SA ISA ka mainuswagon nga pungsod, ang balay nga nasangkapan sang tanan nga luho sang kabuhi mahimo nga masulhay kag mahamungaya tan-awon. Apang, sa pagsulod mo sa ganhaan, ano ang imo mahimo makita? Isa ka magamo kag masubo nga palibot. Ang tin-edyer nga mga anak malas-ay nga nagasabat sa ila mga ginikanan, “Huo,” ukon “Indi.” Ang iloy nagahandum gid sang igtalupangod sang iya bana. Kag ang amay indi luyag matublag. Nagapuyo sa lain nga lugar sing silahanon lamang, ang tigulang nga mga ginikanan sining mag-asawa nahidlaw na gid sa pagpakig-upod sang pamilya, nga binulan na nga wala nila makita. Sa pihak nga bahin, nalubad sang mga pamilya nga may amo man nga mga kahuol ang ila mga problema kag tunay nga malipayon. Natingala ka bala kon ngaa?

² Binagbinaga ang isa ka pamilya sa isa ka imol nga pungsod, ayhan sa pihak nga bahin sang kalibutan. Ang tanan nga pito ka katapo sang pamilya nagapuyo sa isa ka hayubhayob nga daw mawasdak na. Indi sila sigurado kon may makaon sila sa masunod nga tigkalaon​—isa ka masubo nga pahanumdom nga wala madula sang tawo ang gutom kag kaimulon sa kalibutan. Apang, may mga pamilya sa duta nga nagabatas sang kaimulon sing malipayon. Ngaa?

³ Bisan sa manggaranon nga mga pungsod, ang mga problema sa pinansial mahimo mag-utwas. Isa ka pamilya sa Japan ang nagbakal sang ila balay sang panahon nga daw maayo ang ekonomiya. Sa pagsalig nga magasaka ang suweldo, nag-ugyon sila sa pagbayad sing mataas nga hulugan. Apang, sang nagbag-o ang kahimtangan, indi na nila masarangan ang pagbayad kag kinahanglan nila ibaligya ang ila balay sa presyo nga mas manubo sangsa ginbayad nila. Bisan pa wala na sila nagapuyo sa balay, ginabayaran gihapon sang pamilya ang utang para sa sini. Ang mabug-at pa, nagahimakas sila agod mabayaran ang mga utang bangod sang di-maalamon nga paggamit sing mga credit card. Ang amay nagapatad sa mga karera sa kabayo, kag ang pamilya labi pa nga nalubong sa utang. Walay sapayan sina, madamo nga pamilya ang naghimo sing mga pagbag-o nga nagresulta sa kalipay. Luyag mo bala mahibaluan kon paano?

⁴ Bisan diin ka man nagapuyo, ang tawhanon nga mga kaangtanan mahimo tunaan sang dalayon nga kalisdanan, nga nagaresulta sa indi gid makaalayaw nga kabuhi.  Sa trabaho mahimo nga mangin sentro ka sang paglibak. Bangod sang imo mga hinimuan, ang iban mahimo nga mahisa kag magamulay sa imo sing di-makatarunganon. Mahimo ka magaugtas sa tawo nga ginapakig-angutan mo pirme bangod sang iya pagkadominante. Sa eskwelahan ang imo anak mahimo nga daugdaugon, samukon, ukon ihig-ihigon. Kon ikaw isa ka nagasolo nga ginikanan, nahibaluan mo nga wala sini ginapauswag ang imo kahimtangan kon tuhoy sa imo mga kaangtanan sa iban. Ini tanan nga problema karon labi nga nagapahuol sang kabuhi sang madamong kalalakin-an kag kababayin-an.

⁵ Ang mga epekto sang kahuol mahimo magsupot sing amat-amat sa malawig nga tion tubtob nga indi na ini maagwanta, nga wala sing paandam. Sa amo, ang kahuol ginatawag nga mahipos nga manugpatay, kag ang malubha nga kahuol, nga isa ka haganhagan nga hilo. “Sa karon, ang mga mamumugon sa halos tanan nga bahin sang kalibutan naapektuhan sang kahuol kag sang resulta sini nga mga balatian,” siling ni Propesor Robert L. Veninga sang University of Minnesota. Ang may-kaangtanan-sa-kahuol nga mga balatian nagabili kuno sa ekonomiya sang Estados Unidos sing $200 bilyones sa isa ka tuig. Ang kahuol ginatawag pa gani subong ang pinakaulihi nga eksport sang Amerika, kag ang mga pagsambit sa tinaga nga “kahuol” mabatian sa madamo sang dalagku nga mga lenguahe sang kalibutan. Kon ginahul-an ka kag napaslawan sa pagtapos sang mga butang nga natalana nga himuon, mahimo ka magbatyag nga nakasala. Ang isa ka pagtuon sining karon lang nagareport nga ang isa ka kinaandan nga tawo nagahinguyang sing duha ka oras sa isa ka adlaw nga nagabatyag nga nakasala. Apang, nalandas sang iban ang kahuol kag nangin madinalag-on sa ila kabuhi.

⁶ Paano mo malandas ining adlaw-adlaw nga mga problema kag magkabuhi sing makaalayaw? Ang iban nagabasa sing buligi-ang-kaugalingon nga mga libro kag mga balasahon sang mga espesyalista. Masaligan bala ini nga mga libro? Si Dr. Benjamin Spock, nga ang iya libro tuhoy sa pagpadaku sa anak ginbadbad sa 42 ka lenguahe kag may sirkulasyon nga halos 50 milyones, nagsiling anay nga “ang pagkawalay ikasarang nga mangin mabakod amo ang . . . labing kinaandan nga problema sang mga ginikanan sa Amerika karon.” Nagsiling pa sia nga ang mga propesyonal, pati na sia, amo gid ang balasulon. “Ulihi na namon nahangpan,” ginabaton niya, “kon paano ang amon nakahibalo-sang-tanan nga panimuot nagapaluya gali sang pagsalig-sa-kaugalingon sang mga ginikanan.” Kon amo, nian, mahimo kita mamangkot: ‘Kay sin-o laygay ang masunod naton sing masaligan agod magkabuhi sing makaalayaw sa karon kag sa palaabuton?’