Pagbantay sa Kalibutan

Mga Katalagman sang Sobra nga Katambukon

Ang tumalagsahon nga pagdamo sang dia­betes, balatian sa tagipusuon, kag iban pa nga balatian ginpanagna subong resulta sang “epidemia sang sobra nga katambukon nga nagalapnag sa Europa,” report sang The Independent sa London. Nagapamulongpulong sa isa ka sinapol sang mga eksperto sa medisina gikan sa 26 ka pungsod sa ­Milan, Italya, ang tsirman sang In­ter­na­tion­al Obe­si­ty Task ­Force nagsiling: “Bug-os globo ini nga krisis kag kinahanglan karon ang hilingagawon nga aksion agod mapunggan ining indi mamutikan nga epidemia sang malubha nga balatian kag nagamahal nga gasto sa panglawas. Nagaatubang kita sing kapahamakan sa panglawas kon indi kita maghulag.” Ang tanan nga pungsod sa Europa nadalahig, kag sa pila ka lugar apektado ang sa ulot sang 40 kag 50 porsiento sang populasyon. Kutob sang 1980, nagdamo ang may sobra nga katambukon sa Inglaterra halin sa 8 tubtob sa 20 porsiento sa mga babayi kag halin sa 6 tubtob sa 17 porsiento sa mga lalaki. Ang ginhatag nga mga kabangdanan naglakip sang di-aktibo nga mga estilo sang pagkabuhi kag sang pagkaon nga mas madamo sing tambok​—⁠lunsay naangot sa paghamungaya. Ang labing daku nga ginakabalak-an amo ang kadamuon sang kabataan nga sobra ang kabug-aton. Suno kay Propesor Jaap Seidell, presidente sang European As­so­ci­a­tion for the Study of Obe­si­ty, “may mga patimaan nga ang daku pa nga bahin sang masunod nga henerasyon mangin sobra katambok kag sobra kabug-at sa lamharon pa nga edad.”

Ang Pag-usmod sang Globalisasyon

Ang globalisasyon sa ekonomiya nagatuga sing bug-os kalibutan nga pagnegosyo nga nagahatag sing mas daku nga kahigayunan para sa madamo, apang nagadugang man ini sing mga katalagman, report sang pamantalaan nga The Guard­ian sa Britanya. Bangod sang pagsandiganay sang mga pungsod sa isa kag isa sa bag-o naporma nga bug-os kalibutan nga ekonomiya, posible nga ang isa ka hitabo sa isa lamang ka duog​—⁠subong sang pagnubo sang balor sang baht sang Thai­land sang 1997—magtuga sing pinan­sial nga kalisang sa bug-os nga kalibutan. “Katluan ka tuig sang una,” siling sang The Guard­ian, “ang kal-ang sa ulot sang ikalima nga bahin sang pinakamanggaranon nga mga tawo sa kalibutan kag sang pinakaimol yara sa ratio nga 30 sa 1. Sang 1990 nagdaku ini sa 60 sa 1 kag karon yara ini sa 74 sa 1. . . . Lakip sa labing daku nga mga nag-ayuhan sa globalisasyon amo ang mga kriminal, nga makahingalit na karon sang bug-os kalibutan nga mga negosyo sa mga droga, mga armas, kag mga pampam.”

Malikawan Mo Bala ang Kataro?

Indi mo mahimo malikawan sing bug-os ang kataro, apang makahimo ka sing mga paghalong, siling sang The New York Times. Ang masunod amo ang nalakip sa labing importante: Kon posible, maglikaw sa kadam-an, kag indi mangamusta sa mga tawo nga may kataro. Dugang pa, likawi ang pag-usog sang imo mga mata kag pagpulupulo sang imo ilong, kag pirme manghugas sang imo mga kamot. Makabulig ini nga mga paghalong bangod masami nga ginadala sang mga kamot ang mga kagaw sang kataro sa halalungan nga mga lanitlanit sang mata kag ilong. Ang mga kagaw sang kataro sa mga butang ukon sa mga kamot makapabilin nga aktibo sa pila ka oras, kag ang tawo nga may kataro mahimo makalaton sa pila ka tion antes kag sa tapos makita ang mga palatandaan sang balatian. Ang iban pa nga paghalong amo ang isa ka timbang nga pagkaon kag labi nga paghalong kon upod sang mga bata. Ngaa? Bangod ginakataro sila mga lima tubtob walo ka beses sa isa ka tuig!

Kapagros sa Hunahuna sa Aprika

“Ginabulubanta nga 100 milyones ka tawo, gikan sa 600 milyones nga pumuluyo sang Aprika sa bagatnan sang Sahara, ang may mga balatian sa hunahuna,” report sang pamantalaan nga The Star sa Bagatnan nga Aprika. Suno sa World ­Health Or­ga­ni­za­tion, ang inaway kag kaimulon amo ang panguna nga kabangdanan sining daku nga kadamuon. Ang isa pa ka kabangdanan amo ang nagabuhin nga pagsuporta sang malapit nga mga paryente. Suno kay Propesor ­Michael Olatawura, nga taga-Nigeria, ining “tradisyunal nga makaamlig nga sistema sa Aprika” gin­guba sang mga kinaiya sang Nakatundan, abuso sa droga, kag sibil nga kasingki. Isa pa, ang mga katapo sang pamilya nagalakbay sa malayo agod mangita sing obra. “Ang mga problema sa ekonomiya sang mga gobierno sa Aprika nagpaslaw sang amon ikasarang sa pagsuporta sa kapagros nga dapat namon himuon,” siling ni Propesor Olatawura.

Mga Alpombra nga May Laragway sang Inaway

Ginapakita ang mga kakugmat sang inaway sa isa ka tumalagsahon nga porma sang taliambong sa Af­ghani­stan, report sang The News sa Mexi­co City. Sang nagligad nga 20 ka tuig, ang mga artisano sa Af­ghani­stan naghabol sing mga laragway sang mga kasangkapan sa inaway sa ila bantog nga mga alpombra. Lakip sa tradisyunal nga mga laragway sang mga pispis, mga moske, kag mga bulak makita ang mga laragway sang mga pusil, mga granada, kag mga tangke de guerra. Ang eksperto sa paghimo sing alpombra nga si Barry ­O’Connell nagsiling nga samtang indi pirme madali mamutikan ang mga laragway, madamo nga desinyo ang “sibu gid sa paglaragway sini” amo nga posible nga “mapatuhay ang riple nga AK-47 sa riple nga AK-74.” Ang kalabanan kuno sang mga manughabol sang alpombra mga babayi nga biktima sang inaway. Para sa ila, ang paghabol sining pinasahi nga mga alpombra isa ka pino nga paagi sang pagpabutyag sang ila balatyagon.