Ang Makatilingala nga Kalibutan sang mga Insekto

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA ESPANYA

NAGAHUNAHUNA ka bala nga ang mga insekto nagasinabad lamang? Luyag mo bala nga ang kalibutan mangin hilway sa sining makaulugot nga mga piste? Ginabombahan mo bala ini, ginahampak, ukon ginatapakan ini sa tagsa ka higayon? Antes magdeklarar sing inaway sa tagsa ka insekto nga imo makita, ngaa indi anay tilawan nga tun-an ang pila ka butang tuhoy sa kalibutan sini? Total, sa kadamuon nga nagalabaw sa mga tawo sing mga 200,000,000 sa 1, makapat-od ka nga ang mga insekto magapabilin kaupod naton!

Ang malip-ot nga paglantaw sa pila sining makatilingala nga mga tinuga mahimo makahaylo sa imo nga ang mga insekto nagakabagay tahuron.

Mga Lantip sa Paglupad, Makatilingala Tan-awon

Madamo nga insekto ang mga lantip sa paglupad. Binagbinaga ang pila ka halimbawa. Ang mga lamok makalupad nga nagakaya. Ang pila gani makalupad sa ulan nga indi mabasa—huo, aktuwal nga nagalikaw sa tinulo sang ulan! Ang pila ka tropikal nga mga ligwan kag mga buyog makalupad sa kadasigon nga malapit sa 72 kilometros por ora. Ang isa ka mon­arch nga alibangbang sa Aminhan nga Amerika ang may rekord sing 3,010 ka kilometro sa iya pagsaylo. Ang mga Hov­er fly makakapakapa sing kapin sa isa ka libo ka beses sa isa ka segundo—mas madasig sangsa mga tamsi. Ang mga tumbaktumbak makalupad sing paatras, isa ka katunayan nga nagpahulag sang interes—kag maukod nga pagtuon​—sang mga manugpanalawsaw.

Kon gintilawan mo na nga hampakon ang isa ka langaw,  nahibaluan mo nga ini nga mga insekto may pinasahi nga paglantaw, nga ginlakipan sing kakilas nga napulo ka beses ang kadasigon sangsa aton. Sing makawiwili, ang langaw may com­pound nga mata, nga nagaunod sing linibo ka anom-sing-bahin nga lente, ang tagsatagsa nagapanghikot sing independiente. Busa, mahimo nga ang pagtan-aw sang langaw nabahinbahin sing magagmay gid.

Ang pila ka insekto makakita sing ul­tra­vi­o­let nga kapawa, nga indi makita sang tawhanon nga mga mata. Busa, ang malus-aw puti nga alibangbang kon tan-awon naton indi malaw-ay sa lalaki nga alibangbang. Sa pagkamatuod, kon ipadayag sa ul­tra­vi­o­let nga kapawa, ang babayi may makagalanyat nga mga desinyo nga nagakabagay sa pagkuha sang igtalupangod sang nagapangaluyag nga mga lalaki.

Ang mga mata sang madamo nga insekto nagahikot subong com­pass. Ang mga buyog kag mga ligwan, halimbawa, makahibalo sang direksion sang nagkalainlain nga kapawa, makahimo sa sini nga mahibaluan ang posisyon sang adlaw sa kahawaan—bisan pa nga natabunan ini sang mga panganod.  Bangod sining ikasarang, ini nga mga insekto makapangita sing pagkaon sini nga malayo sa ila mga pugad kag matultulan gihapon ang puluy-an.

Paghigugma nga Yara sa Hangin

Sa kalibutan sang mga insekto, ang mga gahod kag mga baho masami nga ginagamit sa pagpangita sing kaupod—isa ka makahalawhaw nga hinimuan kon ang imo kabuhi pila lamang ka semana kag ang imo posible nga mangin tiayon diutay lamang.

Ang babayi nga emperor nga sugbasugba makakita sing paris paagi sa pagpaguwa sing baho nga tuman kaisog nga mapanimahuan sang lalaki sing malapit sa 11 ka kilometro. Ang iya sensitibo nga mga antena makakuha bisan sing isa ka molekula sang baho.

Luyag naman sang mga sitsiritan, mga tibakla, kag mga gangis nga mabatian sila. Bisan kita nga mga tawo makabati sang mapinalanggaon nga gangis, samtang ginahimo sini ang bug-os nga lawas nga magtunog. Ti, ang isa ka daku nga grupo sang  nagapangaluyag nga mga gangis makahimo sing gahod nga mas makatilingil pa sa de-koryente nga barina! Sa pihak nga bahin, ang mga babayi wala nagagahod.

Pagbugtaw kag Pagpainit-init

Sa mga tawo nga nagapuyo sa mabugnaw nga klima, ang pagpabilin nga mainit importante. Matuod man ini sa mabugnaw sing dugo nga mga insekto nga nagabugtaw kada aga nga daw makusog na. Ang adlaw amo ang ila kadampig, kag ginapanginpuslan nila ini.

Ang mga langaw kag mga bagangan maluyagon sang mga bulak ukon mga dahon nga nasilakan sang adlaw kon temprano sa aga. Ang pila ka bagangan masami nga nagakadto sa mga water lily sa Australia nga nagapanghikot kaangay sang bo­tan­i­cal nga mga kalan, nga nagapainit sang bulak sini tubtob sa 20° Celcius nga mas mataas sangsa temperatura sa palibot. Sa kabaliskaran, ang mga alibangbang may sistema sa pagpainit sa sulod sang lawas sini. Kon kinahanglan sini nga mangin mainit, ginahumlad sini ang ila mga pakpak, nga nangin maayo nga mga solar panel, kag ginapaatubang ini sa adlaw.

Isambit Lang, Himuon Ini sang mga Insekto!

Sa kalibutan sang mga insekto, halos ang tagsa ka espesyi may kaugalingon nga papel, ang pila sini tuman gid ka katingalahan. Halimbawa, ang pila ka sugbasugba nagapangita sing makahatag kabu hi nga asin kag kahun-og paagi sa pagsupsop sa luha sang buffalo. Ang iban nga insekto, nga nasangkapan sing mabaskog gid nga an­ti­freeze, nagapuyo sa makapakusog nga mga putukputukan sang bukid kag ginahinguyang ang kabuhi sini sa pagpangita bilang kalan-on sang mga sapatsapat nga nagkusog.

Subong sang naobserbahan sang maalam nga si Hari Solomon mga linibo ka tuig sang una, ang subay mapisan gid. Si Solomon nagsulat: “Kadto ka sa subay, kamo nga matamad; tan-awa ang iya mga dalanon kag mangin maalam. Bisan pa nga wala sing pangulo, opisyal ukon gumalahom, nagahanda ini sing pagkaon sa tig-ilinit; nagatipon ini sing mga suplay sang pagkaon sa tig-alani.” (Hulubaton 6:6-8) Ang pagkawala sing pangulo tuman na ka tumalagsahon kon talupangdon nga ang pila ka kolonya sang mga subay mahimo magadamo sing kapin sa 20 ka milyon! Apang, ining “siudad” sang insekto nagapanghikot sing himpit, nga ang tagsa ka subay nagahimo sang iya espesipiko nga hilikuton, agod ang bug-os nga kolonya maamanan sing pagkaon, pag-amlig, kag puluy-an.

Ayhan ang labing talalupangdon nga halimbawa sang puluy-an sang insekto amo ang bungsod sang anay. Ang pila sa sini nagataas sing 7.5 metros. * Ining katingalahan sang pagtukod nagalakip sang masibod nga air conditioning kag mga hardin sang agup-op sa idalom sang duta. Ang makatilingala pa gid amo nga mga bulag ang mga anay nga nagatukod sining mataas nga mga bungsod!

Kon Ngaa Kinahanglan Naton ang mga Insekto

Ang mga insekto nagahimo sing importante nga papel sa aton matag-adlaw nga pagkabuhi. Sa pagkamatuod, mga 30 porsiento sang mga pagkaon nga aton ginakaon ang nagasandig sa pol­li­na­tion sang mga buyog, kalabanan sini mga ilahas nga buyog. Apang ang pol­li­na­tion isa lamang sang mapuslanon nga mga hilikuton nga ginahimo sang mga insekto. Ang mga insekto nagahupot sang duta nga matinlo paagi sa maayo nga pagpabalik nga sistema, samtang ginaproseso sini liwat ang patay nga mga tanom kag mga sapat. Sa amo, ginapatambok ang duta, kag ang mga sustansia nga mapaguwa makapatubo sang mga butang. “Kon wala sing mga insekto,” sulat sang en­to­mol­o­gist nga si Christopher ­O’Toole sa iya libro nga ­Alien Em­pire, “mahimo nga mapuno kita sing patay nga tanom kag sapat.”

Ang mga insekto kinahanglanon gid kon indi sini mahimo ang iya hilikuton. Binagbinaga kon ano ang natabo sa Australia, nga nangin puluy-an sang minilyon ka baka. Ang mga panong indi malikawan nga nagapangipot bisan diin. Magluwas nga kalain lantawon, ang ipot nagaaman sing puluy-an para sa bush fly​—⁠isa ka salot nga makahalalit sa mga tawo kag baka. Busa ang mga dung beetle ginbakal gikan sa Europa kag Aprika. Nalubad ang problema!

Mga Abyan Ukon mga Kaaway?

Ang matuod, ang pila ka insekto nagakaon sing mga tanom kag nagadala sing balatian. Apang mga 1 ka porsiento lamang sang mga insekto sa kalibutan ang ginakabig nga mga pesti, kag madamo sa sini ang nakahimo sing dugang nga kahalitan bangod ginbag-o mismo sang tawo ang palibot. Halimbawa, ang nagadala sing malaria nga lamok talagsa lang nagapabudlay sa mga tumandok nga nagapuyo sa equa­to­ri­al nga kagulangan. Apang, nagatuga ini sing halit sa mga banwa sa kilid sang kagulangan, kon diin madamo ang nagapundo nga tubig.

Sa masami, mahimo makontrol sang tawo ang mga pesti nga insekto nga nagahalit sa mga pananom, paagi sa pagbulosbulos sang pananom ukon paagi sa pagdala ukon pag-amlig sa kinaugali nga mga kaaway sini. Ang kubos nga mga lady­bug kag mga lace­wing epektibo nga makakontrol sing mga salot sang tigi. Kag sa Bagatnan-sidlangan nga Asia, ang mga trabahador sa publiko nga panglawas nakadiskobre nga ang duha ka lar­va sang tumbaktumbak makahimo sa tangke sang tubig nga wala sing mga larva sang lamok.

Busa, bisan pa may mga problema sa sini, ang mga insekto isa ka importante nga bahin sang palibot diin kita nagasandig. Subong sang ginasiling ni ­Christopher ­O’Toole, samtang ang mga insekto makalampuwas nga wala kita, “indi kita makalampuwas kon wala sila.”

[Footnote]

[Kahon/Mga laragway sa pahina 16, 17]

PAGTIGBALIW—Bag-o nga Dagway, Bag-o nga Estilo sang Pagkabuhi

Ang pila ka insekto bug-os nga nagabag-o sang dagway sini paagi sa proseso nga ginatawag nga pagtigbaliw—sing literal, “pagbaylo sing dagway.” Ang mga pagbaylo mangin dramatiko gid. Ang mga ulod nangin mga langaw, ang mga atataro nangin mga alibangbang, kag ang mga larva nga nagapuyo sa tubig nangin nagalupad nga mga tumbaktumbak. Linibolibo ka insekto ang nagatigbaliw.

Agod mahimo ini nga pagbag-o—mapaanggid sa paghimo sang tren nga eroplano—ang daku nga pagbag-o dapat mahanabo sa lawas sang insekto. Halimbawa, binagbinaga ang alibangbang. Samtang ang atataro di-aktibo kon tandotando ini, kalabanan sang mga tisyu kag mga organo sa lawas sini anay nagakaguba kag ang isa ka bag-o nga hugpong sang mga organo sang adulto—subong sang mga pakpak, mga mata, kag mga antena—nagatubo.

Sa masami, ang pagbag-o nagalakip sa pagtigayon sing isa ka bag-o nga estilo sang pagkabuhi. Halimbawa, samtang yara sa larva nga kahimtangan, ang tumbaktumbak nagadakop sang diutay nga isda ukon mga ulok; apang kon makalupad na ini nga adulto, nagabag-o ini sang ginakaon pakadto sa mga insekto. Katumbas ini sa isa ka tawo nga naghinguyang sang iya nahauna nga 20 ka tuig sang iya kabuhi sa paglangoy sa dagat kag ang nabilin sang iya kabuhi ginhinguyang niya sa paglupad kaangay sang pispis.

Mahimo bala mapahituhog sang ebolusyon ining tumalagsahon nga mga pagbag-o? Paano ang isa ka atataro magaguwa lang, ginprograma nga magbag-o sang kaugalingon nga mangin isa ka alibangbang? Sa sini nga butang, diin ang nauna—ang atataro ukon ang alibangbang? Ang isa indi makaluntad kon wala ang isa, kag ang alibangbang lamang ang nagamuad kag nagapangitlog.

Sa pagkamatuod, ang proseso sang pagtigbaliw nagahatag sing malig-on nga pamatuod sang isa ka Batid nga Desinyador, ang isa nga ginapakilala sang Biblia subong ang Manunuga sang tanan nga butang, ang Labing Gamhanan nga Dios.—Salmo 104:24; Bugna 4:11.

[Mga laragway]

Bag-o magguwa gikan sa iya suludlan, ang mariposa naghumlad sang iya mga pakpak

[Laragway sa pahina 18]

Ibabaw: Nagakaon-sing-“pollen” nga labuglabug

Ibabaw sa tuo: Nagapainit-init ang isa ka labuglabug nga nahumog sing tun-og

Natuo: ‘Rhinoceros’nga bagangan

Malip-ot sing sungo nga tibakla sa Aprika

[Laragway sa pahina 18]

‘Horsefly’