1, 2. Ngaa madamo nga tawo ang daw wala nagatahod sa kasuguan, apang ano mahimo ang batyagon naton tuhoy sa kasuguan sang Dios?

“ANG kasuguan isa ka walay katapusan nga buho, . . . ginahalunhon sini ang tanan nga butang.” Nagguwa ini nga pinamulong sa isa ka libro nga ginbalhag sadtong 1712. Ginmulay sang awtor sini ang isa ka sistema sang kasuguan diin ang mga asunto nagadugay kon kaisa sing mga tinuig sa korte, sa amo nagakaputo ang mga nagapangita sang katarungan. Sa madamo nga kadutaan, ang mga sistema sang kasuguan kag hustisya tuman kasibod, puno gid sing inhustisya, pagpasulabi, kag mga pagbag-obag-o, amo nga nangin lapnag ang pagtamay sa kasuguan.

² Sa pagpatuhay, binagbinaga ining mga pulong nga ginsulat mga 2,700 ka tuig sang una: “Daw ano ang paghigugma ko sang imo kasuguan!” (Salmo 119:97) Ngaa amo sini kadaku nga gugma ang ginbatyag sang salmista? Bangod ang kasuguan nga gindayaw niya naghalin, indi sa bisan anong sekular nga panguluhan, kundi kay Jehova nga Dios. Samtang ginatun-an mo ang kasuguan ni Jehova, mahimo nga ikaw man amat-amat nga magbatyag kaangay sang salmista. Paagi sa sini nga pagtuon, mahantop mo ang labing talalupangdon nga panghunahuna sa uniberso kon tuhoy sa paghukom.

3, 4. Sa anong mga paagi si Jehova nangin Manughatag-Kasuguan?

³ “Isa lamang ang manughatag-kasuguan kag hukom,” siling sa aton sang Biblia. (Santiago 4:12) Sa pagkamatuod, si Jehova lamang ang matuod nga Manughatag-Kasuguan. Bisan gani ang mga hulag sang langitnon nga mga butang ginagiyahan sang iya “langitnon nga kasuguan.” (Job 38:33, The New Jerusalem Bible) Ang linaksa sang balaan nga mga anghel ni Jehova ginagiyahan man sang kasuguan sang Dios, kay naorganisar sila sa mga ranggo kag nagaalagad sa idalom sang pagmando ni Jehova subong mga ministro niya.—Salmo 104:4; Hebreo 1:7, 14.

⁴ Naghatag man si Jehova sing kasuguan sa katawhan. Ang tagsatagsa sa aton may konsiensia, nga isa ka banaag sang pag-apresyar  ni Jehova sa katarungan. Subong isa ka sahi sang nasulod nga kasuguan, makabulig sa aton ang konsiensia sa pagpatuhay sang husto gikan sa sayop. (Roma 2:14) Ang aton unang mga ginikanan ginhatagan sing isa ka himpit nga konsiensia, gani diutay lamang nga kasuguan ang ginkinahanglan nila. (Genesis 2:15-17) Apang, nagakinahanglan ang di-himpit nga tawo sing kapin nga kasuguan agod tuytuyan sia sa paghimo sang kabubut-on sang Dios. Ang mga patriarka subong nanday Noe, Abraham, kag Jacob nakabaton sing kasuguan gikan kay Jehova nga Dios kag ginpaliton nila ini sa ila mga pamilya. (Genesis 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Si Jehova mismo nangin isa ka Manughatag-Kasuguan nga walay tupong sang ginhatagan niya ang pungsod sang Israel sing isa ka kodigo sang Kasuguan paagi kay Moises. Paagi sa sining kodigo sang kasuguan, mahantop gid naton ang pag-apresyar ni Jehova sa katarungan.

5. Isa bala ka masibod kag mabug-at nga hugpong sang kasuguan ang Mosaikong Kasuguan, kag ngaa subong sina ang imo sabat?

⁵ Madamo ang daw nagahunahuna nga ang Mosaikong Kasuguan isa ka mabug-at kag masibod nga hugpong sang kasuguan. Indi ini matuod. Ang bug-os nga kodigo may kapin sa 600 ka kasuguan. Daw madamo ini pamatian, apang hunahunaa lamang ini: Sang katapusan sang ika-20 nga siglo, ang pederal nga kasuguan sang Estados Unidos nagpuno sang kapin sa 150,000 ka pahina sang mga libro sang kasuguan. Kada ikaduha ka tuig mga 600 pa ka kasuguan ang ginadugang! Gani kon tuhoy sa kadamuon, diutay lamang ang Mosaikong Kasuguan kon ipaanggid sa madamo kaayo nga kasuguan sang tawo. Apang, ang Kasuguan sang Dios naggiya sa mga Israelinhon sa mga bahin sang kabuhi nga wala man lang ginabinagbinag sang mga kasuguan karon. Binagbinaga ini nga sumaryo.

6, 7. (a) Ano ang kinatuhay sang Mosaikong Kasuguan gikan sa bisan ano nga kodigo sang kasuguan, kag ano ang pinakadaku nga sugo sa sini nga Kasuguan? (b) Paano mapakita sang mga Israelinhon ang ila pagbaton sa pagkasoberano ni Jehova?

⁶ Ginbayaw sang Kasuguan ang pagkasoberano ni Jehova. Gani, indi gid mapaanggid ang Mosaikong Kasuguan sa bisan ano pa nga kodigo sang kasuguan. Ang pinakadaku nga sugo sini amo ini: “Pamati, O Israel: Si Jehova nga aton Dios isa lamang nga Jehova. Kag dapat mo higugmaon si Jehova nga imo Dios sa bug-os mo nga tagipusuon kag sa bug-os mo nga kalag kag sa bug-os mo nga kusog.”  Paano ipabutyag sang katawhan sang Dios sadto ang gugma para sa iya? Dapat sila mag-alagad sa iya kag magpasakop sa iya pagkasoberano.—Deuteronomio 6:4, 5; 11:13.

⁷ Ginpakita sang tagsa ka Israelinhon ang iya pagbaton sa pagkasoberano ni Jehova paagi sa pagpasakop sa gintangdo nga awtoridad. Ang mga ginikanan, mga pangulo, mga hukom, mga saserdote kag, sang ulihi, ang hari nagrepresentar tanan sa awtoridad sang Dios. Gintamod ni Jehova ang bisan ano nga pagrebelde sa gintangdo nga awtoridad nga isa ka pagrebelde batok sa iya. Sa pihak nga bahin, mahimo maeksperiensiahan sang gintangdo nga awtoridad ang kasingkal ni Jehova kon nangin di-makatarunganon ukon matinaastaason sila sa pagpakig-angot sa iya katawhan. (Exodo 20:12; 22:28; Deuteronomio 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Sa amo, lunsay may salabton ang duha ka bahin nga sakdagon ang pagkasoberano sang Dios.

8. Paano ginsakdag sang Kasuguan ang talaksan sang pagkabalaan ni Jehova?

⁸ Ginsakdag sang Kasuguan ang talaksan sang pagkabalaan ni Jehova. Ang mga tinaga nga “balaan” kag “pagkabalaan” nagalutaw sing kapin sa 280 ka beses sa Moisaikong Kasuguan. Ang Kasuguan nagbulig sa katawhan sang Dios nga mapatuhay ang matinlo gikan sa di-matinlo, ang putli gikan sa di-putli, nga ginasambit ang mga 70 ka butang nga makahimo sa isa ka Israelinhon nga di-matinlo kag busa umalagi nga ginadumilian sa pagpakigbahin sa mga seremonya. Ini nga mga kasuguan nagsambit sang pisikal nga katinlo, pagkaon, kag paghaboy pa gani sing higko. Ini nga kasuguan naghatag sing talalupangdon nga mga benepisyo sa kapagros. * Apang may mas daku ini nga katuyuan—amo ang paghupot sa katawhan sa pabor ni Jehova, nga napain gikan sa makasasala nga mga buhat sang malaut nga mga pungsod sa palibot nila. Binagbinaga ang isa ka halimbawa.

9, 10. Ano nga mga palatukuran tuhoy sa seksuwal nga mga relasyon kag pagpanganak ang ginlakip sa Kasuguan nga katipan, kag ano nga mga benepisyo ang ginhatag sini nga mga kasuguan?

⁹ Ang mga palatukuran sang Kasuguan nga katipan nagsiling nga  ang seksuwal nga mga relasyon kag ang pagpanganak—bisan sa tunga sang mag-asawa—nagresulta sa isa ka tion sang pagkadimatinlo. (Levitico 12:2-4; 15:16-18) Wala gintamay sining mga palatukuran ining matinlo nga mga dulot gikan sa Dios. (Genesis 1:28; 2:18-25) Sa baylo, ginsakdag sining kasuguan ang pagkabalaan ni Jehova, agod indi madagtaan ang iya mga sumilimba. Talalupangdon nga ang mga pungsod sa palibot sang Israel may huyog nga lakipan ang pagsimba sing sekso kag mga ritwal para sa pertilidad. Ang relihion sang Canaan naglakip sang prostitusyon sang mga lalaki kag mga babayi. Nagresulta ini sa paglapnag sang pinakagrabe nga pagnubo sang moral. Sa pagpatuhay, ginhimo sang Kasuguan ang pagsimba kay Jehova nga napain sing bug-os gikan sa seksuwal nga mga butang. * May iban pa nga mga benepisyo.

¹⁰ Ini nga mga sugo nagtudlo sing isa ka importante nga kamatuoran. * Kay man, paano bala ang dagta sang sala ni Adan ginpaliton sa lainlain nga mga kaliwatan? Indi bala paagi sa seksuwal nga mga relasyon kag pagpanganak? (Roma 5:12) Huo, ginpahanumdom sang Kasuguan sang Dios ang iya katawhan nga makasasala sila gihapon. Sa katunayan, nabun-ag kita tanan sa sala. (Salmo 51:5) Kinahanglan nga mapatawad kita kag gawaron agod mangin suod kita sa aton balaan nga Dios.

11, 12. (a) Anong importante nga prinsipio sang katarungan ang ginsakdag sang Kasuguan? (b) Ano nga mga pangamlig batok sa pagpatiko sa katarungan ang ginlakip sang Kasuguan?

¹¹ Ginsakdag sang Kasuguan ang himpit nga katarungan ni Jehova. Ginsakdag sang Mosaikong Kasuguan ang prinsipio sang pagkatimbang, ukon pagkabalanse, kon tuhoy sa katarungan. Sa amo, ang Kasuguan nagsiling: “Kalag sa kalag, mata sa mata, ngipon sa ngipon, kamot sa kamot, tiil sa tiil.” (Deuteronomio 19:21) Gani, sa mga kaso sang krimen, ang silot dapat nga nagakabagay sa krimen.  Ini nga bahin sang katarungan sang Dios isa anay ka importante nga impluwensia sa bug-os nga Kasuguan kag tubtob sa karon importante agod mahangpan ang halad nga gawad ni Cristo Jesus, subong ipakita sang Kapitulo 14.—1 Timoteo 2:5, 6.

¹² Ang Kasuguan naglakip man sing mga pangamlig batok sa pagpatiko sa katarungan. Halimbawa, duha ka saksi sa di-magkubos ang kinahanglanon agod mapamatud-an ang pagkamakatarunganon sang isa ka panumbungon. Daku gid ang silot sa binutig nga pagtestigo. (Deuteronomio 19:15, 18, 19) Estrikto man nga gindumilian ang kagarukan kag paghamham. (Exodo 23:8; Deuteronomio 27:25) Bisan sa ila mga padugi sa negosyo, dapat sakdagon sang katawhan sang Dios ang mataas nga talaksan sang katarungan ni Jehova. (Levitico 19:35, 36; Deuteronomio 23:19, 20) Yadtong dungganon kag makatarunganon nga kodigo sang kasuguan nangin isa ka daku nga pagpakamaayo sa Israel!

13, 14. Paano ginsakdag sang Kasuguan ang makatarunganon nga pagpakig-angot sa isa ka kawatan kag sa iya biktima?

¹³ Isa bala ka estrikto kag walay kaluoy nga mga pagsulundan ang Mosaikong Kasuguan? Indi gid! Si Hari David gin-inspirar sa pagsulat: “Ang kasuguan ni Jehova himpit.” (Salmo 19:7) Subong nahibaluan gid niya, ginsakdag sang Kasuguan ang kaluoy kag pagkamakatarunganon. Sa anong paagi?

¹⁴ Sa iban nga kadutaan karon, daw mas ginakaluy-an kag ginapaboran sang kasuguan ang mga kriminal sangsa mga biktima. Halimbawa, ang mga kawatan mahimo maghinguyang sing tion sa bilangguan. Samtang, mahimo nga indi pa makabawi ang mga biktima sa mga kinawat sa ila, apang dapat sila magbayad sing buhis agod mamentinar ang bilangguan kag mapakaon ang mga bilanggo. Sa dumaan nga Israel, wala anay sing mga bilangguan subong sang makita naton karon. Estrikto nga ginlimitehan sadto ang kabug-aton sang mga silot. (Deuteronomio 25:1-3) Dapat tumbasan sang kawatan ang iya kinawat sa biktima. Kag, dapat magbayad sing dugang pa ang kawatan. Pila? Wala ini nagapalareho. Mahimo gid nga ginhatagan ang mga hukom sing kahilwayan nga timbangtimbangon ang pila ka butang, subong sang paghinulsol sang nakasala.  Amo sini kon ngaa ang ginapauli sa kawatan suno sa Levitico 6:1-7 mas diutay sangsa ginapatuman sa Exodo 22:7.

15. Paano ginpasalig sang Kasuguan ang kaluoy kag katarungan sa kaso sang isa nga aksidente lamang nga nakapatay?

¹⁵ Maluluy-on nga ginkilala sang Kasuguan nga indi tanan nga sala ginahungod. Halimbawa, kon aksidente lamang nga nakapatay ang isa ka tawo, indi sia kinahanglan magbayad sing kalag sa kalag kon ginhimo niya ang husto nga buhat paagi sa pagpalagyo sa isa sang mga siudad nga dalangpan nga nalapta sa bug-os nga Israel. Sa tapos mausisa sang kalipikado nga mga hukom ang iya kaso, dapat sia magpuyo sa siudad sang dalangpan tubtob mapatay ang mataas nga saserdote. Pagkatapos sini hilway na sia sa pagpuyo kon diin niya luyag. Sa amo, nakabenepisyo sia gikan sa kaluoy sang Dios. Sa amo man nga tion, ginpadaku sini nga sugo ang daku nga balor sang kabuhi sang tawo.—Numeros 15:30, 31; 35:12-25.

16. Paano gin-amligan sang Kasuguan ang pila ka kinamatarong sang isa ka tawo?

¹⁶ Gin-amligan sang Kasuguan ang mga kinamatarong sang isa ka tawo. Binagbinaga ang mga paagi nga gin-amligan sini ang mga nakautang. Gindumili sang Kasuguan ang pagsulod sa balay sang nakautang agod kuhaon diri ang pagkabutang subong garantiya para sa inutang. Sa baylo, dapat magpabilin ang manugpautang sa guwa sang balay kag pabay-an ang nakautang nga amo ang magdala sa iya sang garantiya. Sa amo, wala ginsulod sing pilit ang balay sang isa ka tawo. Kon ginkuha sang manugpautang ang kunop sang nakautang subong isa ka garantiya, dapat niya ini iuli pagkagab-i, kay mahimo gid nga kinahanglan ini sang nakautang agod indi sia matugnawan sa gab-i.—Deuteronomio 24:10-14.

17, 18. Tuhoy sa pagpakig-away, paano ang mga Israelinhon tuhay sa iban nga mga pungsod, kag ngaa?

¹⁷ Bisan gani ang pagpakig-away ginkontrol sa idalom sang Kasuguan. Ang katawhan sang Dios magapakig-away, indi agod busgon lamang ang handum nga makatigayon sing gahom ukon makapangdaug, kundi agod magpanghikot subong mga tiglawas sang Dios sa “Mga Inaway ni Jehova.” (Numeros 21:14) Sa madamo nga kaso, dapat anay magtanyag ang mga Israelinhon sing mga kondisyon para sa pagpangampo. Kon sikwayon sang isa ka siudad ang tanyag, nian mahimo ini likupan sang Israel—apang dapat nga nahisuno ini sa mga pagsulundan sang Dios. Indi kaangay sang madamo  nga soldado sa bug-os nga maragtas, wala ginatugutan ang mga lalaki sa hangaway sang Israel nga luguson ang mga babayi ukon magpatarasak sa pagpamatay. Dapat pa gani nila tahuron ang palibot, nga wala ginapamulod ang mga hamungang kahoy sang kaaway. * Ang iban nga mga hangaway wala sing subong sini nga mga pagdumili.—Deuteronomio 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Ginangidlisan ka bala kon mabatian mo nga sa iban nga kadutaan ginahanas ang mga kabataan sa pagkasoldado? Sa dumaan nga Israel, wala ginpasoldado ang bisan sin-o nga lalaki nga kubos sa 20 anyos. (Numeros 1:2, 3) Bisan gani ang hamtong na nga lalaki wala ginpasoldado kon mahinadlukon sia. Ang bag-o makasal nga lalaki hilway sa bug-os nga tuig agod nga antes sia magsulod sa sining makatalagam nga serbisyo, mahimo nga makatigayon sia sing manunubli. Sa sining paagi, suno sa paathag sang Kasuguan, “lipayon” sang lamharon pa nga bana ang iya bag-o mapangasawa.—Deuteronomio 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Ano nga mga sugo ang ginpatuman sang Kasuguan agod maamligan ang mga babayi, mga kabataan, mga pamilya, mga balo nga babayi, kag mga ilo?

¹⁹ Ang Kasuguan nag-amlig man sa mga babayi, mga kabataan, kag mga pamilya, kag nag-aman para sa ila. Ginsugo sini ang mga ginikanan nga hatagan ang ila mga anak sing dalayon nga igtalupangod kag instruksion tuhoy sa espirituwal nga mga butang. (Deuteronomio 6:6, 7) Gindumilian sini ang tanan nga porma sang incesto, nga may silot nga kamatayon. (Levitico, kapitulo 18) Gindumilian man sini ang panghilahi, nga pirme nagabungkag sang mga pamilya kag nagapierde sang ila kalig-unan kag dignidad. Ang Kasuguan may pag-ulikid sa mga balo nga babayi kag sa mga ilo kag paagi sa matigdas gid nga mga pulong, gindumilian sini ang pagmaltrato sa ila.—Exodo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Ngaa gintugutan sang Mosaikong Kasuguan ang poligamya sa tunga sang mga Israelinhon? (b) Tuhoy sa diborsio, ngaa tuhay ang Kasuguan gikan sa talaksan nga ginpasag-uli sang ulihi ni Jesus?

²⁰ Apang, bahin sini, mahimo magpalibog ang iban, ‘Ngaa gintugutan sang Kasuguan ang poligamya?’ (Deuteronomio 21:15-17)  Dapat naton binagbinagon ini nga mga kasuguan depende sa kon ano nga tion ang nadalahig. Ang mga nagahukom sa Mosaikong Kasuguan pasad sa pagtamod sang modernong mga tion kag mga kultura pat-od nga magsayop sa paghangop sini. (Hulubaton 18:13) Ang talaksan ni Jehova, nga gintukod sa Eden, naghimo sang pag-asawahay nga isa ka dayon nga paghiusa sa ulot sang isa ka bana kag isa ka asawa. (Genesis 2:18, 20-24) Apang, sang tion nga ginhatag ni Jehova ang Kasuguan sa Israel, ang mga buhat subong sang poligamya nanggamot na sa sulod sang mga siglo. Nahibaluan gid ni Jehova nga ang iya “tingkuyan nga katawhan” mapaslawan pirme sa pagtuman bisan sa panguna gid nga mga sugo, subong sang nagadumili sa idolatriya. (Exodo 32:9) Gani, sing maalamon, wala niya ginpili yadtong dag-on subong amo ang tion nga tadlungon ang tanan nila nga padugi may kaangtanan sa pag-asawahay. Apang, dumduma nga indi si Jehova ang naghimuno sang poligamya. Pero, gingamit niya ang Mosaikong Kasuguan agod kontrolon ang poligamya sa tunga sang iya katawhan kag agod malikawan ang mga pag-abuso sa sini nga buhat.

²¹ Sing kaanggid, gintugutan sang Mosaikong Kasuguan ang isa ka lalaki nga diborsiohan ang iya asawa pasad sa medyo masangkad nga kadamuon sang serioso nga mga kabangdanan. (Deuteronomio 24:1-4) Gintawag ini ni Jesus nga isa ka pahanugot nga ginhatag sang Dios sa mga Judiyo “bangod sang katig-a sang [ila] tagipusuon.” Apang, temporaryo lamang ini nga pahanugot. Para sa iya mga sumulunod, ginpasag-uli ni Jesus ang orihinal nga talaksan ni Jehova para sa pag-asawahay.—Mateo 19:8.

22. Sa anong mga paagi ang Mosaikong Kasuguan nagpalambo sang gugma, kag kay sin-o?

²² Mahanduraw mo bala ang isa ka sistema sang kasuguan karon nga nagapalig-on sang gugma? Ang Mosaikong Kasuguan nagpalambo sang gugma labaw sa tanan. Ti, sa tulun-an sang Deuteronomio lamang, ang tinaga nga “gugma” nagalutaw sa nanuhaytuhay nga mga porma sing kapin sa 20 ka beses. “Higugmaon mo ang imo isigkatawo subong sang imo kaugalingon” amo ang ikaduha sa pinakadaku nga sugo sa bug-os nga Kasuguan. (Levitico 19:18; Mateo 22:37-40) Ang katawhan sang Dios dapat magpakita sini nga gugma indi lamang sa isa kag isa sa ila kundi sa mga dumuluong man nga  nagapuyo sa tunga nila, kay ginadumdom nila nga ang mga Israelinhon nangin mga dumuluong man anay. Dapat sila magpakita sing gugma sa mga imol kag sa mga nagaantos, nagabulig sa ila sa materyal, kag nagalikaw sa paghingalit sa ila mabudlay nga kahimtangan. Ginsugo pa gani sila nga magpakita sing kaluoy kag konsiderasyon sa mga sapat nga pangtrabaho.—Exodo 23:6; Levitico 19:14, 33, 34; Deuteronomio 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Ginpahulag ang manunulat sang Salmo 119 nga himuon ang ano, kag ano ang ipamat-od naton nga himuon?

²³ Ano pa nga pungsod ang ginpakamaayo sing subong sini nga kodigo sang kasuguan? Indi katingalahan nga ang isa ka salmista nagsulat: “Daw ano ang paghigugma ko sang imo kasuguan!” Apang, ang iya gugma indi isa ka balatyagon lamang. Nagpahulag ini sa iya sa paghikot, kay nagtinguha sia nga tumanon yadto nga sugo kag magkabuhi nahisanto sa sini. Dugang pa, sia nagpadayon: “Ginahunahuna ko [ang imo kasuguan] sa bug-os nga adlaw.” (Salmo 119:11, 97) Huo, tayuyon nga naghinguyang sia sing tion sa pagtuon sang kasuguan ni Jehova. Indi maduhaduhaan nga samtang ginahimo niya ini, naglambo pa ang iya gugma sa sini. Sa amo man nga tion, nagbaskog man ang iya gugma para sa Manughatag-Kasuguan, si Jehova nga Dios. Samtang nagapadayon ka sa pagtuon sang kasuguan sang Dios, kabay nga ikaw man magsuod pa kay Jehova, ang Dakung Manughatag-Kasuguan kag Dios sang katarungan.