nga mangin mas hamili pa samtang ang paglaum sang sibilisasyon sa bug-os nga kalibutan nagauswag.”

² Bisan ano man ang imo relihion, indi ka bala mangin interesado nga mahibaluan ang pila ka butang tuhoy sini nga libro? Sang talipuspusan sang ika-20 nga siglo, ang Biblia ginbadbad, sing kabug-usan ukon sing bahin, sa kapin sa 2,200 ka lenguahe. Ang kalabanan nga mga tawo mahimo makakita sing isa ka kopya sini sa lenguahe nga mabasa kag mahangpan nila. Sugod sang maimbento ang movable-type nga makina, may ginabulubanta nga apat ka bilyon ka kopya sang Biblia ang napalapnag na sa bug-os nga kalibutan.

³ Karon, buksi palihug ang imo Biblia kon may kopya ka, kag tan-awa ang mga kaundan. Makita mo ang mga ngalan sang mga tulun-an, nagasugod sa Genesis kag nagatapos sa Bugna. Ang Biblia isa gid ka librarya sang 66 ka tulun-an nga ginsulat sang mga 40 ka tawo. Ang nahauna nga seksion, nga ginahuman sang 39 ka tulun-an nga ginatawag nga Daan nga Testamento sang madamo, nagakaigo nga ginhingadlan nga Hebreong Kasulatan bangod ang kalabanan nga bahin sini ginsulat sa Hebreo. Ang ikaduha nga seksion, nga may 27 ka tulun-an nga ginatawag nga Bag-o  nga Testamento sang madamo, nagakaigo nga ginhingadlan nga Cristianong Griegong Kasulatan, kay ginsulat ini sa Griego sang Cristianong mga manunulat. Nagkinahanglan sing kapin sa 1,600 ka tuig, halin sang 1513 B.⁠C.⁠E. tubtob 98 C.⁠E., agod matapos ang pagsulat sa Biblia. Ang mga manunulat wala gid magkonsultahanay, kag ang pila ka tulun-an ginsulat sing dungan sa mga lugar nga nagahilayuay sing linibo ka kilometro. Apang, isa lamang ang tema sang Biblia kag nahiusa ini sa kabug-usan; wala ini nagasumpakilay. Kinaugali lamang nga magpalibog kita, ‘Paano makasulat ang kapin sa 40 ka tawo nga nagkabuhi sa sulod sang kapin sa 16 ka siglo nga panag-on sing isa ka libro nga nagahilisantuanay gid?’

⁴ Bisan pa nga ang pagsulat sa Biblia natapos sang nagligad nga kapin sa 1,900 ka tuig, ang mga kaundan sini nagapukaw sang interes sang mga lalaki kag mga babayi karon. Halimbawa, buksi ang imo Biblia sa Job 26:⁠7. Dumduma nga ini nga teksto ginsulat sadtong ika-15 nga siglo B.⁠C.⁠E. Ini nagasiling: “Ginabitad [sang Dios] ang aminhan sa ibabaw sang wala unod nga duog, nga nagabitay sang duta sa wala.” Masunod, buksi ang Isaias 40:​22, nagadumdom nga ang tulun-an ni Isaias ginsulat sang ikawalo nga siglo B.⁠C.⁠E. Ini nga bersikulo mabasa: “May Isa nga nagapuyo sa ibabaw sang natipulunan sang duta, nga ang mga pumuluyo sini subong sang mga tibakla, ang Isa nga nagabitad sang mga langit nga subong sang manipis nga gasa, nga nagahumlad sini subong sang isa ka tolda agod puy-an.” Ano ang mahunahuna mo kon mabasa mo ining duha ka paglaragway? Isa ka larawan sang matimbulog nga butang nga “nagabitay” sa kahawaan. Ayhan nakita mo na ini nga larawan sa mga retrato nga ginpadala halin sa moderno nga salakyan-pangkahawaan. Mahimo mamangkot ka, ‘Paano ang mga tawo nga madugay na nagkabuhi makahatag sing amo sina ka sibu nga pinamulong tuhoy sa siensia?’

⁵ Binagbinagon naton ang isa pa ka pamangkot may kaangtanan sa Biblia. Ang Biblia bala husto kon tuhoy sa maragtas? Nagahunahuna ang iban nga ang Biblia isa lamang ka tinipon nga mga leyenda, nga wala sing maragtason nga basihan. Binagbinaga, halimbawa, ang kilala nga si Hari David sang Israel. Tubtob sining karon lang, ang lamang nga basihan sang ihibalo tuhoy sa iya pagluntad amo ang Biblia. Bisan pa ginabaton sia sang kilala nga mga istoryador subong isa ka matuod nga tawo, ginatamod sia sang pila ka maduhaduhaon subong isa lamang ka leyenda nga  gin-imbento sang Judiyo nga mga propagandista. Ano ang ginapakita sang mga katunayan?

⁶ Sang 1993 isa ka inskripsion nga nagapatalupangod sa “Balay ni David” ang nakita sa mga kagulub-an sang siudad sang Dan sa dumaan nga Israel. Ang inskripsion bahin sang nawasdak nga monumento sang ikasiam nga siglo B.⁠C.⁠E., nga nagapahanumdom sang paglutos sang mga kaaway sa mga Israelinhon. Sa hinali lamang, may dumaan nga pagsambit kay David luwas sa mga pahina sang Biblia! Importante bala ini? Tuhoy sini nga tukib, si Israel Finkelstein, sang Tel Aviv University, nagsiling: “Ang pagtamod nga ang Biblia wala sing basihan nawasdak sa gilayon bangod sang pagkatukib sa inskripsion tuhoy kay David.” Sing makawiwili, si Propesor William F. Albright, isa ka arkeologo nga dinekada na nga nagkutkot sa Palestina, nagsiling anay: “Ang lainlain nga mga tukib nagpamatuod sa pagkasibu sang di-maisip nga mga detalye, kag labi pa nga nagpakilala sa kabilihanan sang Biblia subong isa ka tiliman-an sang maragtas.” Sa liwat, mahimo kita mamangkot, ‘Indi kaangay sa mga epiko kag mga leyenda, paano ining dumaan nga libro nangin sibu gid sa maragtas?’ Apang may yara pa.

⁷ Ang Biblia isa man ka libro sang tagna. (2 Pedro 1:​20, 21) Ang tinaga nga “tagna” mahimo sa gilayon magapahanumdom sa imo sang wala matuman nga mga pulong sang nagapangangkon nga mga manalagna. Apang kalimti anay ang bisan ano man nga mga haumhaum, kag buksi ang imo Biblia sa Daniel kapitulo 8. Ginalaragway diri ni Daniel ang isa ka palanan-awon tuhoy sa pagsumpunganay sang karnero nga lalaki nga may duha ka sungay kag sang kanding nga lalaki nga bulbulon nga may “talalupangdon nga sungay.” Ang kanding nga lalaki nagdaug, apang ang daku nga sungay sini napungal. Sa baylo sini nagtubo ang apat ka sungay. Ano ang kahulugan sang palanan-awon? Ang kasaysayan ni Daniel nagapadayon: “Ang karnero nga lalaki nga nakita mo nga may duha ka sungay nagalaragway sa mga hari sang Media kag Persia. Kag ang kanding nga lalaki nga bulbulon nagalaragway sa hari sang Gresya; kag tuhoy sa daku nga sungay nga yara sa ulot sang iya mga mata, ini nagalaragway sa nahauna nga hari. Kag sang napungal inang isa, amo nga sang ulihi may apat nga nagtubo sa baylo sini, apat ka ginharian ang magatindog gikan sa iya pungsod, apang indi sa iya gahom.”—Daniel 8:​3-22.

⁸ Natuman bala ini nga tagna? Ang pagsulat sa tulun-an  ni Daniel natapos sang mga 536 B.⁠C.⁠E. Nalutos ni Hari Alejandro nga Daku sang Macedonia, nga natawo 180 ka tuig sang ulihi, sang 356 B.⁠C.⁠E., ang Emperyo sang Persia. Sia ang “daku nga sungay” sa ulot sang mga mata sang “kanding nga lalaki nga bulbulon.” Suno sa Judiyong istoryador nga si Josephus, sang nagsulod si Alejandro sa Jerusalem antes niya nadaug ang Persia, ginpakita sa iya ang tulun-an ni Daniel. Naghinakop sia nga ang mga pulong sang tagna ni Daniel nga nagtudlo sa iya nagapatuhoy sa iya mismo mga operasyon militar sa Persia. Dugang pa, sa mga libro tuhoy sa maragtas sang kalibutan, mabasa mo ang natabo sa emperyo ni Alejandro sang napatay sia sang 323 B.C.E. Apat ka heneral sang ulihi ang nagbulos sa iya emperyo, kag sang 301 B.⁠C.⁠E., ang ‘apat ka sungay’ nga nagtindog sa baylo sang “daku nga sungay” nagtunga sang ginharian sa apat ka bahin. Sa liwat, may rason gid kita sa pagpamangkot, ‘Paano matagna sing tuman gid kaathag kag kasibu sang isa ka libro ang mahanabo mga 200 ka tuig sa ulihi?’

⁹ Ang Biblia mismo nagasabat sang mga pamangkot sa ibabaw: “Ang bug-os nga Kasulatan ginbugna sang Dios kag mapuslanon.” (2 Timoteo 3:16) Ang Griegong tinaga nga ginbadbad nga “ginbugna sang Dios” literal nga nagakahulugan sing “ginhuypan sing ginhawa sang Dios.” “Ginhuypan sing ginhawa” sang Dios ang impormasyon nga makita naton karon sa mga tulun-an sang Biblia sa mga painuino sang mga 40 ka manunulat. Ang pila ka halimbawa​—⁠sientipiko, maragtason, kag matagnaon—nga ginbinagbinag naton maathag nga nagatudlo sa isa lamang ka konklusion. Ining pinasahi nga libro, ang Biblia, produkto, indi sang kaalam sang tawo, kundi naghalin sa Dios. Apang, madamo karon ang nagaduhaduha sa pagluntad sang Awtor sini​—⁠ang Dios. Kamusta ka?